Ona tili darslik

6-§.   Bog‘lovchisiz qo‘shma gapning turlari 
 
Bog‘lovchisiz  qo‘shma  gap  qismlarining  qanday  shakllanishiga  ko‘ra,  ikki 
xil bo‘ladi: 
1.  Bir tipdagi qismlardan tashkil topgan bog‘lovchisiz  qo‘shma  gap.  Bu xil 
qo‘shma  gap  qismlarining  kesimlari  bir  xil  shakllangan  bo‘ladi:  CHin  muhabbat 
husn tanlamas, Husn uchun sevmas vafodor. (SHukrullo).  
Bir  tipdagi  qismlardan  tashkil  topgan  bog‘lovchisiz  qo‘shma  gap  qismlari 
orasidagi semantik munosabatlar quyidagicha bo‘ladi: 
1. Bir paytda sodir bo‘ladigan voqea-hodisalar anglashiladi: Motor esa zo‘r 
berib tirillar, mashina silkinar edi. (CH.Aytmatov). 
Bunday  paytda  butun  vujudida  ajoyib  bir  safarbarlik  sezar,  xotirasi,  zehni, 
shuuri bir nuqta atrofida inoq to‘planardi. (P.Qodirov). 
2.  Ketma-ket  ro‘y  beradigan  voqea-hodisalar  anglashiladi:  Tog‘    tepasida 
to‘planayotgan  bulutlar  tushga  borib  quyuqlashib  ketdi,  oftob  g‘  oyib  bo‘ldi. 
(P.Qodirov). 
3.  Voqea-hodisalar  qiyoslanadi:  Bahodir  qo‘shinga  boshchilik  qiladi, 
donishmand  yo‘l  ochib  beradi.  («Oz-oz  o‘rganib  dono  bo‘lur»).  YAngi  libos  – 
oroyish, yaxshi yo‘ldosh – osoyish. (Maqol). 
4.  Voqea-hodisalar  qiyoslanadi:  Adolatparvar  bo‘lish  oson  -  e’tiqoding 
uchun kurashish qiyin. (F.Musajonov). 
II.  Turli  tipdagi  qismlardan  tashkil  topgan  bog‘lovchisiz  qo‘shma  gap.  Bu 
xildagi  qo‘shma  gap  qismlarining  kesimlari  turlicha  shakllanadi.  Bunda  qo‘shma 
gap  qismlaridan  anglashilgan voqea-hodisalar bir-biriga  bog‘liq  bo‘ladi. Masalan: 
Aqlli,  farosatli,  ilmu  hunarli  kishilar  bilan  do‘st  bo‘l.  Hunarsiz  kishida  xosiyat 
bo‘lmaydi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). 
Bog‘lovchisiz  qo‘shma  gapning  bu  turida  tarkibidagi  qismlar  orasida 
quyidagi semantik munosabatlar yuzaga keladi: 

---

 
 
235 
1.  Sabab  munosabati  anglashiladi:  Havo  yaxshi,  dalada  dehqonlar  yig‘im-
terim  bilan  ovora.  (Oybek).  Nomarddan  yordam  so‘rama,  yuzingga  soladi. 
(Maqol). 
2.  Payt  munosabati  anglashiladi:  Quyosh  pasayib  oppoq  cho‘qqilar  ustiga 
qo‘na boshlagan, tog‘ ning qori ko‘zni olar darajada yaltiraydi. (P.Qodirov).  
3. To‘siqsizlik munosabati anglashiladi: Bular bizni oyoq osti qilib tepyapti, 
sen uyda baqrayib o‘tiribsan. (P.Qodirov). Biz ilmdan yiroqmiz, tajriba bor, xolos. 
(J.Abdullaxonov). 
4.  Natija  munosabati  anglashiladi:  SHuncha  xo‘jalik  yangi  uylarga  ko‘chib 
kirdi, Oyko‘l butunlay o‘zgarib ketdi. (P.Qodirov). 
5. Izoh munosabati anglashiladi: ... bir narsa mening esimda turibdi: Oyko‘l 
g‘allani  ko‘p  olgan  yillari  chorvasi  ham  hozirgidan  besh  barobar  ko‘p  edi. 
(P.Qodirov). Bu gapdan Ismat bobo bir cho‘chib tushdi: u Kattaevning eng yaqin 
kishilaridan edi. (P.Qodirov). 
6.  Shart  munosabati  anglashiladi:  Ozroq  kutib  turgin,  tez  kelaman. 
(S.Ahmad).