Oliy va o’rta

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI

Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar)

9-10 IQTS-19 guruh talabasi
Hamidova Parvinaning
“Korxona iqtisodiyoti” fanidan

MUSTAQIL ISHI

Mavu:Bozor iqtisodiyotiva bozor modellari
Reja:
1.Bozor iqtisodiyoti
2.Bozor iqtisodiyoti modellari
3.Bozor iqtisodiyotiga o’tishning 5 tamoyili

Bozor iqtisodiyoti bu erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyot boʻlib resurslarga xususiy mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik, iqtisodiy jarayonlarni tartiblashda va uygʻunlashtirishda bozor mexanizmidan foydalanish bilan tavsiflanadi.

Bozor iqtisodiyoti — tovar-pul munosabatlariga asoslangan, turli mulkchilikka hamda iqtisodiy erkinlikka tayangan va raqobat vositasida boshqarilib turuvchi demokratik iqtisodiyot. Bozor iqtisodiyoti insoniyat taraqqiyotida mavjud boʻlgan eng progressiv va istiqbolli tizimdir. Bozor iqtisodiyoti ning asosini tovar ishlab chiqarish tashkil etadi, chunki bu yerda natural xoʻjalik emas, balki tovar xoʻjaligi hukmron boʻladi. Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy liberalizm, yaʼni erkinlik, mulkiy erkinlik va xoʻjalik yuritish erkinligiga asoslanadi. Bozor iqtisodiyoti da yakka tartibda, oʻz mulki va mablagʻiga tayangan holda, korporativ, sherikchilik asosida yer, bino, inshootlar, mashinalarni ijaraga olish, pulni qarzga koʻtarib ish yuritish usullari mavjud boʻladi. Bozor iqtisodiyoti ning tayanchi tadbirkorlik boʻlib, u tovar va xizmatlarni bozorga yetkazib berish asosida foyda topishga qaratiladi. Tadbirkorlar maxsus toifani tashkil etadi va odatda, iqtisodiy faol aholining 7—10% ni tashkil etadi. Bozordagi narx talabdan kelib chiqqan holda talab — taklif nisbati asosida shakllanadi. Bozor iqtisodiyoti ga xos yana bir belgi — bu daromadlarda adolatli tengsizlikning boʻlishidir.
Bozor iqtisodiyoti modellari:
1.Aralash iqtisodiyot;
2.Ijtimoiy bozor xo’jaligi;
3.korporotiv iqtisodiyot
Aralash iqtisodiyot modeli — bozor iqtisodiyotining yuksak mehnat unumi, neʼmatlar toʻkinchiligini taʼminlaydigan, eng mukammal texnologiya va yuqori malakali ish kuchiga ega boʻlgan turi. Bu modelda mulkiy xilma-xillik mavjud boʻladi, davlat va nodavlat mulki, iqtisodiyotning davlat va nodavlat sektorlari taraqqiy etadi. Yirik, oʻrta va kichik biznes muvozanatli holatda rivojlanadi. Bozor munosabatlari bilan birgalikda nobozor munosabatlari ham mavjud boʻladi. Bu esa sahovat va xayr-ehson ishlarining keng rivojlanishiga zamin yaratadi. Aralash iqtisodiyot modeli AQSH, Angliya, Fransiyada mavjud.
Ijtimoiy bozor xoʻjaligi modeli — yuksak texnologiyaga va inson omilining kuchiga tayanib yuqori mehnat unumdorligini, umuman, bozorning toʻkin boʻlishini taʼminlaydi. Ishlab chiqarish bozor talablariga javoban ish olib boradi, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi minimal darajada saqlanib qoladi, iqtisodiyot bozor kuchlari taʼsirida tartiblanadi va toʻla erkinlashgan boʻladi. Mazkur model "iqtisodiy tartib" modeli hisoblanadi. Bozordagi faoliyat tartib-qoidalarini qonunlar belgilaydi, iqtisodiyot bozor mexanizmiga buysunadi, davlat iqtisodiyotning oliy xakami sifatida faoliyat koʻrsatadi, lekin oʻzi bu jarayonda qatnashmaydi. Bu modelda iqtisodiyotning davlat sektoridan koʻra xususiy sektoriga koʻproq eʼtibor beriladi. Iqtisodiyotning ijtimoiy yoʻnalishini bozorning oʻzi belgilaydi. Har bir iqtisodiyot subʼyekti bozor qoidasiga koʻra ishlab topgan daromadini oladi, davlat daromadlarning taqsimlanishiga kamdankam aralashadin . Ijtimoiy bozor xujaligi modeli Germaniya, Shvesiya va boshqa mamlakatlarda mavjud.
