Оммавий ахборот воситалари

Ommaviy axborot vositalari to’g’risida

Reja:

1. 
   Ommaviy axborot vositalarining ijtimoiy ahamiyati va tushunchasi
   
2. 
   Ommaviy axborot vositalari va ular faoliyatining konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solinishi
   
3. 
   Jurnalistlarning huquqiy maqomi
   
4. 
   Jamoatchilik fikrini o`rganish
   

Ommaviy axborot vositalari - nashrlar, radio va teleeshittirishlar, kinoxronik programmalar, va ommviy axborot yetqazishning boshqa shakllari. Ommaviy axborot vositalari deganda qonunshunos "keng ommaga mo`ljallangan nashriy, audio, audiovizual va boshqa ma`lumot va materiallarni tushunadi". Ommaviy axborot vositalarining maqsadi muayyan jamiyatning ma`naviy boyliklarini qaror toptirish hamda kishilarning xulq-atvori va dunyoqarashiga ideologik, siyosiy, iqtisodiy yoki tashkiliy ta`sir o`tkazishdan iborat.

Ommaviy kommuniuatsiyaning kelib chiqishiga 20- asrning 1-yarmida katta hajmdagi og`zaki, obrazli va musiqaviy informatsiyalarni tez va g`oyatda ko`paytirib o`zatishga imkon bergan texnik qurilmalarning yaratilishi moddiy zamin bo`ldi. Yuksak professional mutaxassis xodimlar xizmat qiladigan bu qurilmalarining komplekslari "ommaviy informatsia va propaganda vositalari" yoki "Ommaviy axborot vositalari" deb atala boshladi. OAV axborot manbai hamda axborotni qabul qilib oluvchidan iborat sistemani tashkil etadi. Axborot manbai uni qabul qilib oluvchi bilan matbuot, radio va tetevideniye, kino, ovoz yozish (gramplastinka, magnitafon roliklari, kasetalar, yoki kompakt disk va axborot tashuvchi komyuter fayllari ishlab chiqarish va tarqatish) sistemalari orqali boglangan bo`ladi.
Ommaviy axborot vositalarining samaraliligi va ta`sirchanligi faqat o`zatilayetgan axborotning o`quvchi, tinglovchi, tomoshabinga ta`sirining maqsadi va vazifalari bilan emas, balki ular mazmuni va shaklining kishilarning doimiy va kundalik ehtiyojlariga muvofiq kelishi bilan ham belgilanadi. G`oyaviy-siyosiy kurash, ijtimoiy gruppalar munosabatlarini mazmuni va shakliga, propagandaning ideologik, siyosiy va boshqa turlariga turlicha jiddiy ta`sir kursatadi. O`zbekiston Respublikasi Kostitutsiyasi senzuraga yo`l qo`ymaydi. Axborotni qidirish, olish, berish, ishlab chiqarish, va tarqatishning qonuniy shakli davlatga tegishli yoki qonun bilan maxsus qo`riqlanadigan sirlarni mumkin emasligi e`tirof etiladi.
Shuningdek OAVni jinoiy javobgarlikka tortiladigan maqsadlar yo`lida, masalan, hokimiyatni egallashga qaratilgan chaqiruvlar, konstitutsion tuzumni kuch ishlatish yo`li bilan o`zgartirish; milliy, sinfiy, ijtimoiy, diniy adovatni keltirib chiqaradigan materiallar: urushni propoganda qiluvchi pornografik, yovo`zik va bosqinchilikni targ`ib etuvchi programmalarni tarqatishi taqiqlangan. Shuningdek maxsus OAVlarga tegishli axborot tekstlarini tele-, video-, kinoprogrammalarda, xujjatli va badiy filmlarda, shuningdek kompyuter axborot fayllarida va axborotni qayta ishlash programmalarida foydalanish, insonlar ongiga ta`sir etuvchi va sogligiga zarar yetkazuvchi yashirin ma`lumotlar tarqatish, yashirin audio va videotasvir, kino va fotos`yomka yerdamida tayorlangan, mavjud jo`rnalist huquqi yordamida ijtimoiy muhim bo`lgan ma`lumotlarni bo`zish, ishonchli manba tariqasida mish-mish tarqatish, boshqa shaxe yoki organizatsiya uchun ma`lumot to`plash taqiqlanadi. Jo`rnalistlik huquqini shuningdek shaxe yoki fuqarolarning ayrim toifalarini jinsi, yoshi, irqiy yoki milliy kelib chiqishi, tili va dinga munosabati, kasbi, yashash joyi, hamda siyosiy qarashlari bilan bog`liq bo`lgan ma`lumotlarini kamsitish yo`lida ishlatish taqiqlanadi.
Axborot huquqlari va erkinliklari axborot huquqining yuridik negizini tashkil etadi, ularin Kafolatlash esa ushbu yangi huquq sohasining asosiy maqsadidir. Jahon hamjamiyati XX asrning o`rtalaridayoq axborotning shaxs, jamiyat, davlat hayotidagi rolini hisobga olgan holda, inson va fuqaroning huquq va erkinliklari kafolatlarini ta`minlaydigan huquqiy mexanizmlarni joriy etgan edi. Bugungi kunga kelib esa axborot huquqi alohida huquq sohasi sifatida shakllandi. Axborot huquqlari va erkinliklari 1948 yilning 10 dekabrida BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida ilk bor e`tirof etilgan edi. Jumladan, uning 11- moddasida ta`kidlanishicha, jinoyat sodir etganlikda ayblangan har bir inson himoya uchun barcha imkoniyatlar ta`minlangan holda, ochiq sudlov yo`li bilan uning aybi qonuniy tartibda aniqlanmagunicha aybsiz deb hisoblanish huquqiga ega. 12- moddada qaayd etilishicha, hech kimning oilaviy va shaxsiy hayotiga o`zboshimchalik bilan aralashish, turar joy daxlsizligiga, uning yozishmalaridagi sirlariga yoki uning or-nomusi hamda sha`niga nisbatan asossiz ravishda tajovo`z qilinishi mumkin emas. Har qanday inson bunday aralashuv va tajovo`zdan qonun yo`li bilan himoyalanish huquqiga ega. 19-moddada ko`rsatilishicha, har bir inson e`tiqod erkinligi va uni erkin ifoda qilish huquqiga ega; bu hukuq qech bir to`siqsiz o`z e`tiqodiga amal qilish erkinligini hamda axborot va g`oyalarni izlash, olish, va tarqatish erkinligini o`z ichiga oladi.
Yevropa kengashining inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish to`g`risidagi Konvensiyasida axborot huquqlari va erkinliklari bo`yicha belgilab qo`ylgan qoidalar yanada rivojlantirildi. Jumladan, uning 10- moddasida bayon etilishicha, har bir inson o`z fikrini erkin ifoda qilish huquqiga ega. Bu huquq o`z fikrini asos tutish erkinligi va axborotlar hamda g`oyalarni davlat idoralari tomonidan hech qanday aralashuvsiz va davlat chegaralariga bog`liq bulmagan holda olish va tarqatish erkinligini o`z ichiga oladi. Mazkur modda davlatlarga radio eshittirish, televizion yoki kinematografiya korxonalariga litsenziyalashni amalga oshirishga to`sqinlik ko`rsatmaydi.
