Oliy va o‘rta

2.4-rasm. Meridian va birinchi

vertikal tekisliklarida shovun chizig‘ining to‘liq og‘ishini tashkil etuvchilari

berilgan nuqtadan o‘tgan me­ ridian tekisligiga perpendikular MC birinchi vertikal tekisligida. Meridian va birinchi ver­

tikal tekisliklarida tashkil etuvchilari, ξ va larning qiymatlari

ma’lum bo‘lganda shovun chizig‘ining to‘liq og‘ishi quyidagi for­ mula bo‘yicha hisoblanadi:

_{U  .} (2.1)

Tekislik θ azimutining to‘liq og‘ishi quyidagicha topiladi:

^{tg}_. (2.2)

II BO‘LIM. TAYANCH GEODEZIK TARMOqLAR

3. bob. DAVLAT GEODEZIK TARMOqLARI

1. 
   -§. Geodezik tarmoqlar. Ularning ahamiyati
   

Yer yuzasida maxsus mahkamlangan, holati umumiy koordi­ nata va balandliklar sistemalarida aniqlangan nuqtalar tizimiga geodezik tarmoqlar deyiladi.

Geodezik tarmoqlar yer yuzasining kichik va katta maydon­ larida barpo etilishi mumkin. Ular hududiy alomati va vazifa­ si bo‘yicha global (barcha yer sharini qoplovchi); milliy qabul qilingan yagona koordinatalar va balandliklar sistemalarida har bir davlat chegarasida barpo etiluvchi; zichlashtirish (topografik syomka qilishda tasvirlov asosini barpo etishga mo‘ljallangan), syomka asosi tarmoqlariga bo‘linadi.

Geometrik xususiyati jihatidan planli balandlik va fazoviy geo­ dezik tarmoqlarga ajratiladi. Planli tarmoqlarda o‘lchashlarni qay­ ta ishlash natijasida qabul qilingan ko‘chirish sathida punktlar­ ning koordinatalari aniqlanadi (ellipsoid sathida yoki tekislikda); balandlik (nivelirlash) tarmoqlarida boshlang‘ich yuzaga nisba­ tan punktlarning balandligi olinadi, masalan, kvazigeoid yuza­ siga nisbatan fazoviy tarmoqlarda o‘lchashlarni qayta ishlashdan punktlarning uch o‘lchamli o‘zaro holati aniqlanadi. Global geo­ dezik tarmoqlar hozirgi vaqtda yerning sun’iy yo‘ldoshini kuza­ tishdan foydalanib, kosmik geodeziya usullari yordamida barpo etiladi, shuning uchun uni sun’iy yo‘ldosh yoki kosmik geode­ ziya tarmog‘i deyiladi. Bu tarmoqda punktlarning holati geosen­ trik to‘g‘ri burchakli koordinatalar X, Y, Z sistemasida hisoblana­ di, uning koordinata boshi Yer massasi markazi bilan, Z o‘qi esa uning aylanish o‘qi bilan, ZY tekislik esa boshlang‘ich meridian tekisligi bilan ustma­ust tushadi.

Global geodeziya tarmoqlaridan ilmiy va ilmiy­texnik muam­ molarni hamda oliy geodeziya, geodinamika, astronomiya va boshqa fanlarning masalalarini yechishda foydalaniladi. Bunday muammo va masalalar jumlasiga quyidagilar kiradi:

• 
  fundamental geodezik doimiylarni aniqlashtirish;
  
• 
  Yer figurasi va gravitatsiya maydonini o‘rganish;
  
• 
  Yer qutblari harakatini aniqlash;
  
• 
  butun yer uchun yagona, to‘g‘ri burchakli fazoviy geosentrik yoki geodezik koordinatalar sistemasini hosil qilish;
  
• 
  Yer qobig‘idagi litosfera plitalar siljishi va deformatsiyasini o‘rganish;
  
• 
  Yer og‘irlik markaziga nisbatan turli mamlakatlarning refe­ rens ellipsodi holatini aniqlash;
  
• 
  Yer yuzasi dinamikasi tufayli yer umumiy geodezik punkt­ lari koordinatalarini vaqt o‘tishi bilan o‘zgarish qonuniyatlarini o‘rganish va ularning aniq lahzali qiymatlarini aniq belgilangan davrga keltirish [1].
  

Global geodezik tarmoqlarning geosentrik koordinata siste­ masining «lahzali» holatini yuqori aniqlikda aniqlashga erishish uchun uni uzluksiz ravishda takomillashtirish lozim. Global geo­ dezik tarmoqlarning aniqligi oshgan sari, yangi ilmiy muam­ molarni va geodeziya, amaliy kosmonavtika, geodinamika, ast­ ronomiya va ko‘plab boshqa fanlarning masalalarini yechish imkoniyatlari sekin­asta ortib boradi.

Milliy geodezik tarmoqlar, yuqorida ta’kidlaganimizdek, uchta turga bo‘linadi: davlat geodezik tarmog‘i (planli), davlat nivelir­ lash tarmog‘i (balandlik), davlat gravimetrik tarmog‘i.

Davlat geodezik tarmog‘ida tanlangan ko‘chirish sathida (refe­ rens ellipsoidda yoki tekislikda) geodezik punktlarning planli o‘zaro holatini yuqori aniqlikda aniqlash ko‘zda tutiladi; tarmoq punktlarning balandligi nisbatan past aniqlik bilan, ayniqsa tog‘li rayonlarda aniqlanadi.

Davlat nivelirlash tarmog‘i kvazigeoid yuzasiga nisbatan har bir punkt balandligini yuqori aniqlik bilan aniqlash uchun xiz­ mat qiladi; bu tarmoq punktlarning planli holati ko‘chirish yuza­ sida taqriban aniqlanadi.

Davlat gravimetrik tarmog‘i punktlarida og‘irlik kuchi tezla­ nishini yuqori aniqlikda aniqlashga mo‘ljallangan; bu punktlar­ ning planli va balandlik holati talab qilingan aniqlikda aniqla­ nishi lozim.

Geodeziyaning rivojlanish tarixiga nazar solsak, vaqt o‘tgan sari davlat geodezik tarmoqlari aniqligiga bo‘lgan talab oshib bor­ moqda. Shuning bilan birga davlat geodezik tarmoqlari sistema­ tik ravishda yangilanmasa va takomillashtirilmasa, asta­sekin es­

kiradi, punktlarning bir qismi yo‘qoladi, asosan yer qobig‘ining zamonaviy harakati tufayli, uni alohida qismlarining aniqligi o‘zgaradi.

Har bir alohida mamlakat hududida barpo etiladigan davlat geodezik tarmoqlari quyidagi maqsadlar uchun mo‘ljallangan:

• 
  Yer rasmi va gravitatsiya maydoni va ularni vaqt o‘tishi bi­ lan o‘zgarishini mufassal o‘rganish (mamlakat territoriyasi che­ garasida);
  
• 
  mamlakat hududida yagona koordinatalar va balandliklar sistemalarini yaratish;
  
• 
  yagona koordinata va balandlik sistemasida turli masshtab­ larda mamlakat kartalarini yaratish;
  
• 
  xalq xo‘jaligi ahamiyatidagi turli ilmiy va injener­texnik masalalarni geodezik usullar bilan yechish.
  

O‘ziga xosligi hamda turli ko‘rinishda geodezik tarmoqlarni barpo etish usullariga planli geodezik to‘r punktlari odatda joy­ ning eng baland uchastkalariga joylashtiriladi; nivelirlash tarmog‘i punktlari joyning tekis va tepalik uchastkalariga, daryolarning bo‘ylariga va h.k. yerlarga joylashtiriladi.

Barcha turdagi davlat geodezik tarmoqlar alohida barpo etila­ di, ammo ular bir­biri bilan o‘zaro mustahkam bog‘langan bo‘ladi va bir­birini to‘ldiradi. Barcha ko‘rinishdagi tarmoqlar uchun alo­ hida punktlar umumiy bo‘lishi mumkin, bu esa geodeziya, geodi­ namika va boshqa ko‘plab masalalarni yuqori samarada yechish imkonini beradi.

Mamlakat geodezik tarmog‘i zamon va yaqin kelajak talabi darajasida bo‘lishi uchun quyidagilar zarur:

• 
  tarmoq barcha punktlarini sistematik ravishda joylarda be­ vosita ko‘zdan kechirish, yo‘qolgan punktlarni qaytadan aniqlash va o‘rnatish;
  
• 
  davriy ravishda, masalan, 25–30 yil oralig‘ida takroriy yoki yer yuzasining zamonaviy harakati yoki boshqa sabablarga ko‘ra tarmoqning eng katta o‘zgargan qismida qo‘shimcha o‘lchashlarni bajarish;
  
• 
  davlat geodezik tarmoqlari aniqligini oshirish va keyin­ chalik takomillashtirish uchun olib boriladigan takroriy yoki qo‘shimcha o‘lchashlarni bajarish va bu o‘lchashlarni yuqori aniqlikdagi o‘lchash texnikasi va usullarida amalga oshirish;
  
• 
  takroriy va yoki qo‘shimcha o‘lchash natijalarida olingan yangi o‘lchash ma’lumotlarining yig‘ilishiga qarab hududning katta qismida taxminan 25–30 yil oralig‘ida, ushbu davrga te­ gishli, koordinatalar va balandliklarning yangi aniq qiymatlarini olish maqsadida, planli va balandlik tarmoqlarini qaytadan teng­ lashtirishni bajarish.
  

Zamonaviy geodezik tarmoqlarni barpo etishda kompleks geo­ dezik ishlarni bajarish lozim va ular quyidagilardan iborat: geo­ dezik tarmoqlarni loyihalash; rekognossirovka qilish; geodezik belgilarni qurish; yer osti markaz va reperlarni mahkamlash; bur­ chak va masofa o‘lchashlarni bajarish; astronomik kenglik, uzoq­ lik va azimutlarni aniqlash; nivelirlash ishlarini bajarish; og‘irlik kuchi tezlanishini aniqlash; yerning sun’iy yo‘ldoshlarini kuza­ tish va h.k. hamda o‘lchash natijalarini matematik qayta ishlash. Oxirgi yillarda yerning sun’iy yo‘ldoshlarini kuzatish nati­ jalari bo‘yicha punktlar koordinatasini aniqlashda aniqlikni oshi­ rish ishlarida ancha yutuqlarga erishildi. Shu tufayli yer sun’iy yo‘ldoshlarini kuzatish bilan davlat geodezik tarmoqlarini yuqori

aniqlik bilan barpo etish keng qo‘llanilmoqda.