Ona tili darslik

11 -§.    To‘liqsiz fe’llar 
 
Mustaqil  holda  ish-harakat  ma’nosini  ifodalamay,  turli  fe’l  shakllaridan 
so‘ng  (keng  ma’noda  ot  bilan)  qo‘llanib,  faqat  grammatik  modal  ma’no 
ifodalaydigan  fe’llar  to‘liqsiz  fe’llar  deyiladi.  To‘liqsiz  fe’llarga  edi  (-di),  ekan  (-
kan),  emish  (-mish)  kabi  fe’l  shakllari  kiradi.  YOzar  edi  –  yozardi,  yozar  ekan  – 
yozarkan,  yozar  emish  –  yozarmish  kabi.  Bu  fe’llar  aslida  bir  e  (arxaik  er)  fe’l 
negizining turli shakllari bo‘lib, ular hozir ayrim-ayrim so‘z sifatida tushuniladi. 
To‘liqsiz  fe’l  sifatdosh,  ravishdosh  va  harakat  nomi  bilan  birikib,  fe’l 
zamonlarining analitik usul bilan yasalgan shakllarini hosil qiladi. To‘liqsiz fe’llar 
edi, ekan, emish turlicha modal ma’nolar ifodalaydi: 
1)  edi  to‘liqsiz  fe’li  qatnashgan  fe’l  shaklida  ta’kidlash,  eslatish,  hikoya, 
davomiylik,  takror  kabi  ma’nolarni  bildiradi:  Bo‘shagan  erlarning  bag‘  rini 
pluglarning o‘tkir tig‘lari tilka-tilka qilmoqda edi (H.N.). SHu kuni endi ko‘chaga 
chiqib  edi...  (M.Ismoiliy).  Ular  bir  partada  o‘tirishar,  birga  dars  tayyorlashar, 
maktabni  bitirgandan  keyin  qaerga  o‘qishga  borish  haqida  maslahatlashar,  xayol 
surishar edi (S.Zunnunova). 
2)  ekan  to‘liqsiz  fe’l  qatnashgan  shakllarda  o‘tmishda  yuz  bergan  voqea-
hodisaning so‘zlovchiga keyinchalik ma’lum bo‘lganligi va uning davomi ekanligi 
anglashiladi: Aytishingizdan, oradan hech gap o‘tmagan ekan (A.Qahhor). 
3)  emish  to‘liqsiz  fe’li  esa  noaniqlik,  gumon,  eshitilganlik  ma’nolarini 
bildiradi:  O‘zgarmagan,  ammo  negadir  ikkovining  ham  bo‘yi  juda  uzun  bo‘lib 
ketgan emish (S.Ahmad). 
To‘liqsiz fe’llar boshqa so‘z turkumlari bilan ham birikib keladi. Bu holda ot 
kesim  tarkibida  kelib,  bog‘lama  vazifasini  bajarib,  tuslovchi  affikslarni  oladi:  Uy 
kichkina, lekin yorug‘  va toza edi (O.) 
Fe’llarda modal ma’no fe’lning juft va takrorik shakli bilan ham ifodalanadi. 
Bunday  shakl  orqali  harakatning  davomliligi,  takrorlanib  turishi,  tugallanganlik, 
harakatning  voqe  bo‘lishiga  turlicha  munosabat  (befarqlik)  kabi  modal  ma’nolar 
anglashiladi:  ayta-ayta,  borib-borib,  aytsa-aytar,  uchadi-ketadi,  kelsa-kelibdi, 
ishlasa-ishlasin kabi. 
 
 
Fe’l tahlili namunasi 
1. So‘rog‘i.  
2. Bo‘lishli yoki 
bo‘lishsizligi.  
3. O‘timli yoki 
o‘timsizligi.  
4. Nisbati.  
5. SHaxs-soni   
8. To‘liq yoki to‘liqsizligi. 
9.  Etakchi,  ko‘makchi 
fe’llar aniqlanadi. 
10. Vazifadosh 
(xoslangan) shakllari.  
11. Tuzilish turi.  
12. Tub yoki yasamaligi.  

---

 
 
144 
6. Zamon turi.  
7. Mayl turi.  
13. Gapdagi sintaktik 
vazifasi