Olkashunoslik

Tavois -
bu Buxoro viloyatlaridan biri b o iib , asli nomi Arkuddir. 
Uning odamlari boy, har bir xonadonda tovus qushi saqlanadi. Arablar 
Buxoroga kelmaslandan oldin tovusni ko‘rmagan edilar, shu boisdan u 
qishloqni Arkud deb atashga qiynalib, «Zot ut-tavois» - «Tovuslar ega­
si» deb ataganlar. Uning asli nomi shu tariqa unutildi, keyinroq «zot» 
so‘zini tashlab «tavois» deb qo‘ya qolganlar.
Al-Xorazmiy, Jayhoniy, Abu Rayhon Beruniy, Yusuf Xos Hojib, 
Mahmud Koshg‘ariy, Bobur asarlarida ko‘plab toponimlar qayd etil- 
gan. Bu asarlarnmg mualliflan ham joy nomlarining mazmuniga katta
133

---

e’tibor bilan qaraganlar. XI asrda yashagan mashhur olim Yusuf Xos 
Hojib o ‘n sakkiz oy davomida yirik doston tarzidagi tarixiy asar yarat- 
di. Uning nomi «Qutadg‘u bilig» b o iib , bu kitob toponimik m aium ot- 
larga boyligi bilan ham qimmatlidir. Mahmud Koshg‘ariy toponimika- 
sining qiymati nafaqat qadimiyligi, balki etimologiyasi, noma’lum joy 
nomlari mazmunini aniq ochib berishi bilan yanada oshadi.
Abu Rayhon Beruniy nafaqat geografiya, geologiya, tibbiyot, falsa- 
fa, matematika kabi o ‘nlab fanlar, balki toponimika sohasida ham ajoyib 
kuzatishlar olib boigan. Uning «Hindiston» asarida toponimika qonum- 
yatlari bayon etilgan b o iib , «vunonlar va arablar turkiy so'zlami bu- 
zib, o 'z talafiuzlariga moslab ishlatganliklari tufayli bulaming m a’nosi 
o ‘zgarib ketgan», deydi. Mana bu jumlalar nihoyatda ahamiyatlidir. 
«Tosh» so‘zi (asli) turkiycha ism b oiib, «shosh» ko‘rmishini olgan. 
Toshkand «toshli qishloq» demakdir. Ptolemeyning «Jugiofiya» kito- 
bida u Bug al-Xitora (tosh qal’a) deb nomlangan», deydi olim. Ko‘rinib 
turibdiki, Beruniy joy nomlarining tarixi va to ‘g ‘ri yozilishiga astoydil 
qiziqqan.
Jumladan, M oiton shahri nomiga tarixiy manbalardan olib, quyi- 
dagicha izoh bergan: «M oitonning (asl) nomi Koshyakura edi, keyin 
Xajapura, keyin Baganura, keyin Saibxanura va Moiastxona, ya’ni 
«Asl joy» deb nomlandi. Bunda, m o i - «asl», tona - «joy» demak­
dir. Beruniyning aniqlashicha, ayrim joylar o ‘sha yerda uchramaydigan 
buyumlar nomi bilan atalgan. Masalan, Hind okeanidagi Yoqut orolida 
yoqut mutlaqo yo‘q. U yerdagi kishilaming go‘zal fazilatlari, husni tu- 
fayligina orolning nomi Yoqut b o iib qolgan.
Bobur toponimika fanining rivojlanishi uchun muhim tadqiqotlar 
qilgan qomusiy bilimlar egasidir. Uning «Bobumoma» asarida 0 ‘rta 
Osiyo xalqlari ishlatgan geografik terminlar va ularga berilgan izohlar 
bilan boydir. Jumladan, «jilg ‘ a» kichik soy, «nayshakar» shakarqamish, 
«tangi» dara, tog‘ oraligidagi y o i, «uchma» chuqurjaryoqasi, «ulang» 
o ‘tloq, yer, keng maydon degan m a’nolami bildiradi. «Bobumoma»da 
XVI asr boshidagi joy nomlari o ‘sha vaqtlardagi holatida va transkrip- 
siyada berilgan. Shu boisdan ulaming ko‘pchiligi zamonamizda ba’zi 
fonetik o ‘zgarishlar bilan uchraydi. Masalan, Samarqand viloyati Ishti- 
xon tuman hududidagi Chaqar qishlogida chokar so‘zining o ‘zgaigam, 
ya’ni «о» tovushlarining «а» tarziga kiiganligini koiahiiz. Bu so'zning
134

---

Choqar tarzidagi ko‘rinishi esa askar, harbiy kishi mazmunini ham be- 
radi. «Ulang» so‘zi olang shaklida ishlatiladi.
O'zbekistonda toponimika fanining yirik vakillaridan biri Suyun 
Qorayev o'zbek toponimika fanining rivojlanishiga katta his- 
sa qo‘shgan. Qorayev asarlaridan lingvistik, kartografik, tarixiy va 
etnografik m alum otlar yaratilgan bo'lib. «Toponimika», «Geogra­
fik nomlar ma'nosi», «Geografik nomlar ma'nosini bilasizmi?» va 
« 0 ‘zbekiston viloyatlari toponimlari» risolalari o ‘zining joy nomlari, 
uning talqini, izohi va etimologiyasini atroflicha bayon etilishi bilan 
ajralib turadi. S. Qorayev asarlarining aksarivati oddiy, sodda tilda, 
ayni paytda ommabop tarzda yozilgan. Olimning hamma asarlarida 
oykonim, etnooykonim, antropooykonim, fitooykonim, zoonim, gid- 
ronim, oronim. geomorfologik, agronim va boshqa turdagi joy nomla­
ri keng о 'rin olgan.
Geologiya, mineralogiya fanlari doktori R. Musin va H. Rahma- 
tullayev 0 ‘rta Osiyodagi foydali qazilma boyliklaririing geografik tar- 
qalishim joy nomlarining mazmun-mohiyatiga ko‘ra qidirish borasida 
qiziqarli tadqiqotlar olib bordilar. Shu bilan geologik qidiruv ishlarida 
toponimikaning rolini yanada oshirishga muvafFaq boidilar.
T.Nafasov toponimika fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. 
Uning «Janubiy O'zbekiston toponimiyasining etnolingvistik analizi», 
«Qishlog‘ingiz nega shunday atalgan?» asailari toponimika fanining 
yangi qirralarini ochib berdi. Ayniqsa, bu tadqiqotlar oykonimika ilmi- 
da yaratilgan dastlabki tadqiqot hisoblanadi. T. Nafasovning «Janubiy 
O'zbekiston toponimiyasining etnolingvistik analizi» nomli monogra- 
fiyasida mamlakatimiz janubidagi joy nomlarining etnolingvistik tahlili 
berilgan.
Geografiva yo‘nalishida olib borilgan toponimik tadqiqotlar mahal­
liy kadrlar tomonidan o'tgan asming ikkinchi yarmidan boshlandi. Bu 
borada H.Hasanovning tadqiqotlari diqqatga sazovordir. Uning «Geog­
rafik nomlar imlosi». « 0 ‘rta Osiyo joy nomlari tarixidan», «Yer tili», 
«Geografik nomlar siri» asarlan shular jumlasidandir. Keyingi vaqtlar- 
da toponimika fani geograf olimlar tomonidan yanada katta ishtiyoq 
bilan tadqiq etilmoqda.
H.Hasanovning toponimikaga bag‘ishlangan asarlaridan biri 
1977-yilda chop etilgan «Yer tili» risolasidir. Olimning bu kitobi ikki
135

---

qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismi yer yuzidagi joy nomlarining tur- 
lari, shakllanishi va geografik nomlaming maktabda o'rganilishini o'z 
ichiga oladi. Risolaning ikkinchi qismida ayrim nomlaming etimolo- 
giyasi, ya’ni lug‘aviy ma’nolariga izoh berilgan. Bu risola o qituvchilar. 
talabalar, o quvchilar va keng kitobxonlar ommasiga moijallangan. 
Ayni paytda risolada joy nomlarining klassifikatsiyasi berilib, ulaming 
har biriga qisqacha izoh ham berilgan. Risolada O 'rta Osiyodagi geo­
grafik nomlar va ulaming etimologiyasi-semantikasiga alohida e ’tibor 
berilgan. H.Hasanov toponimikaga bag‘ishlangan o ‘nlab maqolalami 
chop ettirgan. Olimning « 0 ‘rta osiyolik geograf va sayyohlar» (1964) 
va «Sayyoh olimlar» (1981) kabi risolalaming chop etilishi O ’rta Osiyo 
xalqlari madaniyatini, tarixim o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etdi. 
Mazkur risolada O rta Osiyodan yetishib chiqib fanimiz, madaniyati- 
miz tarixiga buyuk hissa qoshgan qirqqa yaqin olimning hayoti, ilmiy 
merosi, ulaming joy nomlari, toponimika faniga qo‘shgan hissalari ha­
qida ancha keng m a’lumot berilgan.
L. Karimovning « 0 ‘zbek tilidagi toponimlaming o ‘rganilishi» 
nomli monografiyasida joy nomlarining o ‘rganish metodlari, ular- 
ning lingvistik xususiyatlari, semantik tasnifi, etimologik tahlili kabi 
ilmiy ahamiyatga ega muammolar shimoliy o ‘zbek shevalaridagi to- 
ponimlar misolida bayon qilingan. Z.Dusim ov «Xorazm toponimla- 
ri» deb nomlangan monografiyasida Xorazm hududi joy nomlariga 
xos xususiyatlar bayon qilingan. N. Oxunovning «Til va joy nom­
lari», «Antrotoponimlar nima?» deb nomlangan kitoblarida toponi­
mikaga oid nazariy masalalar bo lgan joy nomlari, antrotoponimlar 
va toponimlaming nomlanish xususiyatlari kabi masalalar atrofiicha 
yoritilgan.
0 ‘rta Osiyo, jumladan, 0 ‘zbekistonda toponimlami o ‘rganish 
uzoq tarixga ega. 0 ‘zbekiston toponimikasini o ‘rganishda mashhur 
rus sharqshunos olimlari hamda tarixchilari: V. Vyatkin, N .Sikya- 
kovskiy, L. Sobolev, V. Bartold, S.P. Tolstov, P. Ivanov, M. Masson, 
O. Suxareva va boshqalar bu sohada ju da katta ishlami amalga 
oshirdilar. Respublikamizdagi joy nomlarining kelib chiqish tarixini 
ham da geografik atamalami o ‘rgamshda Y. G ulomov, R.Nabiyev, 
A. Muhammadjonov, F.Abdullayev, S. Ibrohimovlaming ham hissasi 
kattadir. 
i
136

---

3. Toponimikaning asosiy bo‘lim lari va 
ularning m azmuni
Turli xil geografik obyektlami atovchi nomlaming kategoriyalariga 
muvofiq ravishda toponimika quyidagi bo‘limlarga ajratijadi: