Ona tili darslik

1.  Sintetik  shakl.    Bu  shakl  shakl  yasovchi  affikslar  vositasida  hosil 
qilinadi:  kitobning,  kitobni,  kitobga,  kitobda;  o‘qimoqdaman,  o‘qimoqdasan, 
o‘qimoqdamiz, o‘qimoqdasiz  kabi. 
2.  Analitik  shakl.  Mazkur  shakl  yordamchi  so‘zlar  yoki  ko‘makchi  fe’llar    
orqali yuzaga keladi: bolalar uchun, zavq bilan, o‘qib tur, o‘qib ko‘r kabi. 
3.  Juft  va  takroriy  shakl.  Ikki  so‘zni  juftlash  yoki  bir  so‘zni  takrorlash 
bilan  ham  grammatik  shakl  yasaladiki,  bunday  shakl  juft  va  takroriy  shakl  deb 
yuritiladi: tog‘ -tosh, katta-kichik juft shakli umumlashtirish ma’nosini, savat-savat 
(non),  tog‘  -tog‘    (paxta)  takrorlash  shakli  ko‘plik,  mo‘llik  ma’nosini  ifodalaydi, 
katta-katta, tez-tez takroriy shakl ma’noni kuchaytirish uchun xizmat qiladi. 
Demak,  so‘zning  u  yoki  bu  shakli  maxsus  vosita  va  usullar  yordamida 
yuzaga  keladi.  Ammo  o‘zbek  tilida  so‘zlarning  maxsus  grammatik  ko‘rsatkichga 
ega bo‘lmagan shakllari ham mavjud. Masalan:  
institutlar – institut Ø (birlik son); 
institutda – institut Ø (bosh kelishik); 
ishlama – ishla Ø (bo‘lishli fe’l shakli) kabi. 
 
So‘zning  shakllari  tizimida  ko‘rsatkichga  ega  bo‘lmagan  so‘zning  maxsus 
ko‘rinishi nol ko‘rsatkichli (Ø ko‘rsatkichli) shakl deb yuritiladi. So‘zning bunday 
ko‘rinishi so‘z shakllari tizimida belgilanadi. 
So‘zning  grammatik  shakllari  tizimi  paradigma  (yunoncha  paradeima  – 
«namuna») deyiladi. 
Paradigma    o‘z  xususiyatiga  ko‘ra  ikki  turga  bo‘linadi:  1)  xususiy 
paradigma, 2) to‘liq paradigma. 
Bir  turkumga  oid  so‘zning  muayyan  shakllari  tizimi  xususiy  paradigmani 
yuzaga  keltiradi.  Masalan,  otlardagi  son  paradigmasi  (kitob-kitoblar),  otlardagi 
kelishik 
paradigmasi 
(kitob-kitobning-kitobni-kitobga-kitobda-kitobdan) 
va 
boshqalar xususiy paradigmalar hisoblanadi. 
Bir turkumga xos xususiy paradigmalar yig‘indisi to‘liq paradigmani hosil 
qiladi.  Masalan,  otga  xos  to‘liq  paradigma:  kitob-kitoblar-kitob-kitobning-kitobni-
kitobga-kitobda-kitobdan-kitobim-kitobing-kitobi-kitobimiz-kitobingiz... 
 

---

 
 
72