Ona tili darslik

1)  so‘z    urg‘usi  (yoki  leksik  urg‘u)    so‘z  bo‘g‘inlaridan  biriga  tushadigan 
urg‘udir. Yozuvda urg‘u  bo‘g‘indagi unli ustiga qo‘yiladigan maxsus belgi    ( ´ ) 
orqali  ko‘rsatiladi.  Masalan: 
А

slida  ins
о
n  tabiatn
i
ng  oltind
а
n  h
а
m  bebah
о  
mo‘jizas
i
  -ku!  Dunyod
а   
insond
а
n  az
i
z,  insond
а
n  qimmatl
i
    nars
а 
  b
о
rmi  o‘z
i
? 
(O.Husanov).  Leksik  urg‘u  so‘zning  qaysi  bo‘g‘iniga  tushishiga  ko‘ra  ikki  xil 
bo‘ladi: a) bog‘liq urg‘u;        b) erkin urg‘u.  
O‘zbek  tilida  so‘z  urg‘usi  asosan  so‘zning  oxirgi  bo‘g‘iniga  (masalan, 
daftá
r, 
ovó
z, 
sari
q, 
burú
n    kabi)  tushadi.  Shuning  uchun  so‘zlarga  qo‘shimchalar 
qo‘shila borishi bilan urg‘u ham so‘z oxiridagi bo‘g‘inga ko‘cha boradi. Masalan: 
imzó
-
imzolá
-
  imzolamó
q, 
paxtá
  -
paxtakó
r-
  paxtakorlá
r.  So‘zning  biror  bo‘g‘ini 
(masalan, oxirgi) bilan bog‘liq bo‘lgan urg‘u  bog‘liq urg‘u deyiladi. 
O‘zbek  tilining  so‘z  urg‘usi,  asosan,  bog‘liq  urg‘u  hisoblanadi.  So‘zning 
turli  bo‘g‘inlariga  tushishi  mumkin  bo‘lgan  urg‘u  esa  erkin  urg‘u  deyiladi.  Bu 
asosan  ruscha-internatsional  so‘zlarga  xos.  Masalan, 
vitamí
n, 
abzá
s,  avang
á
rd, 
bató
n, 
operati
v, 
bufé
t, 
gigá
nt  (oxirgi  bo‘g‘inida), 
avantyú
ra, 
aviá
tsiya, 
profé
ssor, 
akrobá
tika, 
geó
log  (o‘rtadagi  bo‘g‘inda), 
á
riya, 
vá
nna, 
nó
ta, 
má
ksimum, 
vá
xta, 
sí
ntaksis, 
á
ksiya (birinchi bo‘g‘inda). 
Bundan  tashqari,  o‘zbek  tilida  urg‘usi  birinchi  bo‘g‘inga  (
bá
rcha, 
há
mma, 
dó
im, 
á
slo, 
lé
kin  kabi,  o‘rtadagi  bo‘g‘inga  (
hami
sha, 
afsú
ski, 
albá
tta)  tushadigan 
so‘zlar  ham  bor.  Demak,  o‘zbek  tilida  bog‘liq  urg‘u    bilan  bir  qatorda,  qisman 
erkin urg‘u ham mavjud. 
Shuni  ham  aytish  kerakki,  o‘zbek  tilida  urg‘u  olmaydigan  elementlar  ham 
bor.  Masalan:  -ku,  -u,  -yu,  -da,  -mi,  -chi,  -dir,  gina,  -oq(-yoq)      yuklamalari; 
o‘xshatish  ma’nosini  ifodalaydigan  –day  (-dek);  -cha  shakl  hosil  qiluvchi 
qo‘shimchalar;  -dir,  -man,  -san,  -miz,  -siz  kabi  kesimlik  qo‘shimchalari; 
bo‘lishsizlik  ma’nosini  ifodalovchi  –ma  qo‘shimchasi  shular  jumlasiga  kiradi.   
Leksik urg‘u muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Chunki u, birinchidan, so‘zlarni 
to‘g‘ri talaffuz qilish normalarini belgilaydi; ikkinchidan, so‘z ma’nolarini farqlash 
uchun  xizmat  qiladi: 
ó
rgan  -  organizmning  bir  qismi, 
orgá
n  –  cholg‘u  asbobi; 
uchinchidan,  so‘z  shakllarini  ajratishga  yordam  beradi: qu
shchá
  – kichraytish  oti, 
qú
shcha  –  “qushdek”  ma’nosini  ifodalovchi  ravish; 
tarbiyachimi
z  (bizning 
tarbiyachi) – 
tarbiyachi
miz (biz – tarbiyachi). 
Demak,  leksik  urg‘u  adabiy  talaffuz  (orfoepiya)  bilan  bog‘liq.  Chunki 
so‘zning urg‘uli bo‘g‘ini buzilsa, so‘zni tushunish qiyinlashadi.