Ona tili 1- variant O‘zbek tilining sohada qo‘llanishi fanini o‘qitishning
Download 311,63 Kb.
|
Ona tili 1
- Bu sahifa navigatsiya:
- NUTQ FUNKSIYALARI
|
1. Aloqa vositalari (aloqa oluvchiga qarab, bu funktsiyaning turlari farqlanadi: kommunikativ (odamlar bilan aloqa vositalari) va sehrli (Xudo yoki tabiat kuchlari bilan aloqa vositalari)). 2. Og'zaki badiiy obrazlar yaratish vositasi. 3. Tuyg'ularni, shaxsning ichki holatini va irodasini ifodalash vositasi. 4. Bilim vositalari. 5. Til quyi tizimlarining yangi birliklarini hosil qilish vositalari. 6. Ijtimoiy tajriba va bilimlarni to'plash va saqlash vositasi. NUTQ FUNKSIYALARI: 1. Aloqa jarayonini amalga oshirish (funktsiyaning navlari: kommunikativ (odamlar bilan muloqot qilish jarayonini amalga oshirish) va sehrli (Xudo yoki tabiat kuchlari bilan aloqa qilish jarayonini amalga oshirish)). 2. Badiiy obrazlar, asarlar yaratish jarayonini amalga oshirish (estetik funktsiya). 3. Tuyg'ularni, shaxsning ichki holatlarini va irodasini ifodalash jarayonini amalga oshirish. 4. Bilish jarayonlarini amalga oshirish. 5. Til quyi tizimlarining yangi birliklarini hosil qilish jarayonlarini amalga oshirish. 6. Jamoat tajribasi va bilimlarini to'plash va saqlash jarayonini amalga oshirish. 2-variant 1savol yostiqcham, [19.06.2022 10:22] Davlat tili — siyosiy, ijtimoiy va madaniy sohalarda ma’lum bir davlatdaintegratsiya (birlashtiruvchi) vazifasini amalga oshiradigan, shuningdek ushbudavlatning ramzi sanaladigan tildir. Rasmiy til – davlat boshqaruvi, qonunchilik, sud jarayoni tilidir. Ushbu ikki ta’rif tushuntirish-tavsiya sifatida qabul qilinadi, barcha mamlakatlar uchun majburiy emas. O’zbekiston – ko’p millatlik davlat. Respublikada 130 dan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qiladi. O’zbekiston aholisining 80 foizdan ortig’ini o’zbeklar tashkil etib, ularning umumiy aholi sonidagi ulushi muntazam oshib bormoqda. Shuningdek, boshqa millatlarning katta jamoalari ham mavjud. 10 foizdan ortig’i – Markaziy Osiyo xalqlarining boshqa vakillari (5 foizga yaqini – tojiklar, 3 foizga yaqini – qozoqlar, 2 foizi – qoraqalpoqlar, 1 foizi — qirg’izlar, shuningdek turkmanlar va boshqalar).Rus va boshqa slavyan xalqlari vakillari respublika aholisining 10 foizini tashkil qiladi. O’zbekiston Respublikasining «Davlat tili to’g’risida»gi Qonuniga (yangi tahrir) muvofiq, O’zbekiston Respublikasining davlat tili o’zbek tilidir. O’zbektiliga davlat tili maqomining berilishi respublika hududida yashovchi millat va elatlarning o’z ona tilini qo’llashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelikqilmaydi. Fuqarolar millatlararo muomala tilini o’z xohishlariga ko’ra tanlash huquqiga egadirlar. Shu bilan birga, O’zbekistonda istiqomat qiluvchi barcha millat va elattillariga hurmat ko’rsatiladi va ularning rivoji uchun sharoitlar yaratadi. Ommaviy axborot vositalari O’zbekistonda istiqomat qiluvchi millat va elatlarning bir necha tillarida efirga uzatiladi va chop etiladi.Shuningdek, ish yuritish va kundalik foydalanishda tillarni tanlash vaishlatish bilan bog’liq muammolar mavjud emas. «Davlat tili to’g’risida» gi Qonunga binoan korxonalarda ish yuritish va boshqa hujjatlar, notarial harakatlardavlat tilida amalga oshiriladi, zurur hollarda rus tilida yoki boshqa tillarda amalga oshirilishi ham mumkin. O’zbekiston Respublikasi hududida yashovchi shaxslarga davlat tashkilotlari va muassasalariga, jamoat birlashmalariga arizalar, takliflar, shikoyatlar bilan davlat tilida va boshqa tillarda murojaat qilish huquqi ta’minlanadi. Davlat tili hamda zamonaviy O’zbekiston hududida keng tarqalgan va huquqiy maqomiga o’zgartirishlar kiritilgan rus tili bilan bir qatorda hududlarda boshqa tillardan ham foydalanib kelinadi. Misol uchun, Qoraqalpog’iston Respublikasida qoraqalpoq tili ham rasmiy til hisoblanadi. Farg’ona viloyatining So’x tumanida esa aholining aksar qismi etnik tojiklar bo’lib, u yerda tojik tilida ta’lim olib boriluvchi 24 ta maktab, 2 ta litsey va 2 ta kasb-hunar kolleji mavjud. Surxondaryo, Samarqand, Buxoro, Namangan va boshqa hududlarda tojik tilidagi OAV, maktablar, litseylar, kasb-hunar kollejlari va oliy ta’lim muassasalarining bo’limlari faoliyat ko’rsatmoqda. Toshkent va Navoiy viloyatlarida, shuningdek, Qoraqalpog’iston Respublikasida qozoq tilida o’qitiladigan maktablar va oliy ta’lim muassasalarining bo’limlari mavjud. Xorazm viloyati va Qoraqalpog’istonRespublikasida turkman tilida ta’lim beriluvchi maktablar faoliyat ko’rsatmoqda. Yuqorida keltirilgan haqiqatlarni hisobga olgan holda, “Yuksalish” umummilliy harakati ma‟lum bir tilga O’zbekiston hududida maxsus maqom berilishini maqsadga muvofiq deb hisoblamaydi. Chetdan kirib kelayotgan har qanday xorijiy til ta’siri ona tili va milliy madaniyatga soya solishi mumkin. Misoluchun, Shvesiyada ingliz tilidan faol foydalanish natijasida turli soha faoliyatida shved tilidan foydalanilmay qo’yildi. Shved tili davlat tili sifatida yo’qolib bormoqda. Mustamlakachilik tarixiga ega bo’lgan ko’plab mamlakatlarda eski mustamlaka tillari ijtimoiy hayot tili hisoblanadi, ona tili esa faqatgina uyda foydalanish va norasmiy kundalik aloqada qo’llaniladi. Bundan tashqari, ko’p millatli O’zbekistonda yuridik jihatdan ma’lum bir tilga davlat tiliga teng bo’lgan maxsus maqom berilishi jamiyatda qandaydir darajada keskinlik, uning bo’linishi va etnik qarama-qarshiliklarni yuzaga keltirishi mumkin. yostiqcham, [19.06.2022 10:22] Boshqa tillarni bilmaslikni yetarlicha baholamaslik zararli va progressive rivojlanish jarayonini sekinlashishiga xizmat qiladi. Shu bilan birga, biz bugungi kunda zamonaviy o’zbek 2 savol Tashkiliy hujjatlar (ba'zan ular tashkiliy-huquqiy hujjatlar deb ataladi) tashkilotni yaratish, uning tuzilmasini belgilash, lavozim bo'yicha xodimlarning shtat va tarkibini aniqlash, tarkibiy bo'linmalar, maslahat, kollegial organlarning funktsiyalarini belgilash, ish tartibini belgilash uchun zarurdir. faoliyat yuritish, mehnatni tashkil etish va xodimlar o'rtasida vazifalarni taqsimlash, tashkilotni qayta tashkil etish va tugatish tartibini belgilash. Tashkiliy hujjatlarga quyidagilar kiradi: ta'sis shartnomasi; ustav; tashkilotdagi pozitsiyasi; tashkilotning tarkibiy bo'linmalari, kollegial va maslahat organlari to'g'risidagi nizom; mehnat tartib-qoidalari, ichki mehnat qoidalari, xodimlar to'g'risidagi nizom; tuzilma va xodimlar soni; kadrlar bilan ta'minlash; faoliyatning ayrim yo'nalishlari bo'yicha ko'rsatmalar; xodimlarning lavozim tavsiflari; eslatmalar. Har qanday tashkiliy hujjat majburiy bo'lgan qoidalarni o'z ichiga oladi. Aslida, tashkiliy hujjatlar normalarni amalga oshiradi ma'muriy huquq va bor huquqiy asos tashkilot faoliyati. Tashkiliy hujjat tuziladi umumiy shakl ma'lum bir turni ko'rsatadi. Tashkiliy hujjatlar imzolangan sana rekvizit o'rniga shaklda ko'rsatilgan sana hisoblanadi 08. Tashkiliy hujjat, qoida tariqasida, tashkilot rahbari tomonidan imzolanadi (masalan, nizom) yoki strukturaviy birlik(masalan, ish tavsifi). Tashkiliy hujjatlarning xususiyati shundan iboratki, ular tasdiqlangandan keyingina kuchga kiradi. Tashkiliy hujjatlar, qoida tariqasida, o'z sarlavhalariga ega bo'lgan va arab raqamlari bilan raqamlangan paragraflarga (kichik paragraflarga) bo'lingan bo'limlardan (ba'zan kichik bo'limlardan) iborat bo'lgan murakkab matn tuzilishiga ega. Tashkiliy hujjatlarning har bir turi uchun bo'limlarning nomlari har xil. Masalan, ko'rsatmalarda bo'limlarning nomlari ushbu yo'riqnomada qaysi faoliyat yo'nalishi yoritilganiga bog'liq. Tashkiliy hujjatlar matnining mazmuni amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq bo'lishi kerak, shuning uchun ushbu tashkiliy-ma'muriy hujjatlar guruhida namunaviy va namunaviy tashkiliy hujjatlar ko'pincha qo'llaniladi (masalan, o'rta maxsus ta'lim muassasasi to'g'risidagi namunaviy nizom). aniq hujjatlarni ishlab chiqish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Tashkilotda aniq hujjatlarni ishlab chiqishda eng malakali mutaxassislar va tarkibiy bo'linmalarning rahbarlari jalb qilingan. Tashkiliy hujjatlar tashkilot tomonidan tasdiqlash va amaldagi qonunchilikka muvofiqligini tekshirish uchun belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Muvofiqlashtirish barcha manfaatdor bo'limlar va shaxslar bilan amalga oshiriladi yuridik xizmat(yuridik maslahatchi), tashkilot rahbarining o'rinbosarlari yoki tashkilot faoliyatining muayyan sohasiga mas'ul bo'lgan o'rinbosarlardan biri. Tashkiliy hujjatlar bekor qilinmaguncha yoki yangisi bilan almashtirilgunga qadar amal qiladi. Tashkiliy hujjatlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ular butun hujjatni qayta ishlashga hojat bo'lmaganda o'zgartirish va qo'shimchalar kiritilishi mumkin. O'zgartirish va qo'shimchalarning chastotasi ham tashkilot faoliyati shartlarining o'zgarishi, ham o'zgarishlar bilan bog'liq amaldagi qonunchilik. Tashkilot qayta tashkil etilgan taqdirda, yangi tashkiliy hujjatlar ishlab chiqiladi, ular muvofiqlashtirish va tasdiqlashning belgilangan tartibidan o'tadi. O'zgartirish va qo'shimchalar kiritish va ularni qayta ko'rib chiqish tartibi tashkiliy hujjat turi bilan belgilanadi. Masalan, tashkilot rahbari tomonidan tasdiqlanadigan tashkiliy hujjatga - tarkibiy bo'linma to'g'risidagi nizomga o'zgartirish va qo'shimchalar ushbu rahbarning buyrug'i bilan amalga oshiriladi. Agar tashkiliy hujjat, masalan, nizom, yuqori turuvchi tashkilot yoki tashkilotning yuqori boshqaruv organining qarori (aktsiyadorlar yoki ishtirokchilarning umumiy yig'ilishi va boshqalar) tomonidan tasdiqlangan bo'lsa, unga o'zgartirishlar ularning tasdiqlashi bilan kiritiladi. ushbu organlar tomonidan va davlat ro'yxatidan o'tkazuvchi organni majburiy xabardor qilgan holda. Asosiy tashkiliy hujjatlar hisoblanadi ta'sis hujjatlari- ta'sis memorandumi, ta'sis ustavi yoki nizom. Ta'sis hujjati turining nomini, tuzish tartibini va matnning mazmunini belgilaydigan umumiy qoidalar Fuqarolik kodeksi(I qism, 4-bob). Shunday qilib, yuridik shaxs bo'lgan tashkilot "nizom yoki ta'sis shartnomasi va ustav yoki faqat ta'sis shartnomasi asosida ish olib boradi. Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda yuridik shaxs bo'lmagan tijorat tashkiloti, asosida harakat qilishi mumkin umumiy pozitsiya ushbu turdagi tashkilotlar to'g'risida" (Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksining 52-moddasi). Ta'sis hujjatlari matnida quyidagilar bo'lishi kerak: Yuridik shaxsning tashkiliy-huquqiy shaklini ko'rsatuvchi nomi; notijorat tashkilotlarining, shuningdek unitar korxonalarning va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda boshqa tijorat tashkilotlarining nomlarida yuridik shaxs faoliyatining xususiyati ko‘rsatilishi kerak; Yuridik shaxsning joylashgan joyi, uning joylashgan joyi bilan belgilanadi davlat ro'yxatidan o'tkazish, agar qonun hujjatlariga muvofiq yuridik shaxsning ta’sis hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa; yuridik shaxs faoliyatining predmeti va maqsadlari (notijorat va unitar korxonalar uchun); Yuridik shaxs faoliyatini boshqarish tartibi; tegishli turdagi yuridik shaxslar uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa ma'lumotlar. Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksiga muvofiq bitta ta'sischi tomonidan tuzilgan yuridik shaxs ushbu ta'sischi tomonidan tasdiqlangan ustav asosida ish yuritadi. Ta'sis shartnomasida ta'sischilar yuridik shaxsni tashkil etish, uni yaratish bo'yicha birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish tartibini, o'z mol-mulkini unga berish va uning faoliyatida ishtirok etish shartlarini belgilash majburiyatini oladilar. Shartnoma foydani ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlash, yuridik shaxs faoliyatini boshqarish, ta’sischilarni (ishtirokchilarni) uning tarkibidan chiqish shartlari va tartibini belgilaydi. Nizom - huquqiy akt, bu korxona, tashkilot, muassasaning shakllanish tartibi, vakolatlari, tuzilishi, funktsiyalari, vazifalari, huquqlarini belgilaydi. Ustav mulkchilik shaklidan va ko'lamidan qat'i nazar, tashkilotlar, korxonalar, muassasalar faoliyatini tartibga soladi. Nizom ma'lum bir sohani ham tartibga solishi mumkin davlat faoliyati, ichki suv transporti, harbiy xizmat va boshq. Lavozim- ta'lim tartibini belgilovchi huquqiy hujjat; huquqiy maqomi huquqlar, majburiyatlar, faoliyatni tashkil etish davlat organlari, tashkilotlar, muassasalar, tarkibiy bo'linmalar. Tashkilot toʻgʻrisidagi nizom huquqiy hujjat boʻlib, unga asosan davlat byudjeti tashkilotlari (birinchi navbatda). davlat hokimiyati va barcha darajadagi boshqaruv va boshqalar). Tashkilot to'g'risidagi nizom tashkilotning bosh blankida hujjat turi ko'rsatilgan holda tuziladi, tashkilot rahbari tomonidan tashkilotning muhri bilan imzolanadi va, qoida tariqasida, yuqori tashkilotning ma'muriy hujjati bilan tasdiqlanadi. . Tashkilot to'g'risidagi nizomga o'zgartirishlar faqat yuqori yostiqcham, [19.06.2022 10:25] Tashkiliy hujjatlar (ba'zan ular tashkiliy-huquqiy hujjatlar deb ataladi) tashkilotni yaratish, uning tuzilmasini belgilash, lavozim bo'yicha xodimlarning shtat va tarkibini aniqlash, tarkibiy bo'linmalar, maslahat, kollegial organlarning funktsiyalarini belgilash, ish tartibini belgilash uchun zarurdir. faoliyat yuritish, mehnatni tashkil etish va xodimlar o'rtasida vazifalarni taqsimlash, tashkilotni qayta tashkil etish va tugatish tartibini belgilash. Tashkiliy hujjatlarga quyidagilar kiradi: ta'sis shartnomasi; ustav; tashkilotdagi pozitsiyasi; tashkilotning tarkibiy bo'linmalari, kollegial va maslahat organlari to'g'risidagi nizom; mehnat tartib-qoidalari, ichki mehnat qoidalari, xodimlar to'g'risidagi nizom; tuzilma va xodimlar soni; kadrlar bilan ta'minlash; faoliyatning ayrim yo'nalishlari bo'yicha ko'rsatmalar; xodimlarning lavozim tavsiflari; eslatmalar. Har qanday tashkiliy hujjat majburiy bo'lgan qoidalarni o'z ichiga oladi. Aslida, tashkiliy hujjatlar normalarni amalga oshiradi ma'muriy huquq va bor huquqiy asos tashkilot faoliyati. Tashkiliy hujjat tuziladi umumiy shakl ma'lum bir turni ko'rsatadi. Tashkiliy hujjatlar imzolangan sana rekvizit o'rniga shaklda ko'rsatilgan sana hisoblanadi 08. Tashkiliy hujjat, qoida tariqasida, tashkilot rahbari tomonidan imzolanadi (masalan, nizom) yoki strukturaviy birlik(masalan, ish tavsifi). Tashkiliy hujjatlarning xususiyati shundan iboratki, ular tasdiqlangandan keyingina kuchga kiradi. Tashkiliy hujjatlar, qoida tariqasida, o'z sarlavhalariga ega bo'lgan va arab raqamlari bilan raqamlangan paragraflarga (kichik paragraflarga) bo'lingan bo'limlardan (ba'zan kichik bo'limlardan) iborat bo'lgan murakkab matn tuzilishiga ega. Tashkiliy hujjatlarning har bir turi uchun bo'limlarning nomlari har xil. Masalan, ko'rsatmalarda bo'limlarning nomlari ushbu yo'riqnomada qaysi faoliyat yo'nalishi yoritilganiga bog'liq. Tashkiliy hujjatlar matnining mazmuni amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq bo'lishi kerak, shuning uchun ushbu tashkiliy-ma'muriy hujjatlar guruhida namunaviy va namunaviy tashkiliy hujjatlar ko'pincha qo'llaniladi (masalan, o'rta maxsus ta'lim muassasasi to'g'risidagi namunaviy nizom). aniq hujjatlarni ishlab chiqish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Tashkilotda aniq hujjatlarni ishlab chiqishda eng malakali mutaxassislar va tarkibiy bo'linmalarning rahbarlari jalb qilingan. Tashkiliy hujjatlar tashkilot tomonidan tasdiqlash va amaldagi qonunchilikka muvofiqligini tekshirish uchun belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Muvofiqlashtirish barcha manfaatdor bo'limlar va shaxslar bilan amalga oshiriladi yuridik xizmat(yuridik maslahatchi), tashkilot rahbarining o'rinbosarlari yoki tashkilot faoliyatining muayyan sohasiga mas'ul bo'lgan o'rinbosarlardan biri. Tashkiliy hujjatlar bekor qilinmaguncha yoki yangisi bilan almashtirilgunga qadar amal qiladi. Tashkiliy hujjatlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ular butun hujjatni qayta ishlashga hojat bo'lmaganda o'zgartirish va qo'shimchalar kiritilishi mumkin. O'zgartirish va qo'shimchalarning chastotasi ham tashkilot faoliyati shartlarining o'zgarishi, ham o'zgarishlar bilan bog'liq amaldagi qonunchilik. Tashkilot qayta tashkil etilgan taqdirda, yangi tashkiliy hujjatlar ishlab chiqiladi, ular muvofiqlashtirish va tasdiqlashning belgilangan tartibidan o'tadi. O'zgartirish va qo'shimchalar kiritish va ularni qayta ko'rib chiqish tartibi tashkiliy hujjat turi bilan belgilanadi. Masalan, tashkilot rahbari tomonidan tasdiqlanadigan tashkiliy hujjatga - tarkibiy bo'linma to'g'risidagi nizomga o'zgartirish va
qo'shimchalar ushbu rahbarning buyrug'i bilan amalga oshiriladi. Agar tashkiliy hujjat, masalan, nizom, yuqori turuvchi tashkilot yoki tashkilotning yuqori boshqaruv organining qarori (aktsiyadorlar yoki ishtirokchilarning umumiy yig'ilishi va boshqalar) tomonidan tasdiqlangan bo'lsa, unga o'zgartirishlar ularning tasdiqlashi bilan kiritiladi. ushbu organlar tomonidan va davlat ro'yxatidan o'tkazuvchi organni majburiy xabardor qilgan holda. Asosiy tashkiliy hujjatlar hisoblanadi ta'sis hujjatlari- ta'sis memorandumi, ta'sis ustavi yoki nizom. Ta'sis hujjati turining nomini, tuzish tartibini va matnning mazmunini belgilaydigan umumiy qoidalar Fuqarolik kodeksi(I qism, 4-bob). Shunday qilib, yuridik shaxs bo'lgan tashkilot "nizom yoki ta'sis shartnomasi va ustav yoki faqat ta'sis shartnomasi asosida ish olib boradi. Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda yuridik shaxs bo'lmagan tijorat tashkiloti, asosida harakat qilishi mumkin umumiy pozitsiya ushbu turdagi tashkilotlar to'g'risida" (Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksining 52-moddasi). Ta'sis hujjatlari matnida quyidagilar bo'lishi kerak: Yuridik shaxsning tashkiliy-huquqiy shaklini ko'rsatuvchi nomi; notijorat tashkilotlarining, shuningdek unitar korxonalarning va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda boshqa tijorat tashkilotlarining nomlarida yuridik shaxs faoliyatining xususiyati ko‘rsatilishi kerak; Yuridik shaxsning joylashgan joyi, uning joylashgan joyi bilan belgilanadi davlat ro'yxatidan o'tkazish, agar qonun hujjatlariga muvofiq yuridik shaxsning ta’sis hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa; yuridik shaxs faoliyatining predmeti va maqsadlari (notijorat va unitar korxonalar uchun); Yuridik shaxs faoliyatini boshqarish tartibi; tegishli turdagi yuridik shaxslar uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa ma'lumotlar. Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksiga muvofiq bitta ta'sischi tomonidan tuzilgan yuridik shaxs ushbu ta'sischi tomonidan tasdiqlangan ustav asosida ish yuritadi. Ta'sis shartnomasida ta'sischilar yuridik shaxsni tashkil etish, uni yaratish bo'yicha birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish tartibini, o'z mol-mulkini unga berish va uning faoliyatida ishtirok etish shartlarini belgilash majburiyatini oladilar. Shartnoma foydani ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlash, yuridik shaxs faoliyatini boshqarish, ta’sischilarni (ishtirokchilarni) uning tarkibidan chiqish shartlari va tartibini belgilaydi. Nizom - huquqiy akt, bu korxona, tashkilot, muassasaning shakllanish tartibi, vakolatlari, tuzilishi, funktsiyalari, vazifalari, huquqlarini belgilaydi. Ustav mulkchilik shaklidan va ko'lamidan qat'i nazar, tashkilotlar, korxonalar, muassasalar faoliyatini tartibga soladi. Nizom ma'lum bir sohani ham tartibga solishi mumkin davlat faoliyati, ichki suv transporti, harbiy xizmat va boshq. Lavozim- ta'lim tartibini belgilovchi huquqiy hujjat; huquqiy maqomi huquqlar, majburiyatlar, faoliyatni tashkil etish davlat organlari, tashkilotlar, muassasalar, tarkibiy bo'linmalar. Tashkilot toʻgʻrisidagi nizom huquqiy hujjat boʻlib, unga asosan davlat byudjeti tashkilotlari (birinchi navbatda). davlat hokimiyati va barcha darajadagi boshqaruv va boshqalar). Tashkilot to'g'risidagi nizom tashkilotning bosh blankida hujjat turi ko'rsatilgan holda tuziladi, tashkilot rahbari tomonidan tashkilotning muhri bilan imzolanadi va, qoida tariqasida, yuqori tashkilotning ma'muriy hujjati bilan tasdiqlanadi. . Tashkilot to'g'risidagi nizomga o'zgartirishlar faqat yuqori 3-savol Sohaga oid terminlarni uzlarez topasizlar 4 savo yostiqcham, [19.06.2022 11:14] Tezis- ma'ruzachi isbotlaydigan yoki himoya qiladigan asosiy pozitsiya. Tezis savol emas, balki asosiy savolga qisqacha aniq javobdir. Annotatsiyaga MUHIM EMAS: mantiqiy dalillar, nutqning asosiy nuqtasini ko'rsatadigan faktlar. Birovning nutqini ko'rib chiqayotganda: 1. Matnni diqqat bilan o'qish va asosiy semantik qismlarini ajratib ko'rsatish 2. Har bir qismda asosiy fikrni shakllantirish 3. Butun matnning asosiy g'oyasini shakllantirish, barcha semantik qismlarni butun bayonotga birlashtirish Muhim: Ma'ruzachi nutqining ma'nosini buzmang Uning qarashlari va e'tiqodlarini etkazing Zarur bo'lganda so'zlardan foydalaning muallifning o'zi. Tezisni shakllantirish juda og'ir bo'lmasligi kerak. O'z nutqimizni tuzganimizda: 1. Nutq maqsadini aniqlang (ishontiruvchi) 2. Maqsadning maqsadini aniqlash (men tinglovchilarni nimaga ishontirmoqchiman) 3. Tezisni aniqlang (nima uchun?) 4. Tezisni semantik qismlarga ajratish Kampaniya nutqlarini tahlil qilishda ushbu harakatlar ketma-ketligiga rioya qilish kerak. Bu sizga ma'ruzachining niyatiga aniqroq kirib borish imkonini beradi. Nutqni yaratishda tezis nutqning bir joyida shakllantirilishi va tinglovchilarga to'liq taqdim etilishi shart emas. Muammoning savoliga o'z javobini taklif qilib, ma'ruzachi ikki yo'l bilan borishi mumkin: 1. Konservativ- Tomoshabin nimani xohlashini yoki eshitishni kutayotganini tasdiqlaydi - Yaratadi pravoslav tezis 2. Ijodiy ma'lum faktlar qayta ko'rib chiqiladi, taklif qilinadi yangi yo'l muammoni hal qilish - hosil qiladi paradoksal dissertatsiya - faqat ichida mumkin ishonarli nutq. Unda ma'ruzachi isbotlaydigan yangi ma'lumot yoki bahsli fikr bo'lishi kerak. Tezisni shakllantirishda ma'ruzachi hal qilmoqchi bo'lgan muammo aniq ko'rinishi kerak. Kuzatish yo'li bilan hal qilinadigan masalalar emas, balki haqiqatda isbotlanishi kerak bo'lgan masalalargina ko'rib chiqilishi mumkin. Bular. tezis oddiy fikr bo'lmasligi kerak. Tomoshabinlarning qiziqishi odam xabarni shaxsan o'zi uchun muhim va yangi deb bilganida paydo bo'ladi. Tomoshabinlarning qiziqishi har bir tinglovchining shaxsiy manfaatlaridan iborat. Mutlaqo yangi g'oyani emas, balki muammoga yangicha qarashni taklif qilish yaxshiroqdir. Tezis ma'nosi to'liq hukmni ifodalaydi, ya'ni. mavzu va predikat bilan to'liq gap. Nutq tezisini yaratishda so'zning to'g'riligi va savodliligini kuzatib borish kerak - noaniqlik, noaniqlik bo'lmasligi kerak, fikr aniq va izchil ifodalanishi kerak. Dissertatsiyadan qochish shakllari Har bir nutqda faqat bitta tezis bo'lishi kerak. Bu qoida qadim zamonlardan beri kompozitsiyalar birligi qoidasi sifatida ma'lum (1dan ko'p kompozitsiya yasamang). Nutq birligi qonuni- taqdimot uchun nutqning birligi va yaxlitligi zarur. Ma'ruzachi nutqqa kiritadigan barcha dalillar bir fikrni birlashtirish uchun ishlashi kerak. Bahsli masalalar isbotlanishi yoki rad etilishi kerak bo'lgan bayonotni ko'rsatish orqali hal qilinadi. To'g'ri shakllantirilgan bu sizga aniq nimani isbotlash kerakligini tushunishga va asosli dalillarni olishga imkon beradi. Ko'rsatma Ifoda qilishdan oldin tezis, dalilingizning maqsadini o'zingiz aniqlang. Nima uchun odamlarni u yoki bu gapning haqiqatiga ishontirish kerak edi? Siz gaplashadigan auditoriyaning vakili bo'lishingiz kerak. Bu haqda qanchalik ko'p bilsangiz, uni shakllantirish osonroq bo'ladi tezis va dalillar keltiring. Auditoriyangizni nima qiziqtirayotganini, ularning ehtiyojlarini bilib oling. Ushbu ma'lumotlarga asoslanib, kalit so'zlarni yarating. Tezis aniq va aniq bo'lishi kerak. To'g'ri tushunish uchun har bir so'zni torting. Adolat, yoshlik, qalb masalalari kabi ataylab noaniq ma'noli so'zlardan qochishga harakat qiling. Umumlashtirilgan so'z va iboralarni belgilang (noqulay muhit, mahalliy aholi). Sifatida tanlamang tezis lekin juda aniq faktlar yoki aksiomalar. Masalan, Volganing Kaspiy dengiziga quyilishini isbotlashning ma'nosi yo'q