Korporativ iqtisodiyot modeli — korporativ manfaatlar va korporativ hamjihatlikka asoslangan bozor iqtisodiyoti boʻlib, ilgʻor texnologiya, yetuk ish kuchidan foydalanib mehnat unumdorligi va aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarishni koʻpaytiradi. Asosiy eʼtibor korporativ-guruhiy manfaatlarga qaratiladi. Korporatsiyalar aksiyador jamiyatlar tarzidagi turli sanoat, savdo, transport, qurilish sohasidagi birlashmalarga aylanadi, ularning baʼzilari hatto transmilliy korporatsiyalar darajasigacha oʻsib, xalqaro ahamiyat kasb etadi. Korporatsiyalar ishlab chiqarishning asosiy sohalarini qamrab oladi, ularning xorijiy shoxobchalari ham koʻpayib boradi. Korporativ iqtisodiyot modelida korporatsiya manfaatlari birinchi oʻringa qoʻyiladi, individual manfaatlarga faqat korporatsiya doirasida erishiladi va shu doirada ilmiy tadqiqot texnik loyiha ishlari ham olib boriladi. Korporatsiya xodimlar uchun yuksak turmush darajasini kafolatlaydi, xodimlar esa bunga javoban ishlab chiqarish samaradorligining yuqori boʻlishini taʼminlaydilar. Korporatsiya xodimlarning oila aʼzolarini ham ish bilan taʼminlashni, qarilikda yaxshi pensiya va bir yoʻla katta summada mukofotlar berishni zimmasiga oladi. Bunday chora-tadbirlar ijtimoiy hamjihatlikni taʼminlab, ish tashlash va boshqa noroziliklarga oʻrin qoldirmaydi. Bozor iqtisodiyotining korporativ modelida iqtisodiyotning korporativ sektori xalq xoʻjaligining tayanchi hisoblanadi. Korporativ modelda ham kichik biznes mavjud, ammo uning mustaqilligi juda chegaralanadi, u deyarli korporatsiya izmida boʻladi, uning buyurtmalarini bajaradi. Korporativ iqtisodiyot ustuvor boʻlgan mamlakatlarga Yaponiya misol boʻla oladi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishning tamoyillari quyidagilar;
Davlat bosh islohotchi bo'lishligi tamoyili;
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili;
Qonun ustuvorligi hamma uchun tengligi tamoyili; 
Kuchli ijtimoiy siyosat tamoyili;
Doimiy rivojlanib va boyib boruvchi ta'limot;
Bozor iqtisodiyoti modellari Bozor iqtisodiyoti modellari — bozor iqtisodiyotining turlari. Bozor iqtisodiyoti modellari m.ning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos boʻlgan aralash iqtisodiyot, ijtimoiy bozor xoʻjaligi va korporativ iqtisodiyot koʻrinishlari mavjud. Aralash iqtisodiyot modeli — bozor iqtisodiyotining yuksak mehnat unumi, neʼmatlar toʻkinchiligini taʼminlaydigan, eng mukammal texnologiya va yuqori malakali ish kuchiga ega boʻlgan turi. Bu modedda mulkiy xilmaxillik mavjud boʻladi; xususiy mulkning individual va hissabay shakllari ustuvorlik qiladi, davlat va nodavlat mulki, iqtisodiyotning davlat va nodavlat sektorlari taraqqiy etadi. Yirik, oʻrta va kichik biznes muvozanatli holatda rivojlanadi. Bozor munosabatlari bilan birgalikda nobozor munosabatlari ham mavjud boʻladi. Bu esa sahovat va xayrehson ishlarining keng rivojlanishiga zamin yaratadi, raqobat bilan birgalikda hamkorlik aloqalari yuzaga keladi. Iqtisodiyotni boshqarishda bozor mexanizmi bilan bir qatorda davlat mexanizmi ham qoʻllanadi. Mazkur modelga ommaviy farovonlik xos boʻlsada, ijtimoiy tafovutlar cheklanmaydi, davlat daromadlarni qayta taqsimlashda faol ishtirok etmaydi, bu vazifalarni bozor mexanizmi bajaradi. Aralash iqtisodiyot modeli AQSH, Angliya, Fransiyada mavjud. Ijtimoiy bozor xoʻjaligi modeli — yuksak texnologiyaga va inson omilining kuchiga tayanib yuqori mehnat unumdorligini, umuman, bozorning toʻkin boʻlishini taʼminlaydi. Iqtisodiyoti bu modelga tayangan mamlakatda bozor xoʻjaligi tabiiytarixiy rivoj topadi, ishlab chiqarish bozor talablariga javoban ish olib boradi, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi minimal darajada saqdanib qoladi, iqtisodiyot bozor kuchlari taʼsirida tartiblanadi va toʻla erkinlashgan boʻladi. Mazkur model "iqtisodiy tartib" modeli hisoblanadi. Bozordagi faoliyat tartibqoidalarini qonunlar belgilaydi, iqtisodiyot bozor mexanizmiga buysunadi, davlat iqtisodiyotning oliy xekami sifatida faoliyat koʻrsatadi, lekin oʻzi bu jarayonda qatnashmaydi. Bu modelda iqtisodiyotning davlat sektoridan koʻra xususiy sektoriga koʻproq eʼtibor beriladi. Iqtisodiyotning ijtimoiy yoʻnalishini bozorning oʻzi belgilaydi. Har bir iqgisodiyot subʼyekti bozor qoidasiga koʻra ishlab topgan daromadini oladi, davlat daromadlarning taqsimlanishiga kamdankam aralashadi, lekin daromadlarni shakllantirishda bozor tamoyillariga rioya etilishini, bozor mexanizmining belgilangan tartibda faoliyat koʻrsatishini taʼminlaydi. Ijtimoiy bozor xujaligi modeli Germaniya, Shvesiya va boshqa mamlakatlarda mavjud. Korporativ iqtisodiyot modeli — korporativ manfaatlar va korporativ hamjihatlikka asoslangan bozor iqtisodiyoti boʻlib, ilgʻor texnologiya, yetuk ish kuchidan foydalanib mehnat unumdorligi va aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarishni koʻpaytiradi. Asosiy eʼtibor korporativguruhiy manfaatlarga qaratiladi, iqtisodiyot korporatsiyalar orqali boshqariladi. Korporatsiyalar aksiyador jamiyatlar tarzidagi turli sanoat, savdo, transport, qurilish sohasidagi birlashmalarga aylanadi, ularning baʼzilari hatto transmilliy korporatsiyalar darajasigacha oʻsib, xalqaro ahamiyat kasb etadi. Korporatsiyalar ishlab chiqarishning asosiy sohalarini qamrab oladi, ularning xorijiy shoxobchalari ham koʻpayib boradi. Xususiy mulkning korporativ shakli ustuvorlik qiladi. Korporativ iqtisodiyot modelida korporatsiya manfaatlari birinchi oʻringa qoʻyiladi, individual manfaatlarga faqat korporatsiya doirasida erishiladi va shu doirada i. t., texnikloyiha ishlari ham olib boriladi. Muammolarning korporatsiya doirasida hal etilishi korporatsiyaga sadoqat, korporativ vatanparvarlik hissiyotini tarbiyalaydi. Korporatsiya xodimlar uchun yuksak turmush darajasini kafolatlaydi, xodimlar esa bunga javoban ishlab chiqarish samaradorligining yuqori boʻlishini taʼminlaydilar. Korporatsiya xodimlarning oila aʼzolarini ham ish bilan taʼminlashni, qarilikda yaxshi pensiya va bir yoʻla katta summada mukofotlar berishni zimmasiga oladi. Xodimlar bilan menejerlar oʻrtasida inoqlik boʻladi. Bunday choratadbirlar ijtimoiy hamjihatlikni taʼminlab, ish tashlash va boshqa noroziliklarga oʻrin qoldirmaydi. Bozor iqtisodiyotining korporativ modelida iqtisodiyotning korporativ sektori xalq xoʻjaligining tayanchi hisoblanadi, ammo iqtisodiyotning ikkilamchi va yetakchi boʻlmagan sohalarida nokorporativ sektor ham saqpanib qoladi. Korporativ modelda ham kichik biznes mavjud, ammo uning mustaqilligi juda chegaralanadi, u deyarli korporatsiya izmida boʻladi, uning buyurtmalarini bajaradi. Bozor iqtisodiyoti modellari korporatsiya doirasiga tortilmaydi. Korporativ iqtisodiyot ustuvor boʻlgan mamlakatlarga Yaponiya misol boʻla oladi. Bozor munosabatlarining izchil rivojlanishi ob'ektiv ravishda bozor iqtisodiyotining shakllanishiga olib keladi. "Bozor" va "bozor iqtisodiyoti" tushunchalari bir xil emas. Ta'kidlanganidek, bozor u yoki bu shakldagi boshidan beri mavjud tovar ishlab chiqarish. Biroq, tovar ishlab chiqarish va bozor har doim ham bozor iqtisodiyotiga olib kelavermaydi, garchi ikkinchisi bozor rivojlanishining yuqori darajasini nazarda tutsa. Bozor iqtisodiyoti - bu ijtimoiy takror ishlab chiqarishning barcha bo'g'inlari va barcha bosqichlarida bozor munosabatlarining universalligiga va davlat tuzilmalarining tartibga solish funktsiyalariga asoslangan iqtisodiy tizimning sifat holati, faoliyat turi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida resurslar harakati samarali talab holati bilan oldindan belgilanadi va pul xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning asosiy vositasidir.
Bozor iqtisodiyotining samarali faoliyat ko'rsatishi bir qator shartlarning bajarilishiga bog'liq.
Iqtisodiy erkinlik va xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning mustaqilligi. Har bir sub’ekt o‘zi mustaqil ravishda faoliyat turini tanlash va bozor sharoitlarini hisobga olgan holda qanday tovar va xizmatlarni va qancha miqdorda ishlab chiqarish, ularni qayerda va qanday narxlarda sotishni hal qilish huquqiga ega. Shunday qilib, xo'jalik yurituvchi sub'ekt tomonidan o'z imkoniyatlari va qobiliyatlarini to'liq amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi.
Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi. Ushbu shartning amalga oshirilishi muayyan mulk shakllarining eng yuqori samaradorligini aniqlashga, shaxsning iqtisodiy faoliyatning muayyan shaklini tanlash huquqini amalga oshirishga imkon beradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha mulk shakllari teng “fuqarolik huquqiga” ega bo‘lishi kerak. Shu nuqtai nazardan, G'arb mamlakatlaridagi keng ko'lamli xususiylashtirish amaliyotiga ishora qilib, ularning samaradorligi pastligini isbotlashga urinayotgan mualliflarning fikriga qo'shilish qiyin. davlat mulki. Bu bir tomonlama bayonot. Bu mamlakatlarning rivojlanish tarixi nafaqat xususiylashtirish, balki davlat mulkini jadal rivojlantirish davrlarini ham biladi.
Tovar ishlab chiqarish va sotishda monopoliyaga barham berish. Bu zarur shart sog'lom raqobatni saqlash va bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyatlaridan biri. Misol uchun, AQShda amaldagi qoidalarga ko'ra, eng yirik firmalarning hech biri o'z qo'lida umumiy savdo hajmining 31% dan ko'prog'ini, uchta firma - 54% dan ko'prog'ini, to'rtta - 64% dan ortiqini ushlab turishga haqli emas. Agar bu nisbat buzilgan bo'lsa, davlat firmaning bozordagi ishtirokini cheklaydi yoki iqtisodiy sanktsiyalarni qo'llaydi. O'z navbatida halol raqobat ishlab chiqarish va sotishning monopollashuviga to'sqinlik qiladi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, bozor iqtisodiyotining normal ishlashi uchun har bir bozor sub'ektida kamida 5-7 ta raqobatchi bo'lishi kerak, aks holda monopoliya holati mumkin.
Bozor narxlari talab va taklif tebranishlari ta'sirida shakllangan. Monopolizatsiya bo'lmaganda bozor bahosi, qoida tariqasida, tannarxdan pastga tushmaydi va o'rtacha daromad darajasiga to'g'ri keladigan tannarx va foyda yig'indisidan oshmaydi. Agar ushbu mahsulotni ishlab chiqarish rentabelligi etarlicha yuqori bo'lsa, raqobatchilar uni faol ravishda ishlab chiqarishni boshlaydilar, taklif ko'payadi va shunga mos ravishda narx pasayadi. Albatta, bunday jarayonlar faqat o'rnatilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida mumkin. IN o'tish davri bozorga chakana narxlarning muqarrar "ko'tarilishi" bo'lib, ba'zan juda sezilarli.
moliyaviy va pul tizimlari. Bozor iqtisodiyotining amal qilish mexanizmi ko'zda tutilishi kerak iqtisodiy usullar milliylikni mustahkamlash pul birligi, davlat byudjeti taqchilligini bartaraf etish, kredit va pul muomalasini boshqarishni ta'minlaydigan moslashuvchan bank tizimini yaratish.