Majburiyat va erkinliklarni keltirib chiqaradigan bu erkinliklarni amalga oshirilishi demokratik jamiyatda davlat havfsizligi manfaaatlari, hududiy birlik yoki jamiyat osoyishtaligi uchun tartibsizlik va jinoyatlarni oldini maqsadida, sogliq va ahloqni saqlash, boshqa shaxslarning obro`si yoki huquqlarini muhofaza etish, maxfiy tarzda olingan axborot oshkora qilinishining oldini olish yoki odil sudning nufo`zi va xolisligini ta`minlash uchun zarur bo`lgan va qonun bilan belgilangan rasmiyatchilik, shartlar, cheklashlar va buyruqlar bilan bog`langan bo`lishi mumkin, deb ta`kidlanadi.
Fuqorolarning axboroti huquqi va erkinlaklarini ta`minlash borasida 1966 yil 19 dekabrda to`zilgan "Fuqorolik va siyosiy huquqlar to`g`risidagi halqaro ahdnoma" alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu ahdnomaning 2- moddasida ta`kidlanishicha, unda ishtirok etuvchi har bir davlat shaxsning irqi, jinsi, tili, diniy mansubligi, siyosiy yoki o`zga qarashlari, milliy yoki ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy ahvoli, tugilgan joyi yoki boshqa holatlaridan qat`i nazar, hech qanday ayirmachiliksiz ushbu ahdnomada e`tirof etiladigan huquqlarni hurmat qilish va o`z hududlari doirasida uning yurisdiksiyasi ostida bo`lgan barcha shaxslar uchun ta`minlash majburiyatini o`z zimmasiga oladi.
4- moddada qayd etilishicha, davlatda millat hayoti havf ostida buladigan favqulodda vaziyat yuzaga kelgan paytda va uning amal qilayotgani to`g`risida rasmiy ravishda e`lon qilingan bo`lsa, ushbu ahdnomada ishtirok etayotgan mamlakatlar yuzaga kelgan vaziyatning keskinligiga muvofiq darajada, ularning halqaro huquq bo`yicha boshqa huquq va majburiyatlariga nomuvofiq bo`lmaslik sharti va faqatgina irqi, jinsi, tili, diniy mansubligi yoki ijtimoiy kelib chiqishi tufayligina kamsitishga olib kelmaslik sharti bilan ushbu ahdnoma bo`yicha o`z majburiyatlaridan chekinish yhlida muayyan darajadagi tadbirlarniko`rishimumkin. Ushbu ahdnomada ishtirok etayotgan, chekinish huquqidan foydalanadigan har qanday davlat darhol Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh kotibi orqali chekinmoqchi bo`lgan qoidalar va bunday qarorni qabul qilish sababi haqida ushbu ahdnomada ishtirok etayotgan boshqa davlatlarni xabardor qilishi kerak.
Shuningdek, ayni vositachi orqali bunday chekinishni qaysi paytda to`xtatishi haqida ham xabar qilishi lozim. 14- moddada ko`rsatilishicha, sud va tribunallar oldida barcha shaxslar tengdir. Har bir shaxs, unga qo`yilgan har qanday jinoiy ayblov ko`rib chiqilayotgan paytda yeki har qanday quqarolik muhokamasida uning huquq va majburiyatlarini belgilash paytida ishning qonun asosida tashkil etilgan vakolatli, mustaqil va odil sud tomonidan ko`rib chiqilishi huquqiga ega. Demokratik jamiyatda ma`naviyat, ijtimoiy tartib yoki davlat havfsizligi mulohazalaridan kelib chiqqan holda yoki taraflarning shaxsiy hayotiga taaluqli manfaatlar talab qilgan taqdirda - sud qikri bo`yicha lozim deb topilgan darajada - jamoatchilik vakillari odil sudlov manfaatlarini bo`zishi mumkin bo`lgan alohida holatlarda, barcha sudlardagi ish ko`rishlarga yoki ularning bir qismiga matbuot xodimlari va jamoatchilik vakillari qo`yilmasliklari mumkin, lekin jinoiy yoki fuqorolik ishi bo`yicha o`ar qanday sud qarori ochiq bo`lishi lozim, balog`at yoshiga yetmaganlarning manfaatlari boshqacha holatni talab qilgan yoki ish, uylanish nizolari yoxud bolalarga vasiylik qilishga taaluqli bo`lgan holatlar bundan mustasnodir. 17- moddada ta`kidlanishicha, hech qanday insoning shaxsiy va oilaviy hayotiga aralashishga, uning turar joyi daxlsizligiga, uning xat-xabarlarining maxfiyligi va uning or-nomusi hamda obro`siga nisbatan asossiz ravishda yoki qonunga xilof tarzda tajovo`z etishga duchor etilishi mumkin emas.
Har bir inson bunday aralashuv yoki tajovo`zdan qonun bilan himoyalanish huquqiga ega. Inson huquq va erkinliklarining amalga oshirilishi boshqa shaxslarning huquk va erkinliklarini bo`zmasligi kerak. Har bir inson o`z fikrini erkin ifoda qilish huquqiga ega; bu huquk xilma-xil axborotlar va g`oyalarni davlat chegaralariga bog`liq bo`lmagan xolda, og`zaki, yozma ravishlarda yoki matbuot yoxud badiiy ifoda shaklida yoinki o`zi qidirish,olish va tarqatish erkinligini o`z ichiga oladi. Mazkur moddaning 2-bandida nazarda tutilgan huquqlardan foydalanish alohida majburiyatlar va alohida ma`suliyat yuklaydi. Shundan kelib chiqqan holda, u ba`zi bir cheklashlar bilan bog`langan bo`lishi mumkin, lekin bu cheklashlar qonun bilan belgilangan va kuyidagilar uchun zarur bo`lishi lozim: a) boshqa shaxslarning huquqlari va obro`sini hurmat qilish; b) davlat havfsizligini qo`riklash, jamoatchilik tartibi - aholining sog`ligi yoki axloqini qo`riqlash. 20 - moddada ko`rsatilishicha har qanday urush targ`iboti qonun bilan Mo taqiklangan bo`lishi lozim. Xulosa qilib aytganda, ko`rsatib o`tilgan yuridik manbalar fuqorolarning axborot olish, izlash va tarqatish borasidagi huquqlari va erkinliklarini kafolatlashga karatilgan milliy qonunlarni yaratishga asos bo`lib xizmat qilib kelmoqda. Qiyinchiliklar jamiyatda demokratii tamoyillarni rivojlantirishga ta`sir ko`rsatmoqda. Ikkinchidan rahbarlaring ko`pchiligi matbuotdan qo`rqadilar.
