Olmosh va uning leksik-grammatik xususiyatlari

Olmoshning ma'no turlari

1) Kishilik olmoshlari nutq jarayonida ishtirok etadigan shaxslarni va nutqda tilga olingan shaxs yoki predmetni ko'rsatadi. Kishilik olmoshlariga birlik va ko'plik son shaklidagi so'zlovchi (I shaxs) men, biz; tinlovchi (II shaxs) sen, siz; o'zga (III shaxs) u, ular kiradi. Kishilik olmoshlarining I va II shaxsi (men, sen, biz, siz) faqat shaxsi o'rnida qo'llanadi. III shaxs kishilik olmoshlari (U, ular) esa shaxsini ham, predmetni ham ko'rsatadi.
Maslaan: Bizning urishimiz ozod urushi bo'ladi ota. (Oybek) U ketgandan keyin Siddiqjon shu yerning o'zida cho'kka tushdi. (A.Qahhor).
Kishilik olmoshlari ot o'rnida qo'llanuvchi olmoshlardir. Shuning uchun ham kishilik olmoshlari otga xos morfologik va sintaktik xususiyatlarga ega.
Kishilik olmoshlari kelishik qo'shimchalari bilan turlanadi. Men, sen kishilik olmoshlariga -ni tushum kelishigi, -ning qaratgich kelishigi qo'shimchasi qo'shilganda, o'zakdosh n undoshi tushib qoladi: men -ni, -ning, meni, mening; sen -ni, -ning seni, sening kabi
U kishilik olmoshiga jo'nalish, o'rni-payt, chiqish kelishigi qo'shimchalari qo'shilganda, o'zakda bir n undoshi orttiradi: u-ga, -da, -dan, unga, unda, undan kabi.
Kishilik olmoshining III shaxs ko'plik shakli u -lar qo'shimchasini qo'shish bilan hosil qilinadi. Biz, siz kishilik olmoshlariga qo'shilganda, ta'kid ma'nosini, sen olmoshiga qo'shilganda mensimaslik ma'nosini ifoda etadi; -Ma'ni ?-ko'zini olaytirdi Soli. Ma'niki senlarga berdim, ekib qo'ylaring (O.)
Kishilik olmoshlari gapda ega, keism, to'ldiruvchi, va qaratuvchi- aniqlovchi vazifasini bajaradi.
Masalan: Sen vazifangni bajaraver, qo'rqma. Senga hech qanday shikast yetmaydi. Sening tanigga o'q ham botmaydi, nayza ham. (A.Q.)
Ko'rsatish olmoshlari shaxs, predmet yoki belgini vaqt va o'ringa nisabatan ko'rsatish ajratish uchun ishlatiladi. Ko'rsatish olmoshlariga: bu , shu, u, o'sha, ana shu, ana u, mana bu, mana shu, ana o'sha kabilar kiradi. Bu olmoshlar sifat o'rniga kelib belgiga ishora qiladi, qaysi so'rog'iga javob beradi.
Masalan: Ellik sentnerchilar harakatini shu brigada boshlab berdi. Men ana u so'qmoqdan yursam ham bo'ladi. (A.Qahhor).
Ko'rsatish olmoshlari so'zlovchi bilan ko'rsatilgan predmet orasidagi masaffaning uzoq-yaqinligiga, voqea sodir bo'lgan vaqtga qarab qo'llanadi. Bu, mana bu olmoshlari so'zlovchining ko'z oldida bo'lgan so'zlovchiga yaqin turgan predmetni ko'rsatadi. Shu, mana shu olmoshlari so'zlovchining ko'z oldida bo'lgan yoki yaqin vaqt ichida tilga olingan predmetni yana eslatish, ta'kidlash uchun ishlatiladi. U, ana u, olmoshlari orqali so'zlovchining ko'z oldida bo'lmagan predmetga ishora qiladi. O'sha, ana o'sha olmoshlari ilgari so'zlab o'tilgan bir predmetni eslash orqali ko'rsatadi.
Ko'rsatish olmoshlari otga bog'lanib kelib, gapda sifatlovchi-aniqlovchi (ba'zan, kesim) vazifasini bajaradi; Ufqqa ulanib osmonga yetgan shu go'zal mamlakat, shu oltin gullar. (H.O.)
Ko'rsatish olmoshlari otlashsa, son, egalik va kelishik qo'shimchalari oladi. Jo'nalish, o'rin-payt va chiqish kelishiklari qo'shimchalarini olganda, bir n tovushi orttiriladi: Bunga, shunga, bundan, shundan, o'shanda kabi.
Otlashgan ko'rsatish olmoshlari gapda ega, qaratuvchi-aniqlovchi, to'ldiruvchi kabi sintaktik vazifalarni bajaradi.
Masalan: Yo'lchining yodiga halligi qiz tushdi. Shuning qizi emasmikin? (O). Bu zamonda kimning chaqasi ko'p bo'lsa, odamlar o'shanga og'adi. (O.)
3)So'roq olmoshlari shaxs, predmet, belgi, miqdor haqida so'roqni bildiradi yoki no'malum shaxsni ko'rsatadi. So'roq olmoshlariga: kim, nima, qanday, qanaqa, necha, qancha, qayerda, qayerga, qayerdan, nega, qalay, qani kabilar kiradi.
Kim nom'alum shaxs, nima predmet; qanday, qanaqa, qayerda, qayerga, qayerdan, nega, qalay, qachon-belgi haqida; necha, nechanchi miqdor haqida so'roqni bildiradi.
Masalan: Dunyoni suv bossa, o'rdakka nima qayg'u (Maqol.) Ko'pchilik qayerda bo'lsa, to'qchilik xam shu yerda bo'lar. (Maqol.)