va hokazo. Sifatida tezis va tasdiqlovchi yoki inkor gapni ishlating. Keyin tezis tinglovchilar tomonidan tuzilgan, ovozli va tushunarli bo'lsa, siz unga qarshi yoki unga qarshi dalillar keltirishingiz kerak. Saqlash tezis so'zma-so'z e'lon qilingan shaklda. Mavzudan chetga chiqmang, aks holda yo'qotish bo'lishi mumkin tezis lekin. O'z bayonotini unutib bo'lmaydiganga o'xshaydi, ammo fikrlash jarayonida ongda assotsiativ qator paydo bo'ladi. Bir fikr boshqasiga yopishib qoladi va ko'pincha odam qaerdan boshlaganini unutadi. O'zgartirishdan saqlaning tezis lekin. Aks holda, siz nafaqat tinglovchilarni ishontira olmaysiz, balki o'zingizning bahslaringizda ham adashib qolasiz. Dastlabki bayonotga o'zgartirishlar faqat raqib bilan konstruktiv suhbat davomida aniqlangan va aniqlangan taqdirdagina ruxsat etiladi. Har bir o'zgartirish yozilishi va ikkala tomon tomonidan kelishilgan bo'lishi kerak. Diqqat, faqat BUGUN! Hammasi qiziq Mantiqiy insho yozish uchun siz yozmoqchi bo'lgan mavzuni juda yaxshi bilishingiz kerak. Bunday ishda asosiy tezislarni ajratib ko'rsatish va ular asosida hikoyangizning to'liq rasmini yaratish qobiliyati birinchi o'ringa chiqadi. … Talabalar nutqini rivojlantirishning samarali mashqi sifatida kompozitsiya maktablarda va boshqalarda keng qo'llaniladi ta'lim muassasalari. Nutq turiga ko‘ra insholarning asosiy turlari tavsif, bayon va mulohaza yuritishdir. Eng ko'p qirrali ... Siz matnni turli yo'llar bilan rejalashtirishingiz mumkin. Tezis rejasi matn materiallarining eng to'liq tushunchasini beradi, u juda qisqa va ixcham bo'lsa-da, uni tuzish qiyin emas. Sizga matn, bloknot, ruchka kerak bo'ladi Ko'rsatma 1 Matnni paragraflarga bo'ling. IN… Insho - bu yozuvchi janri bo'lib, unda muallif o'zi eshitgan, o'qigan yoki boshidan kechirgan narsalarni aks ettiradi. Tarkibda birinchi navbatda muallifning shaxsiyati - uning his-tuyg'ulari, dunyoqarashi va fikrlari baholanadi. Insho yozish shart... "Tesis" atamasi yunoncha so'zdan kelib chiqqan bo'lib, so'zma-so'z "mavqe", "qonun hukmronligi" degan ma'noni anglatadi. Tezis - bu falsafiy, ilmiy yoki teologik bayonot, pozitsiya, shuningdek, musiqiy asarning bir qismi ... Nutq turi - bu muallif tomonidan tanlangan va vazifani bajarishga qaratilgan taqdimot usuli, masalan, haqiqatni tasvirlash yoki u haqida dinamik ravishda gapirish. Ushbu vazifalarga muvofiq nutqimizni tavsiflash, ... Rad etish - ilgari ilgari surilgan tezisning asossizligi, dalil yo'qligi yoki yolg'onligini aniqlashning mantiqiy operatsiyasi. Rad etishni to'g'ri yozish uchun siz rasmiy mantiqning elementar qonunlari bilan tanishishingiz kerak. Ko'rsatma... Tezis - bu falsafa nazariyasiga ko'ra, bahslashish kerak bo'lgan bayonot. Ya'ni, suhbatdoshga (opponentga) tezisni tasdiqlaydigan yoki rad etadigan bir yoki bir nechta dalillarni (bayonlarni) taqdim etish. Ko'rsatma... Bahslarsiz, sizning biron bir bayonotingiz tinglovchilarni hayratda qoldirmasligi va u bilan eslab qolmasligi mumkin. Yaxshi asosli pozitsiya har qanday sohada eng yaxshi natijaga erishishga imkon beradi. jamoat hayoti. Argumentlarni tanlash berilishi kerak ... Lingvistik mavzu bo'yicha insho o'rta maktabning 7-9-sinflarida juda keng tarqalgan vazifadir. Uning asosiy maqsadi maktab o'quvchilarini fikrlash matnlarini yaratishga o'rgatish, ularning yozma savodxonligini oshirish va imlodan foydalanish qobiliyatini mustahkamlashdir. Uchun… Ko'pgina maktab o'quvchilari va talabalar insho yozishda katta qiyinchiliklarga duch kelishadi Ingliz tili. Qanday qilib fikringizni mantiqiy va malakali tarzda ifodalash mumkin? Mavzuni qanday ochish kerak? Aslida, bunday vazifada qiyin narsa yo'q. … Mulohaza yuritish - sabab-natija munosabatlari ochiladigan, hodisalar tushuntiriladigan, nazariyalar isbotlangan matn turi. Biroq, fikrlar oqimini xaotik tarzda ifodalash yoki o'z nuqtai nazarini talab qilish etarli bo'lmaydi. Buni amalga oshirish uchun… Fikrlash ko'rinishidagi insho o'quvchini ma'lum bir masalaga ishontirishi, unga ba'zi qiyin fikrlarni tushunish imkoniyatini berishi kerak. Xususiyatlari Fikrlashning asosi to'g'ri tuzilgan tezisdir. yostiqcham, [19.06.2022 11:14] O'rta maktabning yakuniy inshosiga misol ma'lum bir tuzilmani taklif qiladi. Ta'lim muassasalarida fikrlash tarzidagi insholar juda keng tarqalgan Uy vazifasi. Rus tili va adabiyoti o'qituvchilari o'z talabalarini bo'lajak yakuniy testlarga tayyorlashga harakat qilmoqdalar, inshoda tezis misollarini ko'rib chiqing. Keling, insho-mulohaza qurish bosqichlarini aniqlashga harakat qilaylik. Tuzilishi Fikrlash, fikr yuritish qobiliyatingizni namoyish etishdan tashqari, keltirilgan dalillarni ishontirish va tushuntirish muhimdir. Inshoning tuzilishi aniq kuzatilishi kerak. Birinchidan, ma'lum bir tezis ilgari suriladi, misol muallifning pozitsiyasini tasdiqlaydi. Shundan so'ng, ushbu tezisni ko'rib chiqishni yakunlaydigan aniq va tushunarli xulosa chiqariladi. Siz inshoni rejalashtirishingiz kerak. Undagi mantiqiy qismlarni ajratib ko'rsatish muhimdir. Takrorlashning oldini olish uchun ma'lum dalillarni taqdim etishning turli usullari mavjud. Yozish misoli Har qanday mavzu bo'yicha inshoni qanday yozish kerak? Biz qadam-baqadam harakatlar algoritmini taklif qilamiz. Birinchi qadam argumentga duchor bo'ladigan fikrni aniq shakllantirish bo'ladi. Adabiy asardan istalgan tezisni tanlashingiz mumkin. O'rta maktab o'quvchilari uchun to'plamlarda taqdim etilgan misol to'g'ri tanlov qilishga yordam beradi. Qabul qilingan qadamning samaradorligini aniqlash uchun siz tezis bayonotini turli odamlarga o'qib chiqishingiz kerak. Agar sizning nuqtai nazaringiz haqida savollaringiz bo'lmasa, siz davom etishingiz mumkin Keyingi qadam ish. To'liq insho mulohazasida uchta qism nazarda tutilgan. Birinchi qism tezisni o'z ichiga oladi (inshoning o'zida isbotlanadigan fikr, hukm, pozitsiyaga misol). Ikkinchi qism aniq, ishonchli bo'lishi kerak bo'lgan dalillarni o'z ichiga oladi. Oxir-oqibat, inshoda tezisni takrorlaydigan aniq va mantiqiy xulosa kutilmoqda. Misollar tavsiyalar, umumlashtirishlar bilan tasdiqlangan. Har qanday to'liq inshoning ixtiyoriy, ammo tavsiya etilgan qismi sifatida kichik kirish ko'rib chiqiladi, unda o'quvchi dialogga jalb qilinadi. Aynan shu qismda muammoning dolzarbligi ko'rsatilgan, uning mohiyati ko'rsatilgan. Insho-mulohaza namunasi Aytaylik, insho mavzusi birinchi sevgi bilan bog'liq, bu holda biz tegishli tezis va dalillarni tanlaymiz. Quyida ushbu mavzu bo'yicha muhokamalar misollari keltirilgan. Tezis: "Birinchi sevgi har bir inson hayotidagi muhim bosqich bo'lib, u keyingi gender munosabatlariga, shuningdek, shaxsning o'ziga jiddiy ta'sir qiladi." Bunday kirish opsiyasi bilan birga bo'lishi mumkin. “O‘smirlar birinchi muhabbatini hayotlarining mazmuniga aylantiradi. Ko'pgina kattalar uchun birinchi sevgi haqida eslatish tabassum keltiradi. Psixologlarning ishonchi komilki, aynan qarama-qarshi jinsdagi birinchi tuyg'uda kelajakdagi to'liq baxtning manbai, ayollar va erkaklar o'rtasidagi munosabatlar yashiringan. Taklif etilgan pozitsiyani tasdiqlaydigan qo'shimcha dalillar keltirilishi mumkin. Bu qism inshoning butun mazmunining 2/3 qismini tashkil qiladi. Imtihon inshosi haqida gap ketganda, kamida uchta argumentni ko'rib chiqish tavsiya etiladi. Ideal variant sizning fikringizda ma'lum tarixiy faktlarni, statistik ma'lumotlarni, shuningdek adabiy asarlardan parchalarni ko'rsatishdir. Biz ko'rib chiqayotgan mavzu uchun siz maktab adabiyoti kursida o'rganilgan rus klassiklarining asarlaridan ko'plab misollarni olishingiz mumkin. Shunday qilib, Tatyana Larina, Evgeniy Oneginni tushunishga harakat qilib, sevgilisi yaxshi ko'rgan kitoblarni o'qiydi, u erda u ba'zi eslatmalar yozadi. Qiz nafaqat uning oldida qanday qiziqarli yigit borligini tushunadi, balki o'zi ham intellektual va ma'naviy darajasini oshiradi. Siz o'zingizning argumentingizdan argument sifatida foydalanishingiz mumkin. shaxsiy tajriba lekin o‘quvchiga ishonarli bo‘lishi kerak. Xulosa qilib shuni ta'kidlash mumkinki, har qanday yoshdagi birinchi sevgi shafqatsiz kinik va realistni tuzatib bo'lmaydigan romantikaga aylantirishi mumkin. 5-savol yostiqcham, [19.06.2022 11:17] Badiiy uslub funksional uslub sifatida majoziy-kognitiv va g‘oyaviy-estetik vazifalarni bajaradigan badiiy adabiyotda qo‘llanadi. Voqelikni bilishning badiiy usulining o'ziga xos xususiyatlarini aniqlaydigan tafakkurning xususiyatlarini tushunish badiiy nutq, belgilaydigan bilishning ilmiy usuli bilan solishtirish zarur xarakter xususiyatlari ilmiy nutq. Adabiyot, san'atning boshqa turlari kabi, o'ziga xosdir hayotning aniq tasviri ilmiy nutqda voqelikning mavhum, mantiqiy-kontseptual, ob'ektiv aks etishidan farqli o'laroq. Uchun san'at asari xarakterli hislar orqali idrok etish va voqelikni qayta yaratish , muallif, birinchi navbatda, o'zinikini etkazishga intiladi shaxsiy tajriba, ularning u yoki bu hodisani tushunishi va tushunishi. Chunki nutqning badiiy uslubi xarakterlidir alohida va tasodifga e'tibor keyin tipik va umumiy. N.V.Gogolning "O'lik jonlar" asarini eslang, unda ko'rsatilgan er egalarining har biri o'ziga xos insoniy fazilatlarni ifodalagan, ma'lum bir turni ifodalagan va barchasi birgalikda muallifning zamondoshi Rossiyaning "yuzi" edi. Dunyo fantastika - bu "qayta yaratilgan" dunyo, tasvirlangan voqelik ma'lum darajada muallifning fantastikasi bo'lib, badiiy nutq uslubida sub'ektiv moment asosiy rol o'ynaydi. Butun atrofdagi voqelik muallifning qarashlari orqali taqdim etiladi. Lekin ichida badiiy matn Biz nafaqat yozuvchining, balki yozuvchining badiiy olamida ham ko‘ramiz: uning afzal ko‘rishlari, qoralashlari, hayratlanishi, rad etishlari va hokazo... Bu badiiy nutq uslubining emotsionallik va ifodaliligi, metaforik, mazmunli serqirraligi bilan bog‘liq. Badiiy nutq uslubidagi so‘zlarning leksik tarkibi va faoliyati o‘ziga xos xususiyatlarga ega. . Ushbu uslubning asosini tashkil etuvchi va tasvirni yaratadigan so'zlar soni, birinchi navbatda, rus tilidagi majoziy vositalarni o'z ichiga oladi. adabiy til, shuningdek, kontekstda o'z ma'nosini anglaydigan so'zlar. Bular keng qo'llanish doirasiga ega so'zlardir. Yuksak ixtisoslashgan so‘zlar hayotning ma’lum qirralarini tasvirlashda badiiy chinakamlik yaratish uchungina oz miqdorda qo‘llaniladi. Badiiy nutq uslubida so'zning nutqiy polisemiyasi juda keng qo'llaniladi. , bu undagi qo'shimcha ma'nolar va semantik soyalarni, shuningdek, barcha til darajalarida sinonimiyani ochadi, bu esa ma'nolarning eng nozik tuslarini ta'kidlash imkonini beradi. Bu muallif tilning barcha boyliklaridan foydalanishga, o‘ziga xos til va uslub yaratishga, yorqin, ifodali, obrazli matn yaratishga intilishi bilan izohlanadi. Muallif kodlashtirilgan adabiy tilning lug‘at tarkibidangina emas, balki so‘zlashuv nutqi va xalq tilidagi turli obrazli vositalardan ham foydalanadi. Badiiy matnda birinchi o'ringa chiqing tasvirning emotsionalligi va ekspressivligi . Ilmiy nutqda aniq belgilangan mavhum tushunchalar, gazeta va publitsistik nutqda ijtimoiy umumlashgan tushunchalar, badiiy nutqda aniq-sezuvchi tasavvurlar sifatida faoliyat yuritadigan ko‘p so‘zlar. Shunday qilib, uslublar funktsional jihatdan bir-birini to'ldiradi. Badiiy nutq, ayniqsa, she’riy nutq inversiya, ya’ni so‘zning semantik ahamiyatini oshirish yoki butun iboraga alohida stilistik rang berish yostiqcham, [19.06.2022 11:18] maqsadida gapdagi odatiy so‘z tartibini o‘zgartirish bilan tavsiflanadi. Inversiyaga misol sifatida A.Axmatovaning “Hamma ko‘rganim – Pavlovsk adir...” she’ridagi mashhur satrni keltirish mumkin. Muallif so'z tartibining variantlari xilma-xil bo'lib, umumiy rejaga bog'liq. Badiiy nutqda badiiy aktualizatsiya tufayli strukturaviy me’yorlardan chetga chiqish ham mumkin., ya'ni muallif tomonidan asar mazmuni uchun muhim bo'lgan qandaydir fikr, g'oya, xususiyatni ajratish. Ular fonetik, leksik, morfologik va boshqa me'yorlarni buzgan holda ifodalanishi mumkin. Til vositalarining rang-barangligi, boyligi va ifoda imkoniyatlari jihatidan badiiy uslub boshqa uslublardan ustun turadi, adabiy tilning eng mukammal ifodasidir.