Iqtisodiyotning ochiqligi. Bu holat korxonalar va tashkilotlarga tashqi iqtisodiy aloqalar va operatsiyalarni belgilangan qoidalar asosida amalga oshirish huquqini berish orqali amalga oshiriladi. Chet ellik tadbirkorlar, o‘z navbatida, ichki milliy bozorda nafaqat tovar ishlab chiqaruvchi va sotuvchi, balki mulk egasi sifatida ham harakat qilish huquqiga ega.
Aholining ijtimoiy xavfsizligini ta'minlash. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy himoya umumiy shakllangan va ularning ko'rsatish yuqori samaradorlik. Bular, birinchi navbatda, aholini oqilona bandligini tashkil etish, ishsizlik nafaqalari, kompensatsiya va aholi daromadlarini indeksatsiya qilish tizimi, kam taʼminlangan fuqarolar, bolali oilalar uchun munosib turmush darajasini taʼminlash kabi chora-tadbirlarni amalga oshirishni oʻz ichiga oladi. , va doimiy daromadli fuqarolar.
Iqtisodiyotni bozor munosabatlari bilan yetarli darajada to‘liq qamrab olish, tovar, moliya bozorlari va mehnat bozorining to‘liq faoliyat ko‘rsatishi. Bizning sharoitimizga kelsak, hozircha ko'proq yoki kamroq rivojlangan tovar bozori haqida gapirish mumkin. Mehnat bozorining, ayniqsa moliyaviy bozorning shakllanishi iqtisodiyot ehtiyojlaridan orqada qolmoqda.
Rivojlangan infratuzilma, ya'ni ko'rsatadigan sanoat va iqtisodiy xizmatlar majmuasi umumiy shartlar ishlab chiqarish va inson hayoti. Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani farqlang. Birinchisi, transportning barcha turlari va umuman transport iqtisodiyoti, elektr uzatish liniyalari, energiya tizimlari, axborotni uzatish va qayta ishlash vositalari va boshqa tizimlar bo'lib, ularsiz normal ishlab chiqarishni ta'minlab bo'lmaydi. Ikkinchisiga savdo, sog'liqni saqlash tarmoqlari kiradi; aholiga xizmat ko'rsatish bilan shug'ullanuvchi yo'lovchi transporti va aloqaning barcha turlari; shahar aloqa vositalari, korxonalar Ovqatlanish va boshqa xizmatlar.
Zamonaviy nazariya jahon xo‘jaligi amaliyotida esa bozor tipidagi milliy iqtisodiyotning beshta asosiy xususiyati aniqlanadi.
Ishlab chiqarish vositalari va vositalariga, resurslar va mehnat natijalariga xususiy mulkchilik, ishlab chiqarish jarayoni ishtirokchilarining tashabbusi va mas'uliyatini rivojlantirishga yordam beradi.
Asosiy iqtisodiy erkinliklarning davlat (tashkiliy-huquqiy) kafolatlari va birinchi navbatda, tadbirkorlik faoliyatining taqiqlangan yoki taqiqlangan turlari bundan mustasno, o'z biznesiga ega bo'lishni xohlovchi har bir kishi uchun tadbirkorlik faoliyati turini tanlash erkinligi. ushbu davlat qonunchiligi bilan cheklangan.
Tadbirkorlik faoliyatining o'zini-o'zi ta'minlash imkoniyati, agar daromad miqdori va ishlab chiqarish xarajatlari o'rtasidagi nomuvofiqlik mahsulot, ish yoki xizmatlarni yaratish xarajatlarini qoplashga (iqtisodiy faoliyat uchun foydali variant) yoki tadbirkorlik bilan bog'liq zararlarni ko'rishga imkon beradi. faoliyat (bankrotlikka olib keladigan foydasiz, halokatli iqtisodiy variant).
Mamlakat milliy xo'jalik tizimida iste'mol va jamg'arishning doimiy o'sishiga yordam beradigan avtonom xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning xarajatlari va daromadlarini, shuningdek ularning xarid qobiliyatini oshirish tendentsiyalari.
Davlatning mamlakatdagi takror ishlab chiqarish jarayoniga maksimal darajada aralashuviga asoslangan milliy iqtisodiy tizimning normal, samarali faoliyat yuritishi.
Ushbu xususiyatlardan kelib chiqib, jahon iqtisodiyotining jahon nazariyasi va amaliyoti bozor tipidagi milliy iqtisodiyotlar qatoriga kiradi:
erkin kapitalizm yoki erkin bozor iqtisodiyoti;
zamonaviy tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti.
