Oliy va o‘rta

3 va 4-klass geodezik to‘rlari. 2­klass to‘rlarining geodezik punktlarini talab qilingan zichlikda keyingi zichlashtirishda ular 3 va 4­klass to‘rlarini rivojlantirish yo‘li bilan amalga oshi­ riladi. 3 va 4­klass to‘rlari triangulyatsiya, poligonometriya va trilateratsiya usullari bilan barpo etishi mumkin. Har bir rayon uchun bu to‘rlarni rivojlantirishning shunday usul va chizma­ lari tanlanadiki, unda boshqa teng sharoitlarda talab qilingan aniqlikni ta’minlab, mablag‘ va vaqtni tejash imkoni bo‘lsin. 3 va 4­klass triangulyatsiya tarmoqlari 2­klass geodezik tarmoq­ lariga qo‘yiladigan yaxlit uchburchaklarni mustahkam sistema­ si ko‘rinishda barpo etiladi. 3 va 4­klass uchburchaklarida bir xil klass tomonlari orasidagi burchaklar 20°dan kam bo‘lmasligi kerak. 3­klass tomon uzunliklari 5–8 km ga teng, 4­klassda esa 2–5 km ga teng bo‘ladi. Turli uchburchaklar sistemasiga tegishli va o‘lchangan yo‘nalishlar orasida o‘zaro bog‘lanmagan punktlar orasidagi masofalar 3­klass to‘rlarida 4 km gacha ruxsat etiladi, 4­klass tarmoqlarida 3 km gacha ruxsat etiladi, aks holda bu sis­ temalar tegishli yo‘nalishlarini o‘lchash yo‘li bilan birlashtiriladi. 3 va 4­klass tarmoqlarida gorizontal burchaklar 1,5'' va 2,0'' dan katta bo‘lmagan (uchburchaklarning bog‘lanmasliklari bo‘yicha) o‘rta kvadratik xatolik bilan o‘lchanadi.

3 va 4­klass tarmoqlarini poligonometriya usuli bilan barpo etilganda shu klass punktlarini aniqlash yuqori klass punktlari­ ga tayanuvchi bittalik yo‘l yoki yo‘llar sistemasini o‘tkazish orqa­ li amalga oshiriladi. Tugun punktlari orasida, hamda tugun va boshlang‘ich punktlar orasida ikkitadan ko‘p bo‘lmagan buri­ lish nuqtalariga ruxsat etiladi. 3­klass yo‘lining eng kichik to­ moni 3 km, 4­klassda 2 km yo‘l qo‘yiladi. 3 va 4­klass poligo­ nometriya punktlarida gorizontal burchaklar 1,5'' va 2,0'' (yopiq poligonlarning bog‘lanmasliklari bo‘yicha) o‘rta kvadratik xato­ lik bilan o‘lchanadi. 3 va 4­klass poligonometriya yo‘llarida to­ monlar uzunligi 1/200 000 va 1/150 000 o‘rta kvadratik xatolik bilan o‘lchanadi.

Barcha klasslardagi davlat geodezik tarmoqlari har bir punkti­ da undan 0,5–1 km masofada (o‘rmonda 250 m yaqin bo‘lmagan) ikkitadan oriyentir punktlari o‘rnatiladi, ular yer osti markaz­ lari bilan mahkamlanadi. Oriyentir punktlari syomka yo‘llaridan azimutal bog‘lash maqsadlari uchun ham foydalanilishi mum­

kin. Davlat geodezik tarmoqlarining barcha punktlari baland­ ligi asosan trigonometrik nivelirlash orqali aniqlanadi; faqat­ gina tekis va sal notekis joylarda 4­klass geometrik nivelirlash qo‘llanadi.

1954–1961­yillardagi Asosiy nizomga muvofiq barpo etiladi­ gan davlat geodezik tarmog‘i quyidagi umumlashtirilgan texnik ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi (3.5­jadval).

3.5-jadval

Tarmoq klassi	Tomonlar uzunligi, km	Burchak o‘lchashning o‘rta kvadra­ tik xatosi, sekund t	To‘rni zaif qismidagi to­ monlar xato­ si msS	Yonma­ yon joylash­ gan punktlar o‘zaro hola­ tini aniqlash xatosi, m
1 2 3 4	20­25 7­20 5­8 2­5	0,7 1,0 1,5 2,0	1/150000 1/200000 1/120000 1/70000	~ 0,15 ~ 0,06 ~ 0,06 ~ 0,06

Burchak o‘lchashni amaldagi aniqligi 1954–1961­yillardagi Asosiy nizomda o‘rnatilganiga qaraganda bir necha marta yuqori va unga ko‘ra o‘rtacha qiymatlari quyidagilarga teng:

1­klass tarmog‘ida – 0,65''; 2­klass tarmog‘ida – 0,75''; 3­ klass tarmog‘ida – 1,1'' va 4­klass tarmog‘i to‘rida – 1,5'' Lap­ las azimutlarini aniqlash haqiqiy aniqligi astronomo­geodezik to‘rlarning katta bloklarini tenglashtirish natijasidan olingan 1,1'' o‘rta kvadratik xatolik bilan xarakterlanadi.

Davlat geodezik tarmog‘i uning elementlarini yuqori aniqlikda aniqlash bilan xarakterlanadi, lekin u yuqori aniqlikda geodezik o‘lchashlarni bajarish uchun qulay bo‘lmagan, murakkab fizik­ geografik sharoitlarda barpo etiladi. 2–4 klass tarmoqlarida yon­ ma­yon joylashgan punktlarning o‘zaro holatini 5–7 sm xatolik bilan aniqlanadi. Bu demak, 1954–1961­yillardagi Asosiy nizom­ ga muvofiq barpo etiladigan davlat geodezik tarmog‘i o‘zining aniqligi bo‘yicha, nafaqat mamlakatning katta hududini yirik 1:2000 masshtabda kartalashni ta’minlaydi, balki ilmiy va amaliy darajadagi xalq xo‘jaligi ahamiyatidagi injener­texnik masalalarni yechishga imkon beradi.

8.