Badiiy nutq uslubining lingvistik xususiyatlari 1. Leksik tarkibning bir jinsliligi: kitob lugʻatining soʻzlashuv, soʻzlashuv, sheva va boshqalar bilan birikmasi. Tukli o‘tlar pishib yetdi. Dasht ko'p verstlar davomida tebranuvchi kumush bilan qoplangan edi. Shamol uni chidamlilik bilan qabul qildi, oqardi, qo'pollashdi, urildi, kulrang-opal to'lqinlarni janubga yoki g'arbga surdi. Oqayotgan havo oqimi oqib turgan joyda patli o'tlar ibodat bilan egilib, uning kulrang tizmasida uzoq vaqt qoraygan yo'l yotardi. Har xil o'tlar gulladi. Nikla cho'qqilarida shodliksiz, yonib ketgan shuvoq bor. Kechalar tezda o'tib ketdi. Kechasi kuygan qora osmonda son-sanoqsiz yulduzlar porladi; oy - shikastlangan yon devor bilan qoraygan kazak quyoshi juda oz porladi, oq; keng Somon yo'li boshqa yulduz yo'llari bilan o'zaro bog'langan. Tort havosi qalin, shamol quruq va shuvoq edi; qudratli shuvoqning bir xil achchiqligi bilan to'yingan yer salqinlikka intilardi.(M.A. Sholoxov) 2. Rus lug'atining barcha qatlamlaridan foydalanish estetik funktsiyani amalga oshirish uchun. Daria bir daqiqa ikkilanib turdi va rad etdi:
3. Polisemantik so`zlarning faolligi barcha nutq uslublari. Daryo oq ko'pikli to'rda qaynaydi. Yaylovlar baxmalida ko‘knori qizarib ketdi. Ayoz tongda tug'ilgan. (M. Prishvin). 4. Ma’noning birikma qo‘shimchalari (B.Larin) Badiiy kontekstdagi so'zlar muallifning obrazli fikrini o'zida mujassam etgan yangi semantik va emotsional mazmun oladi. Men ketayotgan soyalarni ushlashni orzu qilardim, So‘nayotgan kunning so‘nayotgan soyalari. Men minoraga chiqdim. Va qadamlar yostiqcham, [19.06.2022 11:20] Sergey og'ir eshikni itarib yubordi. Ayvon zinapoyalari oyog'i ostidan arang eshitilardi. Yana ikki qadam va u allaqachon bog'da. Kechqurun salqin havo gullagan akatsiyaning mast qiluvchi hidiga to'ldi. Qayerdadir shoxlarda bulbul jirkanch va nozik jiringlardi. 6. Umumiy tushunchalarning minimali. Nosirga yana bir muhim maslahat. Ko'proq o'ziga xoslik. Tasvir qanchalik ifodali bo'lsa, aniqrog'i, ob'ektning nomi shunchalik aniqroq.
7. Xalq she’riy so‘zlaridan keng foydalanish, emotsional va ekspressiv lug'at, sinonimlar, antonimlar. Kuşburnu, ehtimol, bahordan beri, hali ham magistral bo'ylab yosh aspenga yo'l oldi va endi aspen o'z nomini nishonlash vaqti kelganida, hammasi qizil xushbo'y yovvoyi atirgullar bilan yonib ketdi.(M. Prishvin).
Yangi vaqt Ertelev ko'chasida joylashgan edi. Men “mos” dedim. Bu to'g'ri so'z emas. Hukmronlik qildi, hukmronlik qildi.(G. Ivanov) 8. Og'zaki nutq Yozuvchi har bir harakatni (jismoniy va / yoki aqliy) va holatning bosqichma-bosqich o'zgarishini chaqiradi. Fe'llarni majburlash o'quvchi tarangligini faollashtiradi. Gregori pastga tushdi Donga, ehtiyotkorlik bilan ustiga ko'tarildi Astaxov bazasining devor panjarasi orqali, keldi yopiq oynaga. U Eshitdim faqat tez-tez yurak urishi ... Jimgina taqillatdi ramkaning bog'lanishiga ... Aksinya jimgina yaqinlashdi derazaga qaradi. U qanday qilib uni ko'rdi bosilgan qo'llar ko'kragiga va eshitildi lablaridan noaniq nola chiqib ketdi. Gregori tanish ko'rsatdi shunday qilib u ochildi deraza, yechib olingan miltiq. Aksinya keng ochildi kamarlar. U aylandi tepalikda, Aksinyaning yalang qo'llari ushladi uning bo'yni. Ular shunday titrab ketdi va jang qildi yelkasida, ularni titratadigan bu ona qo'llar uzatiladi va Gregori.(M.A. Sholoxov "Don sokin oqadi") Badiiy uslubning ustunligi uning har bir elementining (tovushlargacha) tasviriyligi va estetik ahamiyatidir. Shunday qilib, tasvirning yangiligiga intilish, noaniq ifodalar, ko'p miqdorda troplar, maxsus badiiy (haqiqatga mos keladigan) aniqlik, nutqning faqat ushbu uslubiga xos bo'lgan ifoda vositalari - ritm, qofiyadan foydalanish, hatto nasrda nutqning maxsus garmonik tashkil etilishi. Nutqning badiiy uslubi obrazliligi, tilning obrazli va ifodali vositalaridan keng foydalanish bilan ajralib turadi. U tipik lingvistik vositalardan tashqari barcha boshqa uslublar vositalaridan, xususan, so‘zlashuv tilidan foydalanadi. Badiiy adabiyot, xalq tili va dialektizmlar tilida yuksak, she’riy uslubdagi so‘zlar, jargon, qo‘pol so‘zlar, kasbiy ishbilarmonlik nutqi, publitsistika qo‘llanilishi mumkin. LEKIN, badiiy nutq uslubidagi BU
Zuhracham 😘😍🥰, [19.06.2022 10:55] muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar oʻrtasidagi muloqatga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yo.— kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotining tom maʼnodagi ibtidosi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng asosiylaridan biri. Yo. tildan ancha keyin paydo boʻlgan (tovush tili 400—500 ming yillar ilgari yuzaga kelgan, Yo.ning paydo boʻlganiga esa 4—5 ming yillar boʻlgan). Ogʻzaki til (nutq)ning zamon (vaqt) va makon (masofa) nuqtai nazaridan cheklanganligi va uni bartaraf etish zaruriyati Yo.ning paydo boʻlishiga olib kelgan. Ogzaki til talaffuz vaqtidagina va ayni paytda muayyan masofadagi (tovush toʻlqinlari yetib borishi mumkin boʻlgan) kishi uchungina mavjuddir. Boshka sharoitlarda tilga ehtiyoj paydo boʻlishi bilan inson dahosi bu ehtiyojni qondira oluvchi vositalarni qidira boshlagan, natijada belgilar tizimidan iborat Yo. dunyoga kelgan. Yo.ning paydo boʻlishi va taraqqiyoti jamiyat rivoji, shuningdek, muayyan masofadagi kishilarning oʻzaro aloqa qilish ehtiyoji, siyosiy, huquqiy, diniy va estetik harakterdagi axborotlarni qayd etish, sakdash zaruriyati bilan bevosita bogʻliq. Xalklarning davlat sifatida birlashuvi nutqiy aloqa doirasini kengaytiradi va murakkablashtiradi; i.ch. va savdo kengayadi; boshqa xalklar va davlatlar bilan harbiy, siyosiy va b. shartnomalar tuziladi; qonunlar paydo boʻladi va mustahkamlanadi; diniy qarashlar va mafkuraning boshqa turli koʻrinishlari shakllanadi; xalqlarning oʻz tarixini bilishga boʻlgan ehtiyoj kuchayadi. Bularning barchasini faqat ogʻzaki nutq vositasida amalga oshirish mumkin emas. Bu sharoitda Yo. zaruriyatga aylanadi. Yo. ogʻzaki tilga nisbatan ikkilamchi, qoʻshimcha aloqa vositasi boʻlsada, unga qaraganda koʻp afzalliklarga ega. Xususan, tilning asosiy vazifasi — kishilar oʻrtasidagi aloqani taʼminlashdir. Tilning kommunikativ vazifasi Yo. siz amalga oshishi mumkin emas. Tilning estetik, gnoseologik (dunyoni bilish) kabi asosiy vazifalarini ham Yo.siz tasavvur qilish qiyin. Ayniqsa, tilning insoniyat qoʻlga kiritgan tajribabilimlarni saqlash va avlodlarga yetkazishdan iborat vazifasi bevosita Yo. orqali bajariladi. Kishilik jamiyati yaratgan bilim va tajribalar, kashfiyotlar, soʻz sanʼati durdonalari va b. qimmatli axborotlarning barchabarchasi avlodlardan avlodlarga Yo. orqali yetib boradi. Til jamiyat tarixi bilan qanchalik bogʻliq boʻlsa, Yo. ham shunchalik bogʻliqdir. Dastlabki qarashlarda Yo.ning kelib chiqishini ilohiyotga bogʻlash uchraydi. Bu aslida Yo.ning tengsiz imkoniyatlarini tasavvurga sigʻdira olmaslik, Yo. magiyasi ("Yozuv sehrli qudratga ega" degan ishonch) oqibatida kelib chiqqan joʻn tasavvurlar mahsulidir. Yo. kishilik jamiyatining zaruriy ehtiyoji asosida paydo boʻlib, rivojlanib borgan. Bugungi shaklini olgunga qadar uzok va murakkab tadrijiy taraqqiyot yoʻlini bosib oʻtgan. Inson akli Yo.day mukammal aloqa vositasini kashf qilguncha uzoq izlangan. Eng qad. davrlarda dunyo xalqlarining deyarli barchasida keng tarqalgan "eslatuvchi" belgilar ana shu izlanishlarning ilk koʻrinishlari edi. Mas, muayyan miqdorni ifodalash uchun turli toshlar, chigʻanoklardan foydalanilgan, tayoklar, daraxtlarga har xil iplar bogʻlash, tugunlar tugib qoʻyish va b. vositalar bilan muayyan axborotni esda saqlash yoki muayyan masofaga yuborishga harakat qilingan. Yoki bir xabarni uzok, masofaga yetkazish uchun tutun, gulxan, baraban ovozi va sh.k. qoʻllangan. Xabarni uzok, vaqt saqlash uchun ramziy maʼno berilgan buyumlardan foydalanilgan: qoʻrgʻon — marhum koʻmilgan joy belgisi; slavyan qabilalarida nontuz — doʻstlik belgisi; trubka — tinchlik, sulh belgisi va b. "Buyumli yozuv" nomi bilan yuritiladigan bunday axborot vositalarining qoldiqlari hozirda ham baʼzan saqlangan. Mas, biror fikrni esdan chiqarib qoʻymaslik uchun roʻmolchaning uchini tugib qoʻyish odatini yodga olish mumkin. Rasmli Yo. (piktografiya) Yo. yaratish yoʻlidagi birinchi qadam boʻlgan. Rasm bilan Yo. oʻrtasida uzviy bogʻliqlik mavjud, avvalo, har ikkalasi ham koʻrish orqali idrok qilinadi. Zuhracham 😘😍🥰, [19.06.2022 10:55] Piktografik yozuvni ibtidoiy tasviriy sanʼat ichida yuzaga kelgan deyish mumkin. Arxeolog olimlarning bundan juda koʻp ming yilliklar ilgari insonlar tomonidan chizilgan turli rasmlarning mavjudligi haqidagi maʼlumotlari maʼlum. Toshlarga, suyaklarga, gʻor devorlariga oʻyib ishlangan xilma-xil hayvonlarning rasmlari, umumiy mazmunga birlashuvchi tasviriy lavhalar — bularning bari piktografik Yo.ning asoslaridir. Ana shu ibtidoiy tasviriy sanʼat ikki yoʻnalishda — umuman rasmlar va muayyan axborot vositasi, yaʼni Yo. sifatida shakllana borgan. Buni dunyo tillarining juda koʻpchiligidagi "yozmoq" maʼnosidagi soʻzlarning etimologiyasiga eʼtibor qilganda ham bilish mumkin. Bunday soʻzlarning etimologiyasida asosiy mazmun rasm chizish jarayoni bilan boglits holda namoyon boʻladi. Mac, qadimgi turkiy tillarda "yozmok," tushunchasi "bit(i)moq" feʼli ("bitik" — yozuv, kitob) bilan ifodalangan. Bu feʼlning oʻzagi xitoycha "bi" (moʻyqalam) soʻzi bilan aloqador boʻlib, dastlabki maʼnosi "oʻymoq, oʻyib bezamoq", undan keyin "yozmoq" demakdir. Slavyan tillardagi "pisati" (rus. "pisat" — "yozmok,") feʼlining maʼnosi ham dastlab moʻyqalamda rasm chizish bilan bogʻliq boʻlgan (rus. "jivopis" — rangtasvir soʻzi bilan qiyoslang). Bu feʼlning oʻzagi lot. "pingere" (rasm solmoq) soʻzi bilan aloqadordir, "pisati" feʼlining dastlabki maʼnosi, koʻrinadiki, "rasm solmoq", "bezamok,"dan iborat boʻlgan. Gotcha "melian" (yozmoq) feʼlining dastlabki maʼnosi ham moʻyqalamda "rasm solmoq" boʻlib, bu feʼl hoz. nemis tilida "malen" shaklida va "rasm solmoq" maʼnosida qoʻllanadi. Yunon tilidan koʻpgina tillarga oʻtgan "grafika" soʻzi ham etimologik jihatdan oʻyish, tirnash tushunchalarini ifodalaydi. Bu misollar Yo.ning rasm bilan benihoya bogʻliq ekanligini yaqqol koʻrsatadi, Yo. jarayoni mexanikasini ham ochib beradi. Rasmlar yordamida muayyan fikraxborotni ifodalash, yuborish mumkin ekanligini odamlar juda qad. davrlarda anglab yetganlar. Shuning uchun qam rasmli Yo. (piktografiya) dunyodagi mavjud barcha Yo.larning kelib chiqishi uchun asos boʻlgan deyish mumkin. Piktografiyaning ogʻzaki til bilan bogʻliq boʻlmaganligi uning turli til vakillari tomonidan ham tushunilaverishini taʼmin etgan, ammo unda ifodalangan mazmunning turlicha, ixtiyoriy talqin etilishiga yoʻl qoʻygan, abstrakt tushunchalarni bunday Yo. orqali ifodalash deyarli mumkin boʻlmagan. Davlat tuzumi rivojlanib, turli yozishmalarga va bu yozishmalarning ayni bir xil talqin qilinishiga boʻlgan ehtiyoj kuchayib borgan sari piktografik Yo.ning ojiz tomonlari koʻproq koʻzga tashlana boshlagan. Bu hol piktografik Yo.ning taraqqiyotiga, ideografik va iyeroglifik Yo.ning shakllanishiga olib kelgan. Rasmlarning soddalashuvi, ularning oʻzlari ifoda etgan buyumlarning nomiga, ramziga aylanishi va