Erkin kapitalizm tizimi XVIII asrda rivojlangan bo'lsa ham. va XIX asr oxiri - XX asrning boshlarida mavjud bo'lishni to'xtatdi. (in turli mamlakatlar ah turli yo'llar bilan), uning elementlarining muhim qismi zamonaviy bozor tizimiga kirdi,
Bu iqtisodiy tizimning o'ziga xos xususiyatlari iqtisodiy resurslarga xususiy mulkchilik edi; makro tartibga solishning bozor mexanizmi iqtisodiy faoliyat, shunga asosan erkin raqobat; har bir mahsulotning ko'plab mustaqil harakat qiluvchi xaridorlari va sotuvchilari mavjudligi.
Sof kapitalizmning asosiy shartlaridan biri iqtisodiy faoliyatning barcha ishtirokchilarining shaxsiy erkinligidir, ya'ni. nafaqat kapitalistik tadbirkor, balki yollanma ishchi ham. Iqtisodiy taraqqiyotning hal qiluvchi sharti kapitalga ega bo'lganlar uchun tadbirkorlik erkinligi va yollanma ishchining o'z ish kuchini sotish erkinligi edi.
Tadbirkorlar ko'proq daromad (foyda) olishga, tabiiy, mehnat resurslaridan, kapitaldan, bilimlardan imkon qadar tejamkorlik bilan foydalanishga va o'zlarining tanlagan faoliyat sohasida ijodiy va tashkiliy (tadbirkorlik deb ataladigan) qobiliyatlari kabi resurslardan maksimal darajada foydalanishga intiladilar. . Bu ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirish uchun kuchli rag'bat bo'lib xizmat qiladi, xususiy mulkning ijodiy imkoniyatlarini ochib beradi.
Erkin kapitalizm milliy bozor iqtisodiyotining bir turi sifatida oʻz taraqqiyotida ikki bosqichni bosib oʻtdi: 1) erta (18-asr boshi - taxminan 19-asr oxiri); 2) keyinroq - rivojlangan (19-asr oxiri - 20-asr boshlari).
Erkin bozor iqtisodiyotining har ikki bosqichida ham iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi iqtisodiy mexanizm muayyan tamoyillar asosida qurilgan.
Foyda iqtisodiy rag'batlantirish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ob'ekti edi. Erkin bozor iqtisodiyotining dastlabki dastlabki bosqichida bu foyda individual bo'lsa, yuqori bosqichda monopolistik edi.
Erkin bozor iqtisodiyotida takror ishlab chiqarish jarayonining dastlabki quyi bo'g'inlari uning dastlabki bosqichida xususiy erkin yakka tartibdagi tovar ishlab chiqaruvchilar shaklidagi individual monopoliyalar edi.
Keyinchalik rivojlangan, allaqachon tarmoq monopoliyalari mavjud.
Mamlakat iqtisodiyoti yagona, yaxshi muvofiqlashtirilgan bir butun emas. U yakka tartibdagi yoki monopol tovar ishlab chiqaruvchilarning mexanik yig'indisi ko'rinishida namoyon bo'ladi, garchi bu tovar ishlab chiqaruvchilar tegishli mamlakat hududida faoliyat ko'rsatsalar va joylashgan bo'lsalar ham. Shuning uchun milliy iqtisodiyotning haqiqiy holati, uning eng muhim makroiqtisodiy ko'rsatkichlar (YaIM, YAIM va boshqalar) va proporsiyalari (talab va taklif, iste'mol va jamg'arish va boshqalar) bo'yicha mutanosibligi va muvozanati stixiyali, beqaror bo'lsa-da. ular ma'lum darajada ma'lum darajada tartibga solinadi " ko'rinmas qo'l”, A. Smit so'zlari bilan aytganda. Davlatning fiskal funktsiyalari bundan mustasno, mamlakat iqtisodiyotidagi ishlar holatiga samarali davlat ta'siri amalda mavjud emas. Bu holat erkin bozor iqtisodiyotining tez-tez uchraydigan inqirozlari, ishsizlik, inflyatsiya, bankrotlik va boshqa salbiy hodisalar va illatlarni ko'p jihatdan tushuntiradi. Shu bilan birga, mamlakat milliy iqtisodiyoti "erkin qidiruv"da bo'lib, amalda yagona iqtisodiy markazdan davlat tomonidan qat'iy nazorat qilinmaydi va tartibga solinmaydi.
Foyda alohida xususiy tovar ishlab chiqaruvchilar - tadbirkorlar darajasida ham, tarmoq monopoliyalari darajasida ham ishlab chiqarishning asosiy tartibga soluvchisi sifatida ishlaydi. Biroq, butun milliy iqtisodiyot miqyosida, agar u mamlakatning yagona iqtisodiy tizimi sifatida qaralsa, bu foyda hech qanday samarali tartibga soluvchi bo'la olmaydi. Erkin bozor iqtisodiyotining tartibga soluvchisi sifatida u boshqacha tarzda liberal kapitalistik iqtisodiy model deb ataladi, printsipial jihatdan milliy iqtisodiy tizimning raqobatbardoshligi mezonlarining hech biriga javob bermaydi. Raqobatbardosh milliy iqtisodiyot odatda milliy iqtisodiy tizim sifatida tushuniladi, unda:
ishlab chiqarish tannarxini kamaytirgan holda mahsulot, ishlar va xizmatlar massasini ishlab chiqarish hajmining doimiy o'sishi ta'minlanadi;
ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish mahsulot, ishlar va xizmatlar sifatini tizimli ravishda oshirish bilan birlashtiriladi;
ishlab chiqarilayotgan tovarlar, ishlar va xizmatlar sifatining o'sishi ularning tovar massasining ortishi bilan amalga oshiriladi.
Bunda har bir keyingi davrda xo‘jalik aylanmasiga jalb qilingan resurslar iqtisodini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish asosida mahsulotlar, ishlar va xizmatlarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishga olib keladigan boshqaruv usuli hisoblanadi. Ya'ni, mamlakat milliy xo'jalik tizimidagi taraqqiyot uning mamlakatda takror ishlab chiqarishning moddiy ob'ekti sifatida boshqaruvning umumiy (individual emas) yakuniy natijasiga yo'naltirilishini anglatadi.
Shu bilan birga, mamlakatda takror ishlab chiqarishni kengaytirish manbai - bu individual emas, balki ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishdan iqtisodiyotdir.
Oldingi barcha tizimlar bilan taqqoslaganda, bozor tizimi eng moslashuvchan bo'lib chiqdi: u qayta qurish va o'zgaruvchan ichki va tashqi sharoitlarga moslashishga qodir. Uzoq evolyutsiya jarayonida, asosan, 20-asrda erkin raqobat bozor iqtisodiyoti zamonaviy bozor iqtisodiyotiga aylandi. Uning asosiy xususiyatlari.
) mulkchilik shakllarining xilma-xilligi, ular orasida haligacha etakchi o'rinni har xil turdagi (yakka mehnatdan yirik, korporativ) xususiy mulk egallaydi;
2) kuchli ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yaratishni tezlashtirgan ilmiy-texnik inqilobni amalga oshirish;
) davlatning milliy iqtisodiyot va ijtimoiy sohani rivojlantirishga faolroq ta'siri.
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy mexanizm sezilarli o'zgarishlarga uchraydi. Rejali boshqaruv usullari alohida firmalar doirasida marketingni boshqarish tizimi shaklida yanada rivojlantiriladi. Shu bilan birga, makrodarajada rejali usullarni ishlab chiqish milliy dastur va rejalarni amalga oshirishgacha bo'lgan iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bilan bog'liq.
Rejalilik bozor talablariga faol moslashish vositasi sifatida ishlaydi. Natijada iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy vazifalari yangicha yechim topmoqda. Shunday qilib, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning hajmi va tuzilishi masalasi firmalar ichidagi marketing tadqiqotlari, shuningdek, ehtiyojlarning rivojlanish prognozi asosida hal qilinadi. Bozor prognozi eskirgan tovarlarni ishlab chiqarishni oldindan kamaytirish va sifat jihatidan yangi modellar va mahsulotlar turlariga o'tish imkonini beradi. Marketing ishlab chiqarishni boshqarish tizimi ishlab chiqarish boshlanishidan oldin ham ushbu turdagi tovarlarning asosiy qismini ishlab chiqaruvchi kompaniyalarning individual xarajatlarini amaldagi bozor narxlariga moslashtirishga imkon beradi.
Resurslardan foydalanish vazifasi yirik kompaniyalar doirasida strategik rejalashtirish asosida hal qilinadi. Shu bilan birga, sanoatning yangi tarmoqlarini rivojlantirish uchun resurslarni qayta taqsimlash ko‘p jihatdan davlat milliy va davlatlararo dasturlar asosida byudjetdan ajratiladigan mablag‘lar, ilmiy-tadqiqot va ilmiy-tadqiqot ishlarini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarida davlat tomonidan rag‘batlantirish hisobiga amalga oshiriladi. texnik taraqqiyot.
Va nihoyat, ishlab chiqarilgan yalpi daromadni taqsimlash muammosi mahalliy mahsulot Bu nafaqat an'anaviy tarzda o'rnatilgan shakllar asosida hal qilinmoqda, balki yirik kompaniyalar va davlat tomonidan "inson omili" ni rivojlantirishga investitsiyalar uchun ko'proq va ko'proq resurslarni ajratish bilan to'ldiriladi: ta'lim tizimini, shu jumladan qayta tayyorlashni moliyalashtirish. turli malakali ishchilar soni, aholiga tibbiy yordam ko'rsatishni yaxshilash, ijtimoiy ehtiyojlar.
Bozor iqtisodiyotining bu turi tarmoq monopoliyalarining tarmoqlararo monopoliyalar bilan birlashishi natijasida, erkin va tarqoq monopoliyadagi yirik va eng yirik xususiy ishlab chiqaruvchilarning integratsiyalashgan monopoliyalarga birlashishi natijasida yuzaga keladi.
Birlashtirish jarayoni ishlab chiqarishning texnik va texnologik jarayonlarini ta'minlashga qaratilgan tashkiliy-iqtisodiy chora-tadbirlar tizimi orqali amalga oshiriladi, ular birinchi navbatda xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, energiyani qazib olish, qayta ishlash va etkazib berishni o'z ichiga oladi; ishlab chiqarish zarur jihozlar, mashinalar, qurilmalar, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalari; mahsulotlarni ishlab chiqarish, tashish, saqlash va iste'mol qilish va boshqalar.
Milliy iqtisodiy tizim rivojlanishining ushbu bosqichida faoliyat yuritadigan iqtisodiy bo'linmalarning asosiy qismini transmilliy va milliy korporatsiyalar, barcha turdagi moliyaviy va sanoat guruhlari, shuningdek tashkiliy va texnologik jihatdan bog'liq bo'lgan, qattiq nazorat qilinadigan kichik va o'rta korxonalar tashkil etadi. korxonalar.
Davlat milliy iqtisodiyot tizimidagi ishlarning holatiga faol ta'sir ko'rsatuvchi, eng ustuvor yo'nalishlar va tarmoqlarni muvofiqlashtirish va nazorat qilish, rivojlanishning muhim rolini o'ynaydi. alohida hududlar va mamlakat hududlariga to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita ta'sir qilish usullarining murakkab tizimi orqali.
Shuning uchun zamonaviy bozor kapitalizmining bu bosqichi davlat-korporativ kapitalizm yoki tartibga solinadigan bozor kapitalizmi deb ham ataladi. Ushbu turdagi milliy iqtisodiyotning asosi bo'lgan zamonaviy yuqori rivojlangan kapitalistik korporatsiya - bu qazib olish sanoatida paydo bo'ladigan, ishlab chiqarish va ishlab chiqarish tarmoqlaridan o'tadigan va shaxsiy va ijtimoiy iste'mol sohasida o'z yo'lini tugatadigan yagona iqtisodiy texnologik zanjir. moddiy ne'matlar, ishlar va xizmatlar. Shu bilan birga, ushbu korporatsiya tarkibiga kiruvchi iqtisodiyotning alohida tarmoqlari bo'linmalari ham milliy hududda, ham uning tashqarisida, ya'ni boshqa mamlakatlar hududida joylashgan bo'lishi mumkin. Zamonaviy yuqori darajada rivojlangan kapitalistik korporatsiyaning bu xususiyati YaIM va YaIM hajmini aniqlashda hisobga olinadi.
Yagona texnologik biznes zanjiri sharoitida iqtisodiy faoliyatni tashkil etish va boshqarishning zamonaviy usullari yordamida korporativ tizim quyidagilarga imkon beradi:
) oraliq mahsulotlar (ishlar va xizmatlar) uchun ulgurji narxlar va tariflarni yakuniy mahsulot narxi va korporatsiya olgan umumiy foyda miqdoridan foydalanish hisobiga pasaytirish;
) hatto zarar ko'rmaydigan (zararli) korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga ega bo'lish, masalan, korporatsiya iqtisodiyotining qazib olish va xizmat ko'rsatish sohalarida;
) yakuniy mahsulot sifati va iste’mol xususiyatlarