Ona tili darslik

2-§. Sintaktik aloqa turlari 

---

 
 
170 
 
So‘zlarning,  shuningdek,  gaplarning  orasidagi  bog‘lanish,  aloqa  ikki  xil 
bo‘ladi: 
1) teng bog‘lanish, yoki teng aloqa; 2) tobe bog‘lanish, yoki tobe aloqa. 
Teng  bog‘lanish  sintaktik  jihatdan  teng  huquqli  bo‘lgan,  biri  ikkinchisiga 
bo‘ysunmagan  so‘zlarning  yoki  gaplarning  aloqasidir.  Bunda  teng  aloqadagi 
so‘zlar  yoki  gaplar  o‘zaro  teng  bog‘lovchilar,  teng  bog‘lovchi  vazifasidagi 
yuklamalar, sanash ohangi (ohang) yordamida munosabatga kirishadi. 
Masalan: 1. Beminnat qilingan ezgulik eng maqbul va go‘zal ezgulikdir. (Oz-
oz o‘rganib dono bo‘lur). 2. Bilmaslik ayb emas, bilishni istamaslik aybdir. (Oz-oz 
o‘rganib dono bo‘lur). 
Birinchi  misolda  eng  maqbul,  go‘zal  sifatlari  o‘zaro  teng  bog‘lanib,  gapda 
uyushiq  sifatlovchilar  vazifasini  bajargan.  Ikkinchi  misolda  esa    Bilmaslik  ayb 
emas  va  Bilishni istamaslik aybdir  gaplari bir-biri bilan teng aloqaga kirishgan. 
Tobe  bog‘lanishda  biri  hokim,  ikkinchisi  tobe  bo‘lgan  qismlar  (so‘zlar, 
ergash  gapli  qo‘shma  gap  qismlari)  o‘zaro  aloqaga  kirishadi.  Ularning  biri 
ikkinchisini  aniqlash,  izohlash,  to‘ldirish  uchun  xizmat  qiladi.  Aniqlaydigan, 
izohlaydigan, to‘ldiradigan qismi tobe, izohlanadigan qism hokim deb yuritiladi: 1. 
Kitobni o‘qimoq, qiziqarli voqea. 2. Kimning himmati baland bo‘lsa, qadr-qimmati 
ham  bo‘ladi  (Oz-oz  o‘rganib  dono  bo‘lur).  Birinchi  misolda  so‘z  birikmasi 
tarkibidagi  so‘zlardan  biri  hokim  qism  (o‘qimoq,  voqea),  ikkinchisi  (kitobni, 
qiziqarli)  tobe  qism  bo‘lib  kelgan.  Ikkinchi  misolda  ergashgan  qo‘shma  gapning 
qismlaridan  biri  «qadr-qimmati  ham  baland  bo‘ladi»  hokim  qism,  bosh  gap 
sifatida, ikkinchisi «kimning himmati baland bo‘lsa» tobe qism, ergash gap sifatida 
qatnashgan.  Shunday  qilib,  bog‘lanishning  ikki  xil  turini  so‘zlar  orasida  ham, 
gaplar  orasida  kuzatish  mumkin.  (Gaplar  orasidagi  bog‘lanish  haqida  «Qo‘shma 
gap» bo‘limida bahs yuritiladi). 
So‘zlar orasidagi tobe bog‘lanish ikki xil bo‘ladi:             
1) predikativ tobe bog‘lanish; 2) nopredikativ tobe bog‘lanish. 
Ega  va  kesimning  bog‘lanishi  predikativ  tobe  bog‘lanish  hisoblanadi  va 
bunday  bog‘lanishdan  gap  hosil  bo‘ladi.  Tobe  (ergash)  bog‘lanishning  qolgan 
ko‘rinishlari  (aniqlovchi+aniqlanmish,  to‘ldiruvchi+to‘ldirilmish,  hol+hollanmish) 
nopredikativ tobe bog‘lanish bo‘lib, bunday bog‘lanishdan so‘z birikmasi yuzaga 
keladi.  So‘zlarning  nopredikativ  tobe  bog‘lanishi  uch  xil  bo‘ladi:    1)  boshqaruv;               
2) bitishuv; 3) moslashuv.