astasekin bu ramzlarning ogʻzaki til bilan doimiy bogʻlanishi Yo.ning takomillashib borishini belgilab beradi. Yo. belgilari ideografik, iyeroglifik belgilar sifatida muayyan soʻzlarning ifodachilariga aylanadi, bu Yo. "soʻz yozuvi" yoki "logografik yozuv" nomi bilan umumlashtiriladi. Eng qad. logografik Yo. tizimlari (misr iyeroglifikasi, shumer mixxatlari, xitoy iyeroglifikasi va b.) mil. av. 4ming yillikning oxiridan mil. av. 2ming yilliklarning boshlarigacha boʻlgan davrda shakllangan. Haqiqiy maʼnodagi Yo. tizimlari dastlab Qad. Sharkda vujudga kelgan. Yo.ning keyingi taraqqiyot bosqichi boʻgʻin Yo.i boʻlib, u mil. av. 2ming yilliklarning oʻrtalarida paydo boʻlgan. Tildagi suzlar soniga qaraganda boʻgʻinlar soni ancha kam, shuning uchun ham boʻgʻin Yo.i logografik Yo.ga nisbatan sezilarli darajada oz belgilar tizimi bilan ish kuradi. Mac, devanagari (xind) Yo. boʻgʻin Yo.idir. Harftovush Yo.ining shakllanishi butun Yo. taraqqiyoti tarixida inqilob boʻlgan. Bu yoʻnalishdagi ilk Yo. finikiy yezuvadir. Finikiy alifbosining paydo boʻlishi insoniyat uchun Yo.ni takomillashtirish borasida olgʻa qoʻyilgan qadam boʻlgan. Birinchi marta sof tovush Yo.i, sanoqli harflardan iborat mukammal alifboning yuzaga kelishi jamiyatdagi Yo.ni biladigan kishilar doirasini kengaytirib yuborgan. Zuhracham 😘😍🥰, [19.06.2022 10:55] Shuning uchun ham finikiy yozuvi juda tezlik bilan boshqa xalqlar orasida ham tarqalgan. Bu jarayon mil. av. 9-asrdan boshlangan. Finikiyaliklar bilan iqtisodiy va madaniy aloqada boʻlgan qoʻshni xalklar mazkur Yo. bilan tanishib, tez orada uni oʻz tillariga moslashtirib olganlar. Hoz. kunda bizga maʼlum boʻlgan harftovush tizimidagi Yo.larning 4/5 qismidan koʻprogʻi finikiy yozuvidan kelib chiqqan. Nutqni eng kichik boʻlaklarga — tovushlarga ajratib tasavvur qilish, idrok etish dastlabki paytlarda u qadar oson ish boʻlmaganligi sababli harf-tovush Yo. i yoki alifboli Yo.ning paydo boʻlishi jarayoni uzoqdavom etdi. Bunda inson dastlab nutqni soʻzlarga, keyin boʻgʻinlarga, undan keyin esa tovushlarga ajratib tasavvur qila olishday behad murakkab va uzoq yoʻlni bosib oʻtgan. Tildagi tovushlarni alohidaalohida idrok qilish tovush Yo.ning ibtidosidir. Harftovush Yo.ning muhim afzalligi uning kam miqdordagi, yaʼni 20—30 atrofidagi belgilar bngina ish koʻra olishidir. Harf-tovush Yo.i dunyo xalklari orasida juda tez tarqalgan va bu jarayon, asosan, oʻzlashtirish, u yoki bu tilning xususiyatini hisobga olgan holda moslashtirish yuli bilan boʻlgan. Oʻrta Osiyodagi xalklar, jumladan, oʻzbek xalqi turli Yo.lardan foydalanib kelgan. Bu Yo.lar avesto, paxlaviy, urxunenisey (runik), turkiy (uygʻur), soʻgʻd, arab, Kirill, lotin Yo.laridir. Yo. bilan til oʻzaro chambarchas bogʻliq. Biror tilni shu tilning Yo.ini oʻrganmasdan, yoki aksincha, biror Yo.ni shu Yo. tegishli boʻlgan tilni bilmasdan oʻrganish mumkin emas. Ammo Yo. ogʻzaki til (nutq)ni aynan aks ettira olmaydi. Zotan, Yo. shunday xususiyatga ega boʻlganda, imlo kridalariga, talaffuz mezonlariga mutlaqo ehtiyoj qolmagan boʻlardi. Yuksak takomillashtirilgan alifbodagi bir harf muayyan bir tovushni ifodalashi, bir tovush muayyan bir harf bilan ifodalanishi lozim. Ammo dunyoda bunday alifbo yoʻq. Ana shunday maʼnodagi alifboga fin alifbosi birmuncha yaqinlashadi, lekin baribir toʻliq emas. Hoz. ingliz, fransuz va b. tillar alifbolari bunday mukammallikdan yiroq. Mana shu holat dunyo tillarining barchasida xilma-xil va juda koʻplab grafik va imlo qoidalarining ishlab chiqilishiga sabab boʻlgan. Yo. bilan til oʻrtasida, alifbo va tilning tovush tizimi oʻrtasida bunday farqli holatlarni yuzaga keltirgan sabablar xilma-xil. Avvalo, dunyodagi hozirda mavjud alifbolarning deyarli hammasi ham mustaqil va tegishli til xususiyatlarini toʻliq hisobga olgan holda yaratilgan emas. Koʻpchilik xalklar oʻz Yo.larini boshqa til Yo.ini oʻz tillariga imkoniyat darajasida moslashtirish yoʻli bilan yaratganlar. Bu hol Yo. va til munosabatlarida oʻz izini qoldirgan. Ayni paytda Yo. va tilning taraqqiyoti bir xil, birbiri bilan toʻla moye keladigan jarayon emas. Tilning taraqqiyoti tarixiy va uzluksiz jarayon, odamlar tilga ataylab, ongli ravishda biron-bir oʻzgartirish kirita olmaydilar. Tildagi u yoki bu oʻzgarish tadrijiy ravishda, asta-sekin yuz beradi. Yo. haqida esa bunday deb boʻlmaydi. Odamlar til xususiyatlariga yanada moslashtirish uchun Yo.ga turli uzgartishlar kiritadilar, islohotlar qiladilar, bir Yo. tizimini boshqasi bilan almashtiradilar va h.k. Mac, oʻzbek xalqi ayerlar davomida arab alifbosidan foydalanib kelgan, 1923—26-yillarda bu Yo.ni oʻzbek tili tovush qurilishini toʻlaroq ifodalashga moslashtirish maqsadida bir qator harfiy oʻzgartirishlar kiritilgan. Oʻzbekistonda 1929-yildan lotin Yo.i asosidagi oʻzbek alifbosiga utilgan, 1940-yildan esa Kirill Yo.i joriy etilgan. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1993-yil 2 sent.da "Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini joriy etish tugʻrisida"gi qonunni qabul qildi. Bu qonunga va uni amalga kiritish tartibi xaqidagi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Kengashi qaroriga Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995-yil 6 mayda oʻzgarishlar kiritadigan qonun qabul qildi. Bu hujjatga koʻra lotin Yo.iga asoslangan yangi oʻzbek alifbosi 26 ta harf va 3 ta harflar qoʻshilmasidan iborat. Yangi alifboga toʻla oʻtish 1996-yildan boshlanib, 2005-yilda tugallanishi belgilangan. Yo. Zuhracham 😘😍🥰, [19.06.2022 10:55] taraqqiyoti tilning tabiiy tarak,qiyotidan ancha orqada yurganligi uchun muayyan soʻz yoki soʻz shaklining yozilishi bilan talaffuzi aynan moye kelavermaydi. Bu tabiiy va qonuniy hol boʻlib, Yo. va ogʻzaki nutq oʻrtasidagi bunday nomuvofiqliklarni imlo qoidalari tartibga solib turadi. Dunyodagi alifbolarning hammasida ham harflar soni tegishli tildagi tovushlar (fonemalar) sonidan sezilarli darajada kam. Tabiiyki, bu hol Yo.ni oʻzlashtirishni osonlashtiradi. Shuning uchun ham alifbolardagi asosiy tamoyil undagi harflar sonini kupaytirish emas. Alifbo Yo.ning asosini tashkil etadi. Tinish belgilari va b. yozma belgilar ham Yo.ning unsurlari hisoblanadi. Yozuv qadimgi madaniyatlarning siyosiy kengayishi natijasida kelib chiqqan axborot uzatish, moliyaviy hisob-kitob va tarixiy qaydlar olib borishga ehtiyoj tugʻilganida paydo boʻlgan, deb taxmin etiladi. Eramizdan avvalgi 4-ming yillikka kelib Mesopotamiyada savdo va maʼmuriyat murakkabligi odam xotirasi uchun haddan tashqari kattalashdi va yozuv qaydlar olib borish va saqlash uchun ishonchli usulga aylandi.[2] Qadimgi Misr va Mezoamerikada yozuv ehtimol taqvimlash va tarixiy hamda ekologik hodisalar qaydini olib borish orqali rivojlangan. Xitoyda topilgan eng qadimgi yozuv namunasi esa qirollik mahkamasidagi folbinlik amaliyotini taʼriflaydi. 2-savol 2 savol Sodda terminlar - tarkibida so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartiruvchi affikslarning bor-yo‘qligiga qaramay, yolg‘iz bir o‘zakdan yoki negizdan paydo bo‘lgan, birgina lug‘aviy ma’noli qism bo‘lgan so‘z hisoblanadi. Masalan: qo‘shin, shtab, avtomat (harbiy); panjara, shpal, yog‘och (yog‘ochsozlik); voris, guvoh (yuridik). Sodda terminlar ikki guruhga bo‘linadi: 1.Tub terminlar – yolg‘iz o‘zakdan hosil bo‘lgan terminlar: bola, jiyan, tog‘a (qarindoshlik); mebel, go‘sha, eshik (yog‘ochsozlik); jarima, huquq, jazo (yuridik). 2.Yasama terminlar – tub terminlarga biror yasovchi affiksning qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan terminlar: mebelsozlik, duradgorlik (yog‘ochsozlik); dalolatchi, jinoyatchi (yuridik). Qo‘shma termin - ikki va undan ortiq sodda terminlarning birikuvidan tuzilgan terminlar. Qo‘shma terminlar ham qo‘shma so‘zlar kabi o‘z qatlam so‘zlaridan, boshqa til materiallaridan hamda har ikkala manbaning o‘zaro qo‘shilishidan yasaladi. O‘zbek tili materiallari asosida yuzaga kelgan qo‘shma terminlar asosan umumiste’moldagi tayyor qo‘shma so‘zlarning ilmiy termin yoki nomen sifatida terminologik tizimlarga qabul qilinishi mahsulidir. Bunday ikki planda qo‘llanuvchi leksik birliklar ko‘proq xalq tili bilan bog‘liq holda rivojlangan terminologik sistemalarda tez-tez uchraydi. Shuningdek, o‘z tilimiz materiallaridan tuzilgan qo‘shma terminlar ayni ruscha terminlarni to‘liq kalkalash jarayonida ham yuzaga keladi1. Ma’lumki, o‘zbek xalqi qadimdan boshqa xalqlar bilan hamkorlikda, qo‘shnichilikda yashab kelgan. Shunga ko‘ra, tilimizda ayrim komponentlari arabcha, forscha yoki ruscha-baynalmilal bo‘lgan, hatto har ikkala qismi ham muayyan (o‘zbek tilidan boshqa) til materialidan yasalgan qo‘shma so‘zlar va terminlar uchraydi. Demak, qo‘shma terminlarning komponentlari genetik materialiga ko‘ra turlicha. Shunga ko‘ra, ya’ni qo‘shma terminlarni ularni tashkil etgan komponentlarining kelib chiqish materialiga ko‘ra ikki guruhga ajratish mumkin: 1) bir tildagi qatlamga mansub so‘z birliklaridan hosil etilgan qo‘shma terminlar; 2) turli tillarga mansub so‘z birliklaridan hosil etilgan qo‘shma terminlar2. 1.Komponentlari bir leksik qatlamga mansub so‘z birliklaridan hosil etilgan qo‘shma terminlar. Bunday qo‘shma terminlar ham, o‘z navbatida, ikkiga bo‘linadi:
Zuhracham 😘😍🥰, [19.06.2022 11:16] Oʻzbekiston Respublikasining davlat tili haqida"gi qonun qabul qilindi (1989-yil 21 okt.). Bu qonun oʻzbek xalqi milliy ongining rivojlanishida, mamlakat mustaqilligi mustahkamlanishida, madaniy merosning tiklanishida muhim rol oʻynadi. Mazkur qonun qoidalari Oʻzbekiston Konstitutsiyasida mustahkamlab qoʻyildi. Konstitutsiyaning 4-moddasiga binoan Oʻzbekistonda D.t.— oʻzbek tilidir. 4-savol 4 - savol : Fan-texnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar ilmiy uslubda yoziladi. Mantiqlilik, aniqlik bu uslubga xos xususiyatlardir. Ilmiy uslub aniq ma’lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar (qoidalar, ta’riflar)ga boy bo‘lishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi: Yomg‘ir - suyuq tomchi holidagi atmosfera yog‘ini. Tomchining diametri 0,5-0,6 mm bo‘ladi. Ilmiy uslubda har bir fanning o‘ziga xos ilmiy atamalaridan foydalaniladi, bu uslubda so‘zlar o‘z ma’nosida qo‘llanadi, qoida yoki ta’rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan bo‘laklar, kirish so‘zlar, kirish birikmalar, shuningdek, qo‘shma gaplardan ko‘proq foydalaniladi. Ilmiy uslub (yoki ilmiy bayon uslubi)da tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar Aniq ta’riflanadi, tushuntiriladi. Bu uslub o‘zining alohida maxsus vazifasiga ega ekanligi Bilan ajralib turadi. Ilmiy uslub ilmiy terminologiya Bilan bog‘liq. Odatda, terminlar ilmiy uslubning leksikasini tashkil qiladi. Lekin ilmiy asarlar tili faqat terminlardangina tashkil topma, unda abstrakt leksika va ko‘p ma’nolilik xususiyatiga ega bo‘lgan umumxalq so‘zlari ham keng qo‘llaniladi. Ilmiy uslubda yana fanning turli sohalariga oid simvol va belgilar, Raqamlar ham ishlatiladi. O‘zbek ilmiy uslubida obrazli nomlarning roli juda kattadir. Masalan: oq tuproq, qora tuproq, qizil tuproq, sho‘rtuproq; muzlik kamari, muzlik darvozasi, muz tili, kulcha muz; marjon qirg‘oq, panjarasimon qIrg‘oq; oy o‘tovi, serostona daryo, patsimon bulutlar kabi terminlar ham aslida obrazli ifodalardan kelib chiqqan. 