|
Fridrix Vilxelm Yozef Shelling ( Schelling / 1175-1854). Uning “San’at falsafasi”, “Resi”, “Tasviriy san’atning tabiatga munosabati” singari asarlarida nafosatshunoslik muammolari ko’tarilgan.
Shellingning fikriga ko’ra, san’at asarining o’ziga xos belgisi “ onglanmaganlikning cheksizligi” hisoblanadi. San’atkor o’z tabiatidangina kelib chiqib ijod etar ekan, badiiy asar u aytishni xohlagandan ortiq narsani o’z ichiga oladi. Zero, san’atkor o’z asariga asar g’oyasiga kirmagan yana “qandaydir cheksizlikni” ixtiyorsiz ravishda singdiradi. Bu cheksizlikni “cheklangan aql” qamrab ololmaydi.Ana shu onglanmaganlikning cheksizligidan Shelling go’zallik tushunchasini keltirib chiqaradi: go’zallik cheksizlikning cheklanganlikdagi ifodasi. Go’zallik san’atning asosiy xususiyati. Go’zalliksiz san’atning mavjud bo’lishi mumkin emas. San’atkor a’lo hissiy go’zallik g’oyasini anglaydi shu g’oyani sezilarli qiluvchi narsa bilan biriktiradi. Dahoning vazifasi olam uyg’unligida Xudodagi oliy go’zallikni ko’ra bilishdir.
Umuman olganda, Shelling ilgari surgan ko’pgina g’oyalar keyinchalik Ovro’pa nafosatshunosligida dasturilamal qilib olindi, yangi-yangi kashfiyotlarning ibtidosiga aylandi.
Georg Vilxelm Fridrix Xegel (Hegel /1770-1831). Olmon mumtoz estetikasidagi eng e’tiborli faylasuf, nafosat falsafasi borasida uning “Estetika” deb nomlangan ko’p jildlik ma’ruzalari mashhur. Xegel o’z falsafiy tizimini mutlaq g’oya asosiga quradi; uning uchun barcha mavjudlikning asosida qandaydir qiyofasiz, nosubyektiv ruhiy ibtido yotadi-ana o’sha mutlaq g’oya. Mutlaq g’oya esa tabiat, ijtimoiy hayot va uning barcha ko’rinishlari mohiyatini tashkil etadi. Nafosat ham muayyan taraqqiyot bosqichidagi g’oyaning o’zi. Mutlaq g’oya to tabiatga kirib borguniga qadar sof mantiqiy shaklda rivojlanadi. So’ng u o’zini tabiat sari begonalashtiradi, keyin yana o’ziga ruhiy olamiga qaytadi. Biroq, bu qaytish shu lahzagacha bo’lgan barcha taraqqiyot hodiasalari bilan boyish vositasida ro’y beradi. Taraqqiyotning ana shu uchinchi bosqichida mutlaq g’oya zaruriy muayyanlikka ega bo’ladi. Muayyanlashuv shaklina g’oya subyektiv, obyektiv va, nihoyat mutlaq ruh qiyofasida qo’lga kiritadi. Muayyan ruhning bu uch shakli nafaqat inson ongini, balki turli insoniy faoliyatlar hamda insoniy aloqalar va munosabatlar mohiyatini ham tashkil etadi. G’oya taraqqiyotning oliy bosqichi mutloq ruh hisoblanadi. Mutloq ruh o’zi uchun o’zini predmet qilib, o’zi uchun o’z mohiyatini ifodalashdan boshqa hech qanday maqsadga ham, faoliyatga ham ega bo’lmagan erkin, haqiqiy cheksiz ruh. U tashqi va hissiy mushohadada tasavvurga, tasavvurdan tushunchalar asosidagi tafakkurga qarab rivojlanib boradi.
Shuningdek, Xegel nafosatshunoslikning saosiy mezoniy tushunchalar, ideal va boshqa muammolar borasida ham teran fikrlar bayon etadi. Umuman, Olmon mumtoz estetikasi insoniyat tafakkuridagi muhim taraqqiyot bosqichi sifatida katta ahamiyatga ega.
Olmon mumtoz estetikasida ratsionalizm o’zining yuksak cho’qqisiga ko’tarilgan bo’lsa, undan keyingi ba’zi falsafiy ta’limotlar noratsionalistik asosida ish ko’rdilar.
Artur Sopenhauer (Schopenhauer 1788-1860). Noratsionallik yo’nalishining dastlabki yirik namoyandalaridan biri. Uning estetikasi asosan “Olam ixtiyor va tasavvur sifatida”deb nomlangan yirik asarida bayon etilgan. U san’at bilan fanni bir-biriga solishtirar ekan,san’atni narsalarning asoslanish qonunidan mustaqil tarzda “mushohada qilish turi”deb ataydi.Estetika mushohada obyekti alohida narsa emas, balki asoslanish qonuni harakati ostidan olingan g’oya aflotuncha ma’nodagi g’oya. Uni aql bilan emas,fahm (intuisiya)yordamida payqash mumkin. San’atning fandan ustunligi ham ana shunda. Shu ma’noda Shopenhauer “g’oya”ni “tushuncha”ga qarshi qo’yadi.Tushuncha fanga zarur,san’at uchun esa befoyda.San’atning maqsadi g’oyani in’ikos ettirish. San’at turlarining farqi esa ulardagi ifoda materiali bilan belgilanadi. San’atning mohiyati shundaki,-deydi Shopenhauer,-unda bir hodisa minglab hodisa uchun javobgar,u muhim voqea-hadisani olib,nomuhimini tashlab yuboradi. Obraz-mushohadali g’oya, u tushunchadan farqi tarzda,son-sanoqsiz alohida narsalarning o’rnini mantiqiylik hamda mavhumiy ummiylik vositasida emas,balki fahmiy (intuitiv)idrok va tasavvur yo’li bilan egallaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