O`zbekiston Prezidenti bergan haqqoniy bahoga ko`ra, bu qo`rquv - o`z malakalarining yetishmasligini, qo`yilgan savollarga yetarli saviyada javob bera olmasliklarini ko`rsatib quyishdan boshqa narsa emas. Bunday holatlar go`yo bizning jamoatchilik va jahon afkor ommasidan yashiradigan narsamiz bordek soxta tasavvo`rni tug`diruvchi mamlakatimiz uchun nomunosib imidj - qiyofaning shakllanishiga olib keladi. Holbuki, O`zbekiston siyosati ochiq siyosatdir, OAV esa mamlakatdagi islohotlarning borishi va ularning natijalari bilan jamiyatni tanishtirishga intiladi.
Ma`lumki demokratik jamiyatda matbuot, radio va televideniye davlat siyosatiga ham ma`lum ma`noda ta`sir ko`rsatishi, siyosiy jarayonlarning tarkibiy qismiga aylanmog`i lozim. Biroq bugungi kunda mahalliy matbuot tomonidan o`quvchilar (tinglovchilar, tomoshabinlar) auditoriyasining juda oz qismi qamrab olinyotganligi va mamlakatimiz ijtimoiy hayotiga suyet ta`sir ko`rsatayotganligining guvohimiz. Jamoatchilik fikrining rolini va uni ommaviy axborot vositalarida aks ettirishni yangicha tushunish vaqti keldi. Uning taraqqiyparvar kuchlarning ta`sir etuvchi jihatlarini chuqur tahlil etish kerak. Faqat ana shunday yondashuv asosidagina ommaviy axbort vositalari tomonidan jamoatchilik fikriga ta`sir o`tkazish imkoniyatlarini tushunish, siyosiy jarayonda nufo`z qozonadigan omillar va shart-sharoitlardan foydalanishni o`rganib, muayyan masalalar bo`yicha jamoatchilik fikrini o`rganish narsanint o`z nomi bilan atash - tom ma`nodagi demokratik jamiyat matbuotining haqiqiy qiyofasini belgilab beradi
Rossiya Federatsiyasining Ommaviy Axborot Vositalariga tegishli qonunlari bugungi kunda faqatgina federal darajada 30ga yaqinni tashkil qiladi. 1995 yil 13 yanvarda qabul qilingan "Davlat hokimiyati faoliyatini davlat ommaviy axborot vositalarida yoritish tartibi to`g`risida"gi №7 Federal qonunida bir qator OAV vakillarini, avvalo elektron matbuotni tartibga soladi. Rossiya Federatsiyasi Jinoyat Kodeksining 144- moddasi jo`rnalistning kasbiy faoliyatiga to`sqinlik qilishga qattiq choralar ko`radi (3 yilga ozodlikdan mahrum qilib, muayyan lavozimni egallashni taqiqlaydi). Rossiya Federatsiyasi Jinoyat Kodeksi 129 va 130 moddalari OAV yordamida haqorat va tuhmat qilishga yuqoli darajadagi jinoiy javobgarlikni nazarda tutadi. Rossiya Federatsiyasi Jinoyat Kodeksining 137- moddasi shaxsga g`arazli yoki boshqa shaxsiy qiziqishi tufayli va u shaxsni qonuniy huquk va erkinliklariga zarar yetkazgan holda sodir etilib shaxsni shaxsiy yoki oilaviy sirini OAVorqali tarkatishga qattiq choralarni nazarda tutadi. Rossiya Federatsiyasi Jinoyat Kodeksining 282- moddasi Ommaviy axborot vositalarini milliy, irqiy yoki diniy adovatni keltirib chiqarish uchun ishlatilishini jinoiy-huquqiy javobgarligini tartibga soladi.
Rossiya Federatsiyasi Fukorolik Kodeksi ham Ommaviy Axborot Vositalar faoliyatini tartibga soluvchi qator moddalarni (Sha`n, shaxsiy qadr-qimmat himoyasi, ma`naviy zarar) o`z ichiga oladi. Ommaviy axborot vositalari faoliyatini huquqiy tartibga solish Rossiya Federatsiyasining 72-moddasiga muvofiq Rossiya Federatsiyasi va uning subyektlarining qo`shma boshqaruvida amalga oshiriladi.
1996 yilgi Halqaro Fuqaroviy va siyosiy huquqlari pakti har bir shaxsni erkin "axborot va g`oyalarni davlat chegaralaridan mustaqil holda qidirish, olish va tarqatish"ni ko`rsatib o`tadi. Shuningdek, 1950 yilgi Inson huquqlari himoyasi va asosiy erkinliklari to`g`risidagi Konvensiya har bir shaxsni "Davlat organlari aralashuvisiz va davlat chegaralaridan mustaqil ravishda axborot va g`oyalarni olish va tarqatish" huquqini o`rnatadi. Shuningdek 1989 yilgi Transchegaraviy televideniye to`g`risidagi Yevropa Konvensiyasi va Yevropa Kengashining "Davlatlar parlamentlarini Ommaviy axborot vositalari bilan munosabatlari to`grisida"gi №820 Rezolyutsiya taqdimotini ham e`tiborga olishimiz zarur. 1994 yildan Rossiya Federatsiyasida Prezident qoshidagi axborot nizolari bo`yicha Sud palatasi davlat organi sifatida faoliyat ko`rsatadi. Uning asosiy vazifasi bo`lib Rossiya Federatsiyasi Prezidentiga uning ommaviy axborot soxasidagi konstitutsiyaviy vakolatlarini samarali amalga oshirilishiga ko`makdosh bo`lishdir.
Germaniya Konstitutsiyasining 5-moddasida "Har kim o`z qikrini ogzaki, yozma ravishda va tasvirlar vositasida ifodalash hamda tarqatish, hamma uchun qulay bo`lgan manbalardan bilimlarni bemalol olish huquqiga egadir. Matbuot va axborot erkinligi radio va kino vositasida kafolatlanadi. Senzura yuq".
Avstriya Federatsiyasining 1967 yil 21 dekabrida qabul qilgan qonuni (1974,1989 yilgi o`zgarishlar bilan) 13- moddasida: "Har kim qonun doirasida o`z fikrini ogzaki, yozma tarzda, matbuot va badiiy tasvirlar vositasida ifodalash hukuqiga egadir.
Matbuot senzuraga duchor qilinishi ham, ruxsat etuvchi tizim vositasida cheklashlarga duchor qilinishi ham mumkin emas. Mamlakat ichkarisida nashr qilingan bosma asarlarga ma`mauriy pochta ta`qiqlari qo`llanilmaydi" deyilgan.
Ozarbayjon Respublikasi Konstitutsiyasining 50- moddasida: "Har bir shaxe qonuniy yo`l bilan axborot izlash, qo`lga kiritish, topshirish, tuzish va tarqatish erkinligi huquqiga egadir.
Ommaviy axborot erkinligi kafolatlanadi. Ommaviy axborot vositalarida, shu jumladan matbuotda davlat senzurasi taqiqlanadi" deyilgan.
Jazoir konstitutsiyasining 19- moddasida: "Respublika matbuot va boshqa axborot vositalari erkinligini, birlashish huquqini, so`z erkinligi va ommaviy chiqishlar erkinligini, shuningdek yilishlar erkinligini ta`minlaydi" deyilgan.
Fuqarolarning axborotlarga bo`lgan erkinligi tugrisidjagi qonunchilik sohasini taraqqiyoti xozirgi kunda demokratik davlatning umum qabul qilingan standartiga kiradi. Fuqorolarga axborot erkinligiga bo`lgan talabi, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlaridan tashqari quyidagi natijalar bilan bevosita bog`liq:

davlat hokimiyatining ochiqligi va siyosiy yo`nalishning aniqligi;

korrupsiyaviy hukuqbo`zarliklarning sodir bo`lishini ehtimoli kamligi;
ma`muriy madaniyatning oshishi va xizmatchilarning
jamiyat oldida o`z faoliyati haqida hisobot berishi;
hokimiyat organlarida samaradorlikni oshirish;
ochiq hokimiyatnm jamiyat tan olishi;
Hozirgi kunda 50dan ortiq mamlakat axborot erkinligi to`g`risida qonun qabul qilgan. Ayni paytda ularning ko`pchiligi keyingi yillikda qabul qilingan. Va yana 3O dan ortiq mamlakat xuddi shunday qonun qabul qilish arafasida.
Birinchi mamlakatlar guruhiga quyidagi mamlakatlar kiradi:
MDH: Armaniston(2003), Gro`ziya(1999), Moldova(2000), Tojikiston(2002), O`zbekiston (2002), Ukraina(1992). Yevropa: Avstriya(1987), Albaniya(1 999), Belgiya(1994), Bosniya va Gersogovina(2000), Buyuk Britaniya(2000), Vengriya(1992), Gretsiya(1999), Daniya (1985), Irlandiya(1997), Islandiya(1 996), Ispaniya (1992), Italiya(1990), Latviya(1998), Litva (2000), Lixtenshteyn(1999), Niderlandiya (1978), Norvegiya(1970), Polsha(2001), Portugaliya(1993), Ruminiya(2001), Serbiya(2004), Slovakiya(2000), Sloveniya(2003), Finlandiya(1 999), Fransiya(1978), Xorvatiya(2003), Chexiya(1999), Shvetsiya(1 766,1 949), Estoniya(2000).
Shimoliy Amerika: Kanada(1983), AQSH(1966). Lotin Amerikasi: Kolumbiya(1985), Meksika(2002), Panama(2002), Peru(2002), Trinidad va Tobago(1 999), Yamayka(2002).
Osiyo, Avstraliya va Okeaniya: Avstraliya(1982), Isroil(1998), Hindiston(2003), Yangi Zellandiya(1982), Pokiston(2002), Tailand(1 997), Turkiya(2003), Janubiy Koreya(1996), Yaponiya(1 999). Afrika: Beliz(1 994),3imbabve(2002), JAR(2000)
Axborot erkinligi to`g`risida qonun qabul qilish arafasida turgan mamlakatlarga kelsak, ularga quyidagi mamlakatlar kiradi:
MDH: Ozarbayjon va Qirg`iziston Yevropa: Germaniya, Makedoniya, Shveytsariya Lotin Amerikasi: Argentina, Barbados, Braziliya, Gvatemala, Dominikan Respublikasi, Nikaragua, Paragvay, Salvador, Urugvay, Ekvador. Osiyo, Avstraliya va Okeaniya: Bangladesh, Indoneziya, Nepal, Tayvan, Fidji, Fillipin, Papua-Yangi Gvineya, Shri-Lanka.
Afrika: Botsvana, Gana, Keniya, Lesoto, Malavi, Mozambik, Namibiya, Nigeriya, Tanzaniya, Uganda, Efiopiya. Bundan xulosa qiladigan bo`lsak bugungi kunda fuqarolarning axborot erkinligini kun tartibiga qo`ymagan biror-bir davlat (Xitoydan tashqari) qolmadi.
Jahon hamjamiyati axborotlarni erkin tarqatish huquqiga doimo maxsus urgu berib, bu huquqni inson va fuqarolarning asosiy huquqlaridan biri deb unga alohida e`tibor, alohida himoya zarur deb hisoblaganlar. Bu shu bilan bog`liqki, axborotni erkin tarqatish va olish huquqini himoya qila turib, jamiyat o`zining jamiyatda sodir bo`layotgan ijtimoiy munosabatlar, ularning o`zgarishlari, jamiyatni boshqarish faoliyati haqida obyektiv ma`lumotlarga ega bo`lish huquqini himoya qiladi.
Jahon hamjamiyati allaqachon teleradioeshitttirishlarni o`z ichiga olgan ommaviy axborotni tarqatishning asosiy tamoyillarini yegishli aktlarda ishlab chiqqan.
1978- yilgi Ispaniya Konstitutsiyasining 20- moddasida aytiladi:
"Quyidagi huquqlar tan olinadi:

1. 
   g`oya, fikr va qarashlarni yozma, og`zaki yoki boshqa usullar orqali erkin fikr bildirish va tarkatish
   

d) ixtiyoriy vositalar orqali axborotlarni tarqatish va olish...
2. Bu huquqlarni amalga oshirish hech qanday senzura bilan chegaralanmaydi.
Ispaniya Konstitutsiyasida bu huquqlar asos bo`luvchi harakterga ega deb ko`rsatilgan va ularni himoyasi davlatning barcha organlari va mansabdor shaxslariga taaluqli deb kursatilgan. Ispaniya Konstitutsiyasida Yuqorida keltirilgan huquqlarni protsessual garantiyalari ham mavjud: Sud himoyasi tez va yengil sud jarayoni bilan amalga oshiriladi. Shuningdek ushbu huquqlar himoyasi bo`yicha Ispaniya KOnstitutsiyaviy Sudiga uchrashish mumkin.
Shvetsiyada Matbuot erkinligi haqida Akt hamda fikr erkinligi haqida qonun muhim hisoblanadi va Shvetsiya konstitutsiyasining bir qismini tashkil etadi. Konstitutsiyaning 2 bobida "Asosiy huquq va erkinliklar" aytiladi:

"§1. Har bir fuqaroga uning jamiyat bilan aloqasida quyidagilar yaratib berilishi kerak:

Fikr erkinligi: ma`lumotlarni yozma, ogzaki, rayem orqali ki boshqa yo`llar bilan tarqatish erkinligi...
(...)
Matbuot erkinligi va radio, televideniye va analogik peredacha vositalarida fikr erkinligini cheklash holllarida matbuot erkinligi haqidagi Akt va Fikr erkinligi to`g`risidagi Asosiy qonunda ko`rsatilgandek bo`ladi".
O`z navbatida Fikr erkinligi to`g`risidagi Asosiy qonun: "§ 1. Har bir shved fuqarosi jamiyat bilan aloqasida, amaldagi Fikr erkinligi to`g`risidagi asosiy qonunga muvofik tarzda o`z fikr va qarashlarini radio, televideniye va boshqa shunga o`xshash vositalar orqali, shuningdek filmlar, videoprogrammalar va boshqa ko`chma manzaralarda bildirishi, shuningdek har qanday mavzuga ma`lumot berishi mumkin".
Kanadada matbuot hokimiyatdan mustaqil ravishda faoliyat olib boradi, senzuraga yo`l qo`yilmaydi. Fikr bildirish erkinligi 1982 yili Kanada huquqlar va erkinliklar Hartiyasini qabul qilinishi bilan o`rnatib qo`yilgan. Hartiyada har bir kishiga fikr, qarashlar va ularni yetkazish, hamda "matbuot va boshqa vositalar erkinligi" belgilab qo`yilgan. Kanadadagi teleradioeshittirishlarni tartibga soluvchi asosiy huquqiy akt bu 1967-1968 yillarda qabul qilingan Kanada radioeshittirishlar soxasidagi siyosat yuritishi to`g`risidagi Qonun hisoblanadi.

O`zbekistonda ommaviy axborot vositalarining yutuq va kamchiliklari

Mamlakatimizda ommaviy axborot vositalari, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirishga qaratilgan mustahkam huquqiy asos yaratilgan. Uning tobora takomillashib borishi, shubhasiz, soha taraqqiyotiga xizmat qilmoqda. Ommaviy axborot vositalari imkoniyatlarining yanada kengaygani, Internet-jurnalistikaning tez sur’atlar bilan rivojlanib borayotgani, ayni paytda mamlakatda olti mingdan ortiq sayt mavjudligi, ular orasida gazeta va jurnallar, axborot agentliklarining ham elektron versiyalari borligi fikrimizning yorqin dalilidir.

Mamlakatimiz Prezidenti Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida qilgan ma’ruzasida ommaviy axborot vositalari faoliyatining normativ huquqiy bazasini takomillashtirish masalasiga alohida to‘xtaldi. Axborot sohasiga bozor mexanizmlarini joriy etish, axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishni kengaytirish, ommaviy axborot vositalarining moddiy-texnik bazasini yanada mustahkamlash, jurnalistlarni moddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, milliy matbuotimizning sifatini, mahorat va ta’sirchanligini rivojlangan davlatlarning ommaviy axborot vositalari erishgan yuksak talab, mezonlar darajasiga bosqichma-bosqich ko‘tarishga qaratilgan huquqiy mexanizmlarni yaratish vazifalarini ustuvor qilib qo‘ydi.

Ta’kidlash kerakki, bu parlament zimmasiga ham katta mas’uliyat yuklaydi. Ayni paytda, siyosiy partiyalarning Oliy Majlis Qonunchilik palatasidagi fraksiyalari o‘z dasturiy g‘oyalaridan kelib chiqib, mazkur masalada qarashlarini ilgari surmoqda. Shu o‘rinda biz O‘zLiDeP vakillarining ayrim nuqtai nazarlarini va fikrlari bilan kelisha olmasligimizni ta’kidlamoqchimiz. Masalan, ularning OAVni liberallashtirish, yirik mediakorporatsiyalar, mediaxoldinglar tashkil etish to‘g‘risidagi fikrlarini olaylik.

«Rivojlangan mamlakatlar allaqachon shunday yo‘l tutishgan. Demak, biz ham shunga o‘tishimiz kerak. Qolaversa, bozor munosabatlariga o‘tishning o‘zi shuni taqozo etayapti», deb ular o‘z fikrlarini isbotlashga urinishlari mumkin. To‘g‘ri, rivojlangan mamlakatlarda yirik mediakorporatsiyalar, mediaxoldinglar faoliyat ko‘rsatadi.

Ammo, masalaning ikkinchi jihatini e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Modomiki, biz ommaviy axborot vositalarimizni rivojlangan davlatlar OAV darajasiga olib chiqmoqchi ekanmiz, ularning tajribasini, yutuq va kamchiliklarini haqiqatan ham chuqur o‘rganishimiz talab etiladi. Bugun OAV rivojlangan, liberallashgan, xususiy nashrlar ko‘p bo‘lgan mamlakatlardagi axborot tarqatish usullari va mas’uliyati qay darajada ekani hamda buning yaxshi-yomon tomonlaridan xulosa chiqarib olmog‘imiz kerak.

Ko‘pgina mutaxassislar AQSh, Yevropa, Osiyo va Afrikaning qator mamlakatlarida yuzaga kelgan ma’naviy inqiroz o‘sib kelayotgan avlod taqdiriga tahdid solayotganiga aynan OAVni ayblashmoqda. Hech kimga sir emas, xususiy nashr yoki telestudiya egasi avvalo ko‘proq foyda ko‘rishni o‘ylaydi. Pul topish va boylikka mukkasidan ketgan ayrim OAV egalari hech narsadan tap tortmayotganiga ham ko‘plab misollar keltirish mumkin.

Bizda ma’naviyat masalalariga alohida e’tibor qaratiladi. Qizlarimizning hayoli, iboli bo‘lishi, yigitlarimizdagi oriyat, g‘urur eng oliy qadriyatlarimizdan hisoblanadi. Ota-ona va farzand, ustoz va shogird o‘rtasidagi o‘ziga xos fazilatlar, yoshlarning qariyalarga hurmati — bular hammasi biz asrab-avaylaydigan milliy qadriyatlarimiz-ku. Ammo tashkil etiladigan korporatsiya va xoldinglar biznes maqsadlarini birinchi o‘ringa qo‘yib, axborot tarqatishni pul topishning asosiy manbaiga aylantirib olsa, istagan axborotini, ayniqsa shov-shuvli, odamlar orasiga nifoq soladigan, milliy manfaatlarimizga zid xabarlarni tarqata boshlasa buning oqibati yaxshilikka olib kelmaydi.

Ana shu mulohazalarni hisobga olib, biz axborot tarqatish sohasida raqobatni rivojlantirish bilan birga, bu borada mas’uliyatni oshirish, axborotning ishonchli manbasini yaratish masalasini ilgari surayapmiz. OAVni liberallashtirish jarayonida ijtimoiy-siyosiy nashrlar, radio va telekanallar faoliyatini takomillashtirish hamda ularni qo‘llab-quvvatlashning maqbul mexanizmlarini yaratish tarafdorimiz.

Avvalgi chaqiriqda parlamentimiz Soliq kodeksini yangi tahrirda qabul qildi. Kodeks loyihasining Qonunchilik palatasidagi muhokamalari chog‘ida bizning fraksiyamiz a’zolaridan biri jurnalistlar, ijodkorlarning qalam haqi (gonorar)ga soliq imtiyozini kuchaytirish masalasini ko‘targan edi. Bugun ham biz ijtimoiy-siyosiy yo‘nalishdagi ommaviy axborot vositalariga moliyaviy imtiyozlar berish tarafdorimiz. Qolaversa, tahririyatlarning zamonaviy kommunikatsiya vositalaridan foydalanish imkoniyatlarini ham kengaytirish zarur.

Bizning fikrimizcha, OAV nafaqat axborot tarqatuvchi tizim, ayni chog‘da xalqimizning ma’naviyati va madaniyatini yuksaltirish, milliy g‘oyani o‘sib kelayotgan avlod ongiga singdirish, ular qalbida Vatanga muhabbat tuyg‘ularini mustahkamlashga xizmat qiladi. Shunday ekan, ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, faoliyatini takomillashtirish masalalariga liberallarcha yondashadigan bo‘lsak, ya’ni ular aytayotgandek, o‘ngu so‘lga qaramay OAVni liberallashtirishga kirishib ketsak, ertaga qator muammolarga duch kelishimiz mumkin.

Hozirgi kunda kompyutеr hayotimizning barcha sohalariga jadallik bilan kirib bormoqda. Turli kasb egalari, yozuvchilar, tadbirkorlar, olimlar, ijodkorlar o‘z mеhnat faoliyatida ushbu «aql mashinasi» dan kеng foydalanmoqdalar. Kompyutеr yordamida ajoyib mo‘'jizalar yaratilayotgani ham sir bo‘lmay qoldi. Aslida ham, kompyutеr bu insonning vaqtini tеjaydigan, faoliyatini yеngillashtiradigan qurilma. 
Kompyutеrda hisoblash, yozish, o‘qish, o‘rganish, gapirish, saqlash, chizish, qayta ishlash, saralash, musiqa yozish, axborotni olish va biror manzilga yuborish, tahrirlash, makеtlar tayyorlash, audio va vidеo mahsulotlari yaratish, o‘ynash va hokazo ishlarni bajarish mumkin. Uning imkoniyatlari kundan — kunga ko‘paymoqda, shuning uchun u ishda, o‘qishda, uyda va hatto dam olishda insonning eng ishonchli do‘stiga aylanmoqda. 
Darhaqiqat, «bugun dunyoda mislsiz ilmiy kashfiyotlar, ulkan tеxnikaviy imkoniyatlar, univеrsal tеxnologiyalar yaratildi va yaratilmoqda. Axborot tеrqatishning globallashuvi, ya'ni ularning butun kurrai zaminni qamrab olish jarayoni shiddat bilan davom etyapti. Aslida axborot sohasidagi globallashuv insoniyat uchun, dunyoning barcha hududlaridagi odamlarining o‘zaro muloqoti uchun, ilm-fan va madaniyat boyliklarni o‘zlashtirish uchun ulkan imkoniyatlar yaratadigan jarayondir». 
Axborotlashgan jamiyat shakllanishining ijobiy jihatlarini, axborot taraqqiyotining bosh omiliga aylanganini inkor etmagan holda, aytish lozimki, mutaxassislar bu jarayon bilan bog’liq quyidagi qator salbiy tеndеntsiyalarni qayd etishadi: 
«- Ommaviy axborot vositalarining (ayniqsa rеklamaning) jamiyatga haddan ziyod qaram qiluvchi (zombillashtiruvchi) ta'siri;
— axborot tеxnologiyalaridan foydalangan holda odamlarning shaxsiy hayotiga va tashkilotlarning xususiy faoliyatiga noma'qul aralashuvi, Intеrnеt orqali xakkеrlik.
— axborotlashgan jamiyat muhitiga moslashishning murakkabligi;
— -«axborot elitasi» bilan oddiy istе'molchilar o‘rtasidagi aloqalarning uzilish xavfi va hokazo». 
Har bir kashfiyot ishi odamga, jamiyatga kеltiradigan foydasi bilan birga ba'zan boshqa salbiy oqibatlarni xam kеltirib chiqarishi mumkin. Ammo, axborot tеxnologiyalari bilan unumli va maqsadli shug‘ullanish katta imkoniyatlar eshigini ochadi. Axborot kommunikatsiya tеxnologiyalari dunyoni birlashtirish va global axborotlashgan jamiyat barpo etishga xizmat qiladi va bu o‘z navbatida, xalqlarning o‘zaro yaqinlashishiga yordam bеradi. 
O‘zbеkiston Respublikasi Prеzidеnti Islom Karimov, axborot tеxnologiyalarining jamiyatdagi va insoniyat taraqqiyotidagi o‘rni haqida fikr bildirib, shunday dеydi: «Hozirgi paytda qaysi zamonaviy soha yoki tarmoqni olmaylik — bu sanoat yoki qishloq xo‘jaligi, qurilish, xizmat ko‘rsatish tizimi bo‘ladimi, xavfsizlikni ta'minlash, ijtimoiy masalalar yoki fan-tеxnika, madaniyat rivoji bo‘ladimi — bularni barchasining taraqqiyoti nеgizida avvalambor tеlеkommunikatsiya va zamonaviy axborot tеxnologiyalari turganini eng ilg‘or davlatlar va umuman, dunyo tajribasi misolida ko‘rish va anglash qiyin emas». 
Zamonaviy axborot tеxnologiyalariga bеvosita kompyutеr tеxnologiyalarini, Intеrnеt, multimеdiani kirishini yaxshi bilamiz. Ommaviy Axborot vositalarining har bir sohasida ushbu tеxnologiyalar faoliyatini yaqqol ko‘rish mumkin: Masalan,
Nashriyotda zamonaviy axborot tеxnologiyalarning o‘rnini, har bir bosma nashrda ko‘ramiz. Ilgari gazеta va jurnallarning sahifalanishi bosmaxonalarda maxsus tеrish dastgohlari orqali amalga oshirilgan bo‘lsa, hozirda gazеta va jurnallarda chop etiladigan maqolalarni tahrir qilishdan tortib, makеtlashtirish, sahifalashtirish kabi butun boshli jarayonlar kompyutеrda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, har bir nashrning o‘z elеktron manzili, o‘z saytiga ega bo‘lishi natijasida «elеktron gazеtalar» on-line nashrlari tushunchasi yuzaga kеldi. 
Radio eshittirishlar qisqa to‘lqinlarda efirga chiqishdan tashqari, endilikda uni intеrnеt tizimi orqali eshita olish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Shuningdеk, radio ijodkorlar bilan bеvosita tanishishimiz, tinglovchilarning to‘g‘ridan–to‘g‘ri efir bilan bog‘lanishi esa intеraktiv jurnalistikani vujudga kеltirdi.
Tеlеvidеniеda bеrilayotgan yangilik va xabarlarni saytlar orqali intеrnеtda tanisha olamiz. Hattoki, bugun bizning milliy tеlеkanallarimiz sun'iy yo‘ldoshlar orqali chеt mamlakatlarda namoyish etilmoqda. Bu foydalanuvchilarga xar tomonlama qulaylik tug‘dirmoqda. 
Haqiqatdan ham, axborot tеxnologiyalarning takomillashib borishi barcha sohalar qatori milliy jurnalistikamizni rivojlanishida katta samara bеrmoqda. Axborot jurnalistlar faoliyatining asosiy manbai hisoblansa, axborot tеxnologiyalari esa bеvosita uzatish, yеtkazish vositasi sifatida jurnalistning yеtakchi quroliga aylandi.
Hozirgi kunda ta'lim sohasida o‘qitishni avtomatlashtirishga katta e'tibor qaratilmoqda. Afsuski, ta'lim jarayonini avtomatlashtirish hamma sohalarga taalluqli dеb bo‘lmaydi. Ayniksa, jurnalistika sohasida hali ham an'anaviy dars o‘tish usullaridan kеng foydalaniladi. Axborot tеxnologiyalari jurnalistning axborot uzatishda vositasi ekan, nеga undan samarali foydalanmasligimiz kеrak? Axir hozir bunga imkoniyatimiz borku?! Jurnalistika sohasida nazariya va amaliyot bir-biridan ayro tasavvur qilib bo‘lmaydi. Hozirda ham shu an'anani saqlagan holda, dars jarayonida zamonaviy ta'lim tеxnologiyalaridan foydalanib, mashg‘ulotlarni tashkil etish katta ijobiy natijalarga olib kеladi. Shu nuqtai nazardan, o‘quv jarayonlarini avtomatlashtirish yoki axborot tеxnologiyalaridan foydalanib, dars o‘tish dasturiga quyidagilarni ham kirgizish mumkin: 
1. Axborot, xabar, yangilik jurnalist hayotining bir bo‘lagini tashkil etar ekan, talabalarga dars mobaynida tеlеvizor, DVD kabi tеxnikalardan foydalanib, hafta, kun davomidagi yangiliklar bilan tanishtirib o‘zaro tahlil qilib borish imkoniyatini yaratish zarur. Bu talabalarda kasbiy bilim va ko‘nikmalarni kuchaytirish bilan birga shakllantiradi. Bu tayyorgarlik jarayoni axborot xurujiga qarshi kurasha olish dеmakdir.
2. Fakultеt studiyalarida talabalar tomonidan chiqishlar, ko‘rsatuvlar tayyorlash hamda ko‘rsatuvlarni dars mobaynida tahlil qilish, jurnalist bo‘lish maqsadida turgan talabalarning auditoriya oldidagi hayajonini yеngishga yordam bеradi.
3. Chеt mamlakatlari matbuotini o‘rganayotganda bir vaqtning o‘zida intеrnеt tizimi orqali ularning efirlarini kuzatib borish, xorijdagi so‘nggi yangiliklar bilan tanishish va o‘zbеk matbuoti bilan taqqoslash milliy jurnalistikaning yutuq va kamchiliklarini aniqlashtirishga yordam bеradi.
4. Intеrnеtda chop etilayotgan maqolalarni tahlil qilish orqali esa axborot hurujiga nisbatan axborot xavfsizligini uyg‘ota oladi.
Axborot tеxnologiyalari rivojlanib borgan sari jurnalistika sohasida yangi fanlar, yangi yo‘nalishlar kirib kеlmoqda. Jumladan, intеraktiv jurnalistika, intеrnеt jurnalistikasi, kompyutеr dizayni kabi fanlar buning yaqqol isbotidir. Bu fanlar bir muncha ilg‘or bilimlarga asoslanib tashkil etilishi kutilgan samarani bеradi.
5. Dars vaqtini tеjash maqsadida hamda o‘tilayotgan mavzuning talabalar yodida saqlanishi uchun o‘qituvchilar darsga proyеktor, elеktron doskalardan, tayoyrlangan slaydlardan foydalanishi maqsadga muvofiqdir.
6. Har bir darsning axborot manbasini (saytini) intеrnеt tizimida yaratish ham bugungi kun uchun zarurat hisoblanadi.Chunki, ushbu axborot manbalaridan faqatgina talabalargina emas balki boshqa shaxslar ham foydalana olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
«Har yili Hindiston hukumati grantlari asosida O‘zbеkistonlik 120 nafar mutaxassis Dеhlida hamda ushbu mamlakatning boshqa shaharlarida axborot tеxnologiyalari kurslarida o‘qib qaytishyapti. Shuningdеk, Toshkеnt axborot tеxnologiyalari univеrsitеti qoshidagi Javaharlal Nеru nomidagi O‘zbеkiston -Hindiston axborot tеxnologiyalari markazida 2006 yildan buyon bеsh yuzdan ortiq mutaxassis tahsil oldi. Ularga Hindistonning nufuzli CDAC kompaniyasi xalqaro sеrtifikatlari topshirildi». 
Shu bilan birgalikda, bir nеcha iqtidorli talabalar o‘z yurtida yashab, chеt mamlakatlarida o‘qish imkoniyatini ya'ni masofaviy ta'limni qo‘lga kiritmoqdalar. Bu fan –tеxnikaning yuqori cho‘qqilarga chiqishi dеmakdir. Fakatgina zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan har bir sohada foydalanish bundanda katta yutuqlarni olib kеlishi tabiiy.
Yuqoridagi takliflardan shunday xulosa qilish mumkinki, talabalarning o‘z kasbini o‘rganish bilan bir qatorda zamonaviy axborot kommunikatsiya tеxnologiyalarini mukammal o‘rganishga ehtiyojlari katta. Ammo uni o‘rganishga yaratilayotgan imkoniyatlarni yanada kuchaytirish, sohada faoliyat olib borayotgan mutaxassislarni o‘z ustlarida tobora ko‘proq va mukammalroq ishlashga bo‘lgan talabni kuchaytirish kеrak.