5-savol 5- savol : Leksik me’yorlar deganda nutq jarayonida umumxalq tilida mavjud bo’lgan so’zlarni to’g’ri tanlash va o’rinli ishlatish tushuniladi. Ko’pma’nolilik, sinonimlar va variantlar shaklidagi leksik birliklar doirasida tanlanish imkoniyatining ko’pligi uning xususiy me’yorlarining shakllanishiga ham sabab bo’lgan. Tilimizdagi dialektizm, neologizm va okkazionalizm, pleonazm va boshqa leksik birliklarning me’yoriy xususiyatlari yuzasidan mulohaza yuritish leksik me’yor to’g’risidagi tasavvurimizni kengaytiradi. 3-variant 1-savol Zebo Kursdosh, [19.06.2022 10:24] Sodda terminlar - tarkibida so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartiruvchi affikslarning bor-yo‘qligiga qaramay, yolg‘iz bir o‘zakdan yoki negizdan paydo bo‘lgan, birgina lug‘aviy ma’noli qism bo‘lgan so‘z hisoblanadi. Masalan: qo‘shin, shtab, avtomat (harbiy); panjara, shpal, yog‘och (yog‘ochsozlik); voris, guvoh (yuridik). Sodda terminlar ikki guruhga bo‘linadi: 1. Tub terminlar – yolg‘iz o‘zakdan hosil bo‘lgan terminlar: bola, jiyan, tog‘a (qarindoshlik); mebel, go‘sha, eshik (yog‘ochsozlik); jarima, huquq, jazo (yuridik). 2. Yasama terminlar – tub terminlarga biror yasovchi affiksning qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan terminlar: mebelsozlik, duradgorlik (yog‘ochsozlik); dalolatchi, jinoyatchi (yuridik). Qo‘shma termin - ikki va undan ortiq sodda terminlarning birikuvidan tuzilgan terminlar. Qo‘shma terminlar ham qo‘shma so‘zlar kabi o‘z qatlam so‘zlaridan, boshqa til materiallaridan hamda har ikkala manbaning o‘zaro qo‘shilishidan yasaladi. O‘zbek tili materiallari asosida yuzaga kelgan qo‘shma terminlar asosan umumiste’moldagi tayyor qo‘shma so‘zlarning ilmiy termin yoki nomen sifatida terminologik tizimlarga qabul qilinishi mahsulidir. Bunday ikki planda qo‘llanuvchi leksik birliklar ko‘proq xalq tili bilan bog‘liq holda rivojlangan terminologik sistemalarda tez-tez uchraydi. Shuningdek, o‘z tilimiz materiallaridan tuzilgan qo‘shma terminlar ayni ruscha terminlarni to‘liq kalkalash jarayonida ham yuzaga keladi1. Ma’lumki, o‘zbek xalqi qadimdan boshqa xalqlar bilan hamkorlikda, qo‘shnichilikda yashab kelgan. Shunga ko‘ra, tilimizda ayrim komponentlari arabcha, forscha yoki ruscha-baynalmilal bo‘lgan, hatto har ikkala qismi ham muayyan (o‘zbek tilidan boshqa) til materialidan yasalgan qo‘shma so‘zlar va terminlar uchraydi. Demak, qo‘shma terminlarning komponentlari genetik materialiga ko‘ra turlicha. Shunga ko‘ra, ya’ni qo‘shma terminlarni ularni tashkil etgan komponentlarining kelib chiqish materialiga ko‘ra ikki guruhga ajratish mumkin: 1) bir tildagi qatlamga mansub so‘z birliklaridan hosil etilgan qo‘shma terminlar; 2) turli tillarga mansub so‘z birliklaridan hosil etilgan qo‘shma terminlar 2-savol Zebo Kursdosh, [19.06.2022 10:26] Uslubiyat tilshunoslik fanining bir bo’limi bo’lib, nutq jarayonida til hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Uslubiyatda uslublar, til vositalarining nutqda qo’llanish yo’llari, fonеtik, lug’aviy, frazеologik va grammatik birliklarning qo’llanish xususiyatlari o’rganiladi. Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma'lum bir sohada qo’llanadigan ko’rinishi adabiy til uslubi dеyiladi. O’zbеk adabiy tilida quyidagi asosiy nutq uslublari bor. 1. So’zlashuv uslubi Kеng qo’llanadigan uslublardan biri so’zlashuv uslubidir. Bu uslubda ko’pincha adabiy til mе'yorlariga rioya qilinadi. So’zlashuv uslubidagi nutq ko’pincha dialogik shaklda bo’ladi. Ikki yoki undan ortiq shaxsning luqmasi dan tuzilgan nutq dialogik nutq dеyiladi. So’zlashuv uslubida ko’pincha turli uslubiy bo’yoqli so’zlar, grammatik vositalar, tovushlarning tushib qolishi, orttirilishi mumkin: Obbo, hamma ishni do’ndiribsiz-da. Mazza qildik. Kеtaqo-o-ol! So’zlashuv uslubida gapdagi so’zlar tartibi ancha erkin bo’ladi. Ko’proq sodda gaplar, to’liqsiz gaplar, undalmali gaplardan foydalaniladi. Oilada, ko‘cha – ko‘yda kishilarning fikr almashish jarayonoda qo‘llanadigan nutq uslubi so‘zlashuv uslubi deyiladi. So‘zlashuv uslubiy adabiy va oddiy so‘zlashuv uslublarini o‘z ichiga oladi. Adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilingan so‘zlashuv uslubi adabiy so‘zlashuv uslubi, bunday xususiyatga ega bo‘lmagan so‘zlashuv uslubi esa oddiy so‘zlashuv uslubidir. So‘zlashuv uslubining har ikki turi ko‘pincha dialog shaklida ro‘yobga chiqadi. Bu uslubda so‘zlar odatda kinoya, piching, qochirmalarga boy bo‘ladi. So‘zlashuv uslubining yana bir o‘ziga xos xususiyati erkinligidir. Jumlalar qisqa va ta’sirli bo‘lib, ko‘pincha so‘z – daplar, to‘liqsiz gaplar, maqol va matallar hamda iboralardan keng foydalaniladi. Umumxalq tili ma’lum bir xalqning so‘zlashuv tilidir. Adabiy til esa ma’lum bir til qoidalari asosida tuzilgan, ishlangan, sayqal berilgan tildir. Umumxalq tili kengroq hajmda bo‘lib, u sheva va lahjalar, kasb-hunarga oid so‘zlar, atamalar, jargonlar, ma’lum toifa (biror ijtimoiy guruh) ga oid so‘zlarni ham o‘z ichiga oladi. Bu xil tilda nutq erkin bo‘lib, til qoidalariga asoslanilmaydi. Faqat muayyan bir hududga xos ayrim belgilarni o‘zida namoyon qilgan til shakli sheva hisoblanadi. Bir qancha shevalar yig‘indisi lahja deyiladi. Sheva va lahjalar ma’lum bir hududda yashovchi aholining mahalliy so‘zlashuv tilidir (masalan, Toshkent shevasi, Farg‘ona shevasi kabi). 2. Ilmiy uslub Fan-tеxnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar ilmiy uslubda yoziladi. Ilmiy uslub aniq ma'lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar (qoidalar, ta'riflar)ga boy bo’lishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi: Yomg’ir - suyuq tomchi holidagi atmosfеra yog’ini. Tomchining diamеtri 0,5-0,6 mm bo’ladi. Ilmiy uslubda har bir fanning o’ziga xos ilmiy atamalaridan foydalaniladi, bu uslubda so’zlar o’z ma'nosida qo’llanadi, qoida yoki ta'rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan bo’laklar, kirish so’zlar, kirish birikmalar, shuningdеk, qo’shma gaplardan ko’proq foydalaniladi. 3. Rasmiy-idoraviy uslub Davlat idoralari tomonidan chiqariladigan qarorlar, qonunlar, nizomlar, xalqaro hujjatlar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Ariza, tilxat, ma'lumotnoma, chaqiruv qog’ozi, taklifnoma, shartnoma, tarjimai hol, e'lon, tavsifnoma, dalolatnoma, hisobot kabilar ham shu uslubda yoziladi. Bunday uslubdagi hujjatlar qisqa, aniq, barcha uchun tushunarli qilib tuziladi. Bu uslubning asosiy bеlgisi: jumlalarning bir qolipda, bir xil shaklda bo’lishi. Bu uslubda ham so’zlar o’z ma'nosida qo’llanadi, ko’pchilikka ma'lum bo’lgan ayrim qisqartma so’zlar ishlatiladi, har bir sohaning o’ziga xos atamalaridan foydalaniladi. Rasmiy-idoraviy uslubda ko’pincha darak gaplardan, qaror, buyruq, ko’rsatma kabilarda esa buyruq gaplardan ham foydalaniladi. Bu uslubda gap bo’laklarining odatdagi tartibda bo’lishiga rioya qilinadi: O’z lavozimini suiistе'mol qilganligi uchun M.Ahmеdovga hayfsan e'lon qilinsin. Zebo Kursdosh, [19.06.2022 10:26] 4. Ommabop (publitsistik) uslub Tashviqot-targ’ibot ishlarni olib borishda qo’llanadigan uslub, ya'ni matbuot uslubi ommabop uslub hisoblanadi. Bu uslubda ijtimoiy-siyosiy so’zlar ko’p qo’llanadi. Nutq ta'sirchan bo’lishi uchun ta'sirchan so’z va birikmalardan, maqol va hikmatli so’zlardan ham foydalaniladi. Bunday uslubda gap bo’laklari odatdagi tartibda bo’ladi, kеsimlar buyruq va xabar maylidagi fе'llar bilan ifodalanadi, darak, his-hayajon va ritorik so’roq gaplardan, yoyiq undalmalardan, takroriy so’z va birikmalardan unumli foydalaniladi: Azamat paxtakorlarimiz mo’l hosil еtishtirish uchun fidokorona mеhnat qilishyapti. 5. Badiiy uslub Badiiy asarlar (nazm, nasr va dramatik asarlar) badiiy uslubda bo’ladi. Badiiy asar kishiga ma'lumot bеrish bilan birga, timsollar (obrazlar) vositasida estеtik ta'sir ham ko’rsatadi: O’lkamizda fasllar kеlinchagi bo’lmish bahor o’z sеpini yoymoqda. Badiiy uslubda qahramonlar nutqida oddiy nutq so’zlari, shеva, vulgarizmlardan ham foydalaniladi. 3-savol Taqdimot nutqi ilmiy va ommabop uslublarga xos bo‘lib, adabiy so‘zlashuv nutqi hisoblanadi. Bunday nutq adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda amalga oshiriladi. Ammo adabiy tilda so‘zlash adabiy tilda yozishga nisbatan ancha qiyin jarayondir. Buning sabablari quyidagicha,: - og‘zaki nutqda yozma nutqdagi kabi o‘ylab olish imkoni kam bo‘ladi, chunki og‘zaki nutq tezkor va jadallashgan (avtomatik) jarayondir; - og‘zaki nutqning o‘ziga xos grammatik tuzilishi, qurilish tartibi mavjud. Ya’ni gap bo‘laklarining tushib qolishi, o‘rin almashishi, qisqarishi va b. - og‘zaki nutqda talaffuz, ohang, imo-ishora vositalari asosiy rol o‘ynaydi; - og‘zaki nutqning yuzaga chiqishi so‘zlovchining kayfiyatiga, nutqning vaziyatiga, so‘zlovchining nutqy a’zolari normal va sog‘lom bo‘lishiga bog‘liq; - kishi so‘zlaganda o‘z nutqiga xuddi yozayotgandagi kabi yetarli e’tibor beravermaydi va b. Og‘zaki adabiy nutqning ko‘rinishlari: 1. Kundalik adabiy so‘zlashuv nutqi. (Adabiy tilda gapiruvchi shaxslar nutqi). 2. Lektorlar nutqi. (Pedagoglar, olimlar, targ‘ibotchilarning ma’ruzalari. Bu monologik xarakterdagi nutq). 3. Radio va televideniye nutqi (tili). (Diktorlar, sharhlovchilar, jurnalistlar, muxbirlar nutqi). 4. Sahna nutqi (Aktyorlar nutqi – dramatik asar tili. Dialogik xarakterga ega). Ma’lumki, ma’ruza yoki taqdimot nutqi adabiy tilning og‘zaki shakli ko‘rinishida ro‘yobga chiqadi. Adabiy tilni o‘rganish va egallash to‘rt xil yo‘l bilan amalga oshadi: 1. Tilni tabiiy holda egallash. Til ongli ravishda tabiiy holda eshitish va o‘zlashtirish orqali egallanadi. 2. Tilni o‘qitish, o‘rgatish orqali egallash. Adabiy tilni o‘rganish va egallash ko‘nikmasi ta’lim muassasalarida o‘qitish, o‘rgatish yordamida shakllanadi. 3. Mustaqil o‘qish va shug‘ullanish orqali o‘rganish. 1) tilga oid maxsus adabiyotlar, qo‘llanma va lug‘atlar orqali, 2) nolingvistik adabiyotlarni (badiiy asarlar, gazeta, jurnallarni) o‘qish hamda radio, televideniye eshittirishlarini tinglash va she’r yodlash orqali. 4. Nutqiy taqlid. Nutqiy taqlid ongli faoliyat bo‘lib, oila, ta’lim muassasasi, atrof-muhitdan o‘rganish va til ustida mustaqil shug‘ullanish orqali amalga oshadi. Taqdimot yoki ma’ruzada nutq egasining maqsadi – muayyan bir axborotni tinglovchiga tugal, tushunarli va ta’sirli tarzda yetkazishdir. Buning uchun so‘zlovchiga faqat til qonun-qoidalarini bilishning o‘zi kifoya emas, balki notiqning nutq texnikasi yaxshi rivojlangan bo‘lishi kerak. Ovoz - nutq texnikasining eng muhim elementi. So‘zlovchining ovozida quyidagi xususiyatlar bo‘lishi lozim:
jarangdorlik (tovushning tozaligi va tembrning yorqinligi); - keng diapazonlik (ovozning eng pastlikdan eng yuqorigacha bo‘lgan darajasi); havodorlik (erkin so‘zlaganda yaxshi eshituvchanlik); ixchamlik, harakatchanlik; chidamlilik (uzoq ishlash qobiliyatiga ega bo‘lish); moslashuvchanlik (dinamik, tembr, melodikaning eshitilish sharoitiga moslasha olishi); qarshi shovqinlarga nisbatan barqarorlik (xalaqit beruvchi shovqinga qarshi tembr va teksturaning o‘zgarib turishi); - suggestivlik (ovozning hayajon ifodalash orqali tinglovchiga ta’sir qilish xususiyati).
Zebo Kursdosh, [19.06.2022 10:32] Til va tafakkur. Tafakkur arabcha so‟z bo‟lib, fikr yuritish,o‟ylash, fikrlash kabi ma‟nolarni ifodalaydi. Tafakkur orqali obyektiv borliqni taniy boshlaymiz. Bu borada mutafakkir Alisher Navoiy shunday yozadi: Ki har ishni qildi odamizod, Tafakkur birla qildi oni bunyod. Ko‟rinadiki, inson tafakkuri, zakovati va ongi eng oliy ne‟mat hisoblanadi. Tafakkur fikrning ko‟pligi hisoblanar ekan, til mana shu fikrlarning voqe bo‟lishidir, ya‟ni fikr (tafakkur)ning ro‟yobga chiqishida til asosiy vosita bo‟lib xizmat qiladi. Til va tafakkur uzviy bog‟liq. Tilsiz tafakkur va tafakkursiz til mavjud bo‟lolmaydi (obrazli qilib aytadigan bo‟lsak, tansiz jon, jonsiz tan bo‟lolmaganidek). XX asrning buyuk yozuvchilaridan biri Oybek “Navoiy” asarida “Bir soatlik tafakkur bir yillik toatdan afzal” deydi. Buning ma‟nosi shuki, kishi qanchalik ko‟p o‟ylasa, fikr yuritsa, uning qiladigan amali ham, aytadigan so‟zi ham shunchalik go‟zal bo‟ladi, boshqalarga ibrat bo‟ladi. Tafakkur, jamiyat, mehnat faoliyati davomida o‟sib, rivojlanib boradi. Demakki, til va uning ko‟rinishi bo‟lgan nutq ham tafakkur bilan bog‟liq holda takomillashib boradi 5-varianAsadbek, [19.06.2022 8:02] 1) Til va jamiyatning o’zaro uzviy munosabatini sotsiolingvistika fani o’rganadi. Tilning paydo bo’lishi va rivojlanishi insoniyat jamiyati bilan mustahkam bog’liq. Til insoniyat tarixi qadar qadimiydir.Umumiy til tushunchasining shevadan farqi bor: til butun bir xalqqa xizmat qiladi, sheva esa xalqning bir guruhigagina taalluqlidir. Til ko’p vazifali, hamma uchun umumiy bo’lgan aloqa-munosabat vositasidir; sheva esa, vazifa nuqtai nazaridan chegaralangan bo’lib, tilning nutqiy ko’rinishini tashkil etadi.Masalan, o’zbek tiliga qarluq-chigil-uyg’ur dialekti asos bo’lgan. Bu sheva Farg’ona, Toshkent, Samarqand-Buxoro shevalarini o’z ichiga oladi. O’zbek tili—ko’p dialektli til. Bu hol o’zbek tilining o’ziga xos murakkab tarixiy rivojlanish sharoiti va o’zbek millatining o’tmishdagi xilma-xil etnik tarkibi bilan izohlanadi.Ta’kidlanganidek, til jamiyat taraqqiyoti bilan birga rivojlanadi, tilning grammatik qurilishi takomillasha boradi. Til taraqqiyoti jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy bog’langan. Kishilik tarixidan shu narsa ma’lumki, avval urug’dosh tili, keyin qabila tili, elat, xalq va millat tili shakllangan.Dialektlar urug’chilik davridan boshlab, jamiyat taraqqiyotining keyingi bosqichiga qadar son jihatdan ko’payib boradi. Bu qabilalarning yashash tarzi bilan bog’liq. Avval bir qabila ittifoqiga kirgan tillar markazdan uzoqlashgan sari ulardagi dialektal farq orta boradi va bu dialektal farqlar oxir-oqibatda yangi til paydo bo’lishi uchun asos bo’ladi. Dialektlar sonining ko’payishi va ular asosida yangi-yangi tillarning vujudga kelishi til taraqqiyotining differensiatsiya jarayonini tashkil qiladi. Differensiatsiya tillarning dialektlarga parchalanishidir.Har bir millat o’z adabiy tilining mustahkamlanishi uchun harakat qiladi. Jamiyat taraqqiyotining keyingi bosqichlarida dialektlar kamayib, adabiy tilga yaqinlasha borishi kuzatiladi. Buni adabiy til ta’sirining kengayishi bilan izohlash mumkin. Til taraqqiyotidagi bu jarayon integratsiya deb yuritiladi. Integratsiya bir tilga mansub shevalarning adabiy til me’yorlariga yaqinlashuvidir. Bunday jarayonlar tasodifan yuz bermaydi, balki jamiyat taraqqiyotiga, ijtimoiy hayotning taraqqiyot jarayonlariga bog’liq tarzda sodir bo’ladi.Til va jamiyat o’rtasidagi munosabatlarni, tilning falsafa, ijtimoiy psixologiya, etnografiya bilan bog’liq jihatlarini o’rganuvchi soha sotsiolingvistka (ijtimoiy tilshunoslik) dir Asadbek, [19.06.2022 8:02] 2) Orfoepiya (orto... yun. epos — nutq, talaffuz) —1) tilshunoslikning adabiy talaffuz meʼyorlarini oʻrganuvchi boʻlimi; 2) muayyan milliy tilning talaffuz meʼyorlariga mos holda bir xil talaffuzni taʼmin-lovchi qoidalar tizimi va ularga rioya qilish. Ogʻzaki nutq talaffuzining bir xilligi, imlo (orfografiya) kabi lisoniy muomalani yengillash-tiradi. "O." tushunchasi keng va tor maʼnoda 2 xil tushuniladi: keng maʼnoda — unga fonemalarni qoʻllash qoida va fonema allofonlari (vari-antlari)ni talaffuz qilish qoidalari kiritiladi; tor maʼnoda — fa-sat fonemalarni qoʻllash qoidalari kiritiladi. O. koʻlamining bir xil belgilanmasligining sababi shunda-ki, baʼzi olimlar talaffuz meʼyorlari tushunchasiga fakat tovushlarni talaffuz qilishni, boshqalari esa urgʻuni ham, baʼzan variantdor grammatik shakllar hosil boʻlishini ham kiritadilar.Tilning ichki kategoriyasi tarzidagi orfoepik meʼyor bilan kridalashtirilgan meʼyor oʻzaro farqlanadi. Ulardan birinchisi ayni bir voqea-hodisani ifodalashning tilda namoyon boʻla-digan yashirin imkoniyatlari mavjudligi bilan bogʻliq; bunda meʼyor — muay-yan tilning aniq bir soʻzlovchilar ja-moasida tegishli davr orasida mavjud boʻlishi bilan bogʻliq bir qancha ijtimo-iy omillarning amal qilishi natijasidir. Ikkinchisi esa amalda mavjud boʻlgan meʼyorning turli lugʻatlar, maʼ-lumotnomalar va qoʻllanmalarda qoida va koʻrsatmalar tarzida shakllantirilgan aksidir. Qoidalashtirishda qoʻllash uchun toʻfi deb belgilanadigan faktlar tanlab olinadi. Qoidalashtirilgan meʼyor koʻpincha amalda mavjud boʻlgan meʼyordan orqada qoladi.O. milliy tilning shakllanishi bilan bir paytda, ogʻzaki nuqtning taʼsir doirasi kengaygan, ommaga qaratilgan nutqning yangicha shakllari rivojlangan paytda paydo boʻladi. Orfoepik meʼyorlarning shakllanish jarayoni turli milliy tillarda turlicha kechadi. Mac, hozirgi oʻzbek adabiy talaffuzi meʼyorlarining dastlabki ildizlari oʻtgan asrning 20—30-yillarida vujudga kelgan, bu sohada bir qancha tadqi-qotlar oʻtkazilib, orfoepik lugʻatlar nashr etilgan boʻlsada, oʻzbek talaffuz meʼyorlari toʻliq shakllangan deb boʻlmaydi.Orfoepik meʼyor muammosi bir til birligining bir emas, ikki yoki undan ortiq ifodasi boʻlgan hollarda yuzaga keladi. Meʼyorda ayni paytda til tizimida mavjud boʻlgan yoki mavjud boʻlishi koʻzda tutilgan narsa saralanadi. Tizim doirasida yangi shakllarning paydo boʻlishi hamda eskilarini ekstralingvistik omillar taʼsirida asta-sekin siqib chiqarishi natijasida meʼyor oʻzgarishi mumkin. Meʼyorning oʻzgarishi (almashinishi) har bir tarixiy davr tilida variantdor meʼyorlarning ayni bir paytda mavjud boʻlishi mumkinligini inkor etmaydi. Vaqt oʻtishi bilan vari-antlardan biri yetakchiga aylanib, qolganlari kamroq qoʻllanib, isteʼmoldan chiqib ketadi. Variantlardan birining yetakchi deb tanlanishiga uning til ta-raqqiyotidagi obʼyektiv qonunlarga mu-vofiq kelishi, keng tarqalganligi, moʻʼtabar andozalarga (jamiyatning bilimli va madaniyatli vakillari talaffuziga) mosligi kabi omillar taʼsir koʻrsatadi. O. rivojida namunali adabiy talaffuzni targʻib qiluvchi teatr, keyinchalik radio va televideniye katta rol oʻynagan. Sahna nutqi koʻpchilik tillarda orfoepik meʼyorlarning asosi hisoblanadi. Asadbek, [19.06.2022 8:02] 3) Rasmiy uslub tilining asosiy xususiyati aniqlik va ixchamlikdir, unda muayyan nutqiy qoliplar, kasb-hunar so‘zlari, atamalar, tayyor sintaktik qurilmalar keng qo‘llanib, nutqning aniq va ravshan ifodalanishini ta’minlaydi. Tayyor nutq qurilmalari (shu asosda: shunga ко‘rа; ma’lum qilamizki; ...ni e’tiborga olib; ...ga ко‘rа; ...biz, quyida imzo chekuvchilar, ...ga asosan (muvofiq); ...uchun, ...dan kelib chiqib; ...sharti bilan; ...berilsin, ...taqdirlansin kabi) hujjat matnining darak hikoya xarakterida bo‘lishini, so‘zlarning bir ma’noda ishlatilishini, badiiy-tasviriy vositalarning bo‘lmasliguii, fe’lning majhullik va buyruq-istak shakllarining, qo‘shma gap turlarining keng qo‘llanishini talab qiladi. Til materiali hujjatning turi va xarakteriga qarab tanlanadi. Ushbu uslubga xos bo‘lgan yoki xos bo‘lmagan stilistik xususiyatlar rasmiy tilda shakllangan matnlarning leksik-grammatik xususiyatlarida yana ham yaqqol namoyon bo‘ladi.Rasmiy uslubning leksik xususiyatlari. Rasmiy uslubga oid matnlar leksikasi va turg‘un birikmalari o‘zbek tilidagi boshqa tegishli matnlar tilidan sezilarli darajada farqlanadi. Shuning uchun ham, ularda boshqa vazifaviy uslublarda deyarli uchramaydigan alohida so‘z va turg‘un birikmalarga duch kelamiz: ma‘muriy javobgarlik, fuqarolik holati, fuqarolik javobgarligi, aybdor, gumondor, jabrlanuvchi, sudlanuvchi, guvoh, jamoat kafilligi, surishtiruv, jabrlanuvchi bilan yarashuv kabi. Yangi sharoitda yangicha mazmun kasb etgan O‘zbekiston Ruspublikasining Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Oliy Majlis, Qonunchilik palatasi, Oliy majlis senati, siyosiy partiyalar, davlat hokimiyat organi, qishloq fuqarolar yig‘ini, saylovoldi tashviqoti, O‘zbekiston ekologik harkati, «Kamolot» yoshlar harakati, qonun ijrosi, konstitutsiyaviy tuzum, davlat tuzilishi, siyosiy institutlar, milliy xolding kompaniyasi singari turg‘un birikmalar ham mustaqillik davri o‘zbek tili taraqqiyotining mahsulidir. Masalan, “O‘zbekiston Respublikasi prokuratura organlari o‘z vakolatlarini har qanday davlat organlari, jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslardan suveren holda, faqat qonunga bo‘ysunib amalga oshiradilar”. Gaplarda suveren so‘zining qo‘llanishida sun‘iylik, uslubiy g‘alizlik paydo bo‘lganligini payqash qiyin emas. Xulosa shunday bo‘ladiki, mustaqil so‘zi tilimizda ommalashgan, uni barcha o‘zbekcha matnlarda uchratishimiz mumkin, ma‘nosida kenglik, qo‘llanishida erkinlik mavjud. Suveren so‘zi esa jiddiy ma‘noga ega bo‘lib, rasmiy ohang beradi va rasmiy uslub doirasida chegaralanib, faqat davlat so‘ziga bog‘langanligi ma‘lum bo‘ladi. Mustaqillik davrida yangicha mazmunda muomalaga qaytgan yoki kirib kelgan prezident, parlament, palata, senat, senator, mahkama, vazirlik, vazir, hokimiyat, hokim, fuqaro, harakat, suverenitet so‘zlarning qo‘llanishiga tilning amalda bo‘lish qonuniyatlariga, uslub talablariga ko‘ra yondashish to‘g‘ri bo‘ladi. Rasmiy uslubda qo‘llaniladigan ayrim so‘z va jumlalarning faolligi shu darajaga yetganki, ularni Rasmiy uslubga xos shtamplar sifatida e‘tirof etishga majbur bo‘lamiz: maqsadida, muvofiq, binoan, belgilamoq, tasdiqlamoq, kuchaytirmoq, nazorat o‘rnatmoq, zimmasiga yuklamoq, taklif kiritmoq, ta‘minlamoq, chora ko‘rmoq, ishlab chiqmoq, joriy etmoq, qabul qilmoq, amalga oshirmoq, tavsiya etmoq, zimmasiga yuklamoq kabilar.Rasmiy uslubning morfologik xususiyatlari. Rasmiy matnlarning uslubiy alomatlari uning morfologiyasi va sintaksisida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan, har bir so‘z turkumiga oid so‘zlarning qo‘llanishida o‘ziga xoslik ko‘zga tashlanadi. Otlarni olaylik. Umumlashtiruvchi ma‘nodagi otlar faol: bolalar, ota-onalar, qo‘shin, qurol, aholi, xalq, ishchilar, xizmatchilar, shaxslar, tomonlar, saylovchilar, partiyalar, vakillar va hokazo. Otlarning ma‘lum bir qismi rasmiy uslub ichidagi janr ko‘rinishlariga mos tarzda qo‘llaniladi. Idoraviy uslubdagi ma‘lumotnoma, dalolatnoma, ariza, tilxat, tavsifnoma, bayonnoma singari otlar bunga misol bo‘la oladi. Asadbek, [19.06.2022 8:02] 4) Oilada, ko‘cha – ko‘yda kishilarning fikr almashish jarayonoda qo‘llanadigan nutq uslubi so‘zlashuv uslubi deyiladi. So‘zlashuv uslubiy adabiy va oddiy so‘zlashuv uslublarini o‘z ichiga oladi. Adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilingan so‘zlashuv uslubi adabiy so‘zlashuv uslubi, bunday xususiyatga ega bo‘lmagan so‘zlashuv uslubi esa oddiy so‘zlashuv uslubidir. ILMIY USLUB Fan-tеxnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar ilmiy uslubda yoziladi. Ilmiy uslub aniq ma'lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar (qoidalar, ta'riflar)ga boy bo’lishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi: Yomg’ir - suyuq tomchi holidagi atmosfеra yog’ini. Tomchining diamеtri 0,5-0,6 mm bo’ladi. Ilmiy uslubda har bir fanning o’ziga xos ilmiy atamalaridan foydalaniladi RASMIY USLUB Davlat idoralari tomonidan chiqariladigan qarorlar, qonunlar, nizomlar, xalqaro hujjatlar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Ariza, tilxat, ma'lumotnoma, chaqiruv qog’ozi, taklifnoma, shartnoma, tarjimai hol, e'lon, tavsifnoma, dalolatnoma, hisobot kabilar ham shu uslubda yoziladi. Bunday uslubdagi hujjatlar qisqa, aniq, barcha uchun tushunarli qilib tuziladi Ommabop (publitsistik) uslub Tashviqot-targ’ibot ishlarni olib borishda qo’llanadigan uslub, ya'ni matbuot uslubi ommabop uslub hisoblanadi. Bu uslubda ijtimoiy-siyosiy so’zlar ko’p qo’llanadi. Nutq ta'sirchan bo’lishi uchun ta'sirchan so’z va birikmalardan, maqol va hikmatli so’zlardan ham foydalaniladi. Bunday uslubda gap bo’laklari odatdagi tartibda bo’ladi, kеsimlar buyruq va xabar maylidagi fе'llar bilan ifodalanadi, darak, his-hayajon va ritorik so’roq gaplardan, yoyiq undalmalardan, takroriy so’z va birikmalardan unumli foydalaniladi: Azamat paxtakorlarimiz mo’l hosil еtishtirish uchun fidokorona mеhnat qilishyapti.Badiiy uslub Badiiy asarlar (nazm, nasr va dramatik asarlar) badiiy uslubda bo’ladi. Badiiy asar kishiga ma'lumot bеrish bilan birga, timsollar (obrazlar) vositasida estеtik ta'sir ham ko’rsatadi: O’lkamizda fasllar kеlinchagi bo’lmish bahor o’z sеpini yoymoqda. Badiiy uslubda qahramonlar nutqida oddiy nutq so’zlari, shеva, vulgarizmlardan ham foydalaniladi. Badiiy asarlar uslubi aralash uslub hisoblanadi Asadbek, [19.06.2022 8:02] 5) TERMIN (lot. terminus — chegara, had) — bilim yoki faoliyatning maxsus sohasiga doyr tushunchani ifodalovchi soʻz yoki soʻz birikmasi. T. umumxalq tshtiga muayyan terminologik tizim orqali oʻtadi, binobarin, Termin va umumisteʼmoldagi soʻzlar bir-birini toʻldiradigan leksik birliklardir. Sistem xarakterga egalik, oʻz terminologik maydonida bir maʼnolilikka moyillik, histuygʻuni ifodalamaslik, uslubiy betaraflik kabilar Terminga xos xususiyatlardir. Biologiya, mat., tilshunoslikda qoʻllanadigan «funksiya» soʻzini koʻp maʼnoli Termin sifatida emas, balki terminologik omonimlar, sohalararo sodir boʻlib turadigan reterminologik jarayon (bir soha Termin ining ikkinchi soha Termini sifatida qoʻllanishi) hosilasi tarzida qaralmogʻi lozim. Umumxalq leksikasiga doir qonuniyatlar Termin hosil qilishda ham kuzatiladi. Soʻz bilan Terminning umumiy va xususiy tomonlari yetarli darajada ochib berilgan emas; kundalik turmushda keng isteʼmolda boʻlgan soʻzlar ayni paytda turli sohalarga doir Terminlar hamdir. Mac, quloq, burun, tomoq — anatomiya va tibbiyot; gilam, sholcha, palos — gilamdoʻzlik; kitob, ruchka, daftar — pedagogik soha Termin lari boʻlish bilan birga umumxalq tilida faol qoʻllanadi. Hoz. kunda «Termin» soʻzi bilan bir qatorda «atama», «istiloh» soʻzlari ham ayni maʼnoda qoʻllanmoqda. Pekin ular «Termin» soʻzining hoz. maʼnosini toʻliq ifoda eta olmaydi. «Atama» soʻzi keng maʼnoda boʻlib, geografik obyektlar, atokli nomlarga nisbatan qoʻllanadi. «Istiloh» soʻzini esa Termin maʼnosida tarixiy mavzulardagi matnlar (mas., adabiyot tarixi, Sharq falsafasi va b.)da bemalol qoʻllash mumkin.. 6-variant 1. Til mavjud bo'lishi uchun tarixiylik, hayotiylik, me’yoriylik, hududiylik kabi qator mezonlarga javob berishi kerak .-Avvalo, til voqelik sifatida mavjud bo‘lishi uchun muayyan tarixiy taraqqiyot bosqichini o‘tishi kerak. Tilning paydo bo‘lishi, yaxlit tizim tarzida shakllanishi, ijtimoiy hodisa sifatida mavjudligi uning tarixiyligi bilan bog‘liq. Tilning hayotiyligi uning aloqa-munosabat vositasi sifatida mavjuligidir. Til hayotiyligini yo‘qotsa, o‘lik tilga aylanadi. Til hayotiy bo‘lishi uchun shu tildan foydalanadigan jamiyat zarur bo‘ladi. Ba’zan o‘lik tillar qaytadan tirik tilga aylanishi mumkin,degan fikr ham mavjud va buning isboti sifatida ivrit tilini misol qilib keltirish mumkin. Bu qarashni nisbiy deb baholash kerak. Negaki, til aloqa munosabat vositasi sifatidagi ahamiyatini yo‘qotdimi, uni sun’iy ravishda tiklab bo‘lmaydi.
muayyan me’yorlar asosida muvofiqlashtiriluvi tushuniladi. Til grammatikasiga oid qonun-qoidalarning yaratilishi me’yorlashtirishning muhim omillaridan hisoblanadi. Me’yorlashtirilgan til muayyan jamiyatning ehtiyoji uchun xizmat qiladigan, muayyan qonun-qoidalar asosida muvofiqlashtirilgan milliy-adabiy tildir.
Hududiylik millat, elatga xos urf-odat, an’analar, tarixiy-etnik birlik va yagona davlat tizimining shakllanganligi bilan bog‘liq. Millatning, hududning, tarixiy-etnik asos va taraqqiyotning boshqa-boshqaligi tillar o‘rtasidagi farqlar uchun asos bo‘ladi. Millat va etnik asosning bir xil bo‘lishi hududning farq qilishidan qat’i nazar, aloqamunosabat vositasining bir xil bo‘lishini ta’minlaydi. Masalan, o‘zbek va tojik tillarida har bir tilning o‘ziga xosligi ko‘zga tashlanadi. Bir xil etnik asosga ega bo‘lgan o‘zbek va qirg‘iz tillari o‘rtasida fonetik, leksik, grammatik farqlar bor. Adabiy til va shevalar o‘rtasida ham tilning ichki tuzilishi bilan bog‘liq farqlar kuzatiladi. Ijtimoiy tabiati va o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, tillarni quyidagicha guruhlash mumkin.
3.Tashkiliy hujjatlar mazmunan tashkilot, muassasa va korxonalarning huquqiy maqomi, tarkibiy tarmoqlari va xodimlari, boshqaruv jarayonida jamoa ishtirokining qayd qilinishi, boshqa tashkilotlar bilan aloqalarning huquqiy tomonlari kabi masalalarni aks ettiradi. Guvohnoma, yo‘riqnoma, nizom, qoida, ustav, shartnomalar ana shunday hujjatlar turiga kiradi. 4.Leksema yasash sohasida tilning ichki rivojlanish qonunlari yaqqol ko‘rinadi. Uning rivojlanishi va takomillashuvi bilan bog’liq holda yangidan vujudga kelayotgan modellar hamda so‘z yasash usullari buningisbotidir. Hozirgi zamon ingliz tilida anashunday usullardan biri – so‘zlarni o‘zaro qo‘shib so‘z yasash turlisha nomlanadi. Ba’zi adabiyotlarda “morfologik – sintaktik usul bilan so‘z yasash”, “Grammatik uslub bilan so‘z yasash” deb berilsa, ayrimlarida “leksik – sintaktik uslub bilan so‘z yasash” atamasi qo‘llaniladi. O‘zbek tilshunosligida aynan shu usul bilan yangi termin hosil qilishni “sintaktik usul bilan termin yasash” deb yuritiladi. Oddiy so‘zlar ma’nosini o‘zgartirish yo‘li bilan yangi termin yasash ko‘pgina tillarda xalqaro sohalarda lug‘at boyligini oshirishga imkon beradi. Xalqaro terminlarning kattagina miqdori umumadabiy til so‘zlarining, ijtimoiy va iqtisodiy tarmoqlardan olingan terminlarning ma’nolarini o‘zgartirish yo‘li bilan boyitilgan. Terminlar yasashning bu usuli boshqalardan shunisi bilan farq qiladiki, boshqa hollarda yangi tushunchani ifodlash uchun m qaytadan yangi shakl (ya’ni elimentlari yangicha birlashtirilgan so‘z ) yaratilsa, bu yerda yangi mazmun ma’no eski shakliga (ya’ni oldin mavjud bo‘lgan tayyor so‘z olinadi) joylashtiriladi. Ma’noni o‘zgartirish yo‘li bilan termin yasashning o‘ziga xos tomoni shundaki, terminlashtirilayotgan obyekt (ya’ni nom berish kerak bo‘lgan perdmet yoki hodisa) xar doim nomi termin sifatida qo‘llanilayotgan perdmet yoki hodisa bilan qandaydir umumiylikka ega bo‘ladi. Bu umumiylik ularning tashqi ko‘rinishi yoki bajaradigan vazifasi o‘rtasidagi o‘hshashlik va shu kabilarda nomoyon bo‘lishi mumkin. Mavjud predmetning nomini yangisiga faqatgina bu perdmetlar tug‘risidagi tushunchalar aniq, ularni o‘zaro bog‘laydigan umumiy jihatga ega bo‘lgan holatdagina ko‘chirish mumkin xolos, aks holda buni amalga oshirib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham terminlar yasashda ularning ma’nosiga, strukturaviy tuzilishiga e’tibor qaratish darkor. Struktural – ma’noviy jihatdan tahlil etilayotgan xalqaro terminlari qisqartma holda ham uchraydi. Bizning ilmiy tadqiqotimizda ularni tahlil qilishda avvalam bor qisqartmalarni semantik tahlil qilib bo‘lmasligini ta’kidlamoqchimiz. Shu sababli ularning to‘liq ma’nolariga ega bo‘lish maqsadida yoyma so‘zlarning tahlil etish lozim bo‘ladi. Semantik sintaktik usulda termin yasash boshqa sohalar terminologiyasiga nisbatan ijtimoiy va iqtisodiy sohalarida keng qo‘llaniladi. Buning asosiy sababi ikkala soha terminlarinig o‘tmish davrlarda xalq tili asosida yuzaga kelganligi va jonli so‘zlashuv tili bilan mustahkam aloqada bo‘lganligi bilan izohlahs mumkun. Sjuning uchun xalq tiliga xos bo‘lgan ko‘pdan ko‘p metografik qo‘llanishlar, ya’ni leksemalar ma’nosining ko‘chirilishi xalqaro sohalardagi terminlar tizimida nisbatan ko‘p uchraydi. Xalqaro sohalardagi terminlarinig affiksatsiya usuli bilan yasalishi sintaktik usul bilan yasalishga qaraganda kammaxsul bo‘lsada, diaxronik nuqtai nazardan muhum o‘rin egallaydi. Ingliz tilida xalqaro sohada ko‘plab lingvistik vositalardan, xususan, so‘z yasalishidan foydalaniladi. Binobarin, ingliz tilida terminlar yasash maqsadida (prefiksatsiya, sufiksatsiya)bir nechta so‘z yoki so‘z birikmalaridan foydalanishi mumkun. Quyida ingliz tilida terminlarning yasalish tamoillari va uslublarini keltiramiz: Prefiksatsiya yordamida terminlar, asosan, ingliz tilida old so‘z qo‘shimchalari (pre, inter, im,re, de, com, con, dis, ex) orqali yasaladi va biror bir ish-harakatning oldindan bajarilganlidini yoki bajarilishi kerakligini bildirishi mumkun. Pre- ushbu prefix harakatning oldindan bajarilish holatining oldindan bajarilish holatini bildiradi: Precivilization - sivilizatsiyadan oldin preannounce - e’lon qilinishidan avval Shuningdek, ingliz tilida iqtisodiy terminlar yasalishida boshqa qator prefiksatsiyaga oid morfologik omillar ham ahamiyatli hisoblanadi. Sufiksatsiya yordamida ingliz tilida gapda ot, ravish yoki fe’l vazifasini bajaruvchi terrminlar yasalishi mumkun. Mаsаlаn, -er, -or,-antkabisuffikslar orqali ma'lum amalni bajaruvchi shaxs, mexanizmni ifodalanishi mumkun; minister,administer, superior, ambassador, physiсist, philologist Drier, cutter, computer So‘z oxiriga qo‘shiluv -ion, -tion, -sion, -ment, -ure, -age, suffikslari orqali fe’llardan otga aylanuvchi ma’lum tushunchalarni anglatadigan terminlar yasalishi mumkun. Маsаlаn: collaboration, documentation, resolution, identification mission, expression, admission development, punishment, achievement advantage, baggage, plumage Bundan tashqari, -ism, -ty, -ity, -ness, -ence, -ance, оrt qo‘shimchalar yordamida sifatlardan yangi terminlar yasaladi. 5.O‘zbek tilini sohaga yo‘naltirib o‘qitishning maqsadi talabalarning o‘zbek tilidan egallagan bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlash va yanada kengaytirish, tanlagan ixtisosligi doirasida davlat tilini puxta bilishlariga yordamlashish, nutqini kasbiy atamalar bilan boyitish, o‘zbek tilida yuqori darajada nutqiy savodxonlikni ta’minlashdir. Fanning asosiy vazifasi kundalik mehnat faoliyati hamda turmushda zarur bo‘lgan nutqiy mavzularda o‘zbek tilida yuqori darajada nutqiy savodxonlikni ta’minlash, kundalik mehnat faoliyati hamda turmushda zarur bo‘lgan nutqiy mavzularda o‘zbek tilida mustaqil so‘zlay olish va yozish malakalarini takomillashtirish, ixtisoslikka oid turli nutq uslublarida matn tuza olish, uni o‘zgartira olish malakalarini shakllantirishdir. Muayyan nutqiy mavzular doirasida zaruriy grammatik bilimlarni berish, ixtisoslik doirasida og‘zaki va yozma nutqni o‘stirish, o‘zbek tilidagi axborotni tushunish, unga tanqidiy, tahliliy munosabat bildirishni o‘rgatishdan iboratdir. 7-variant Download 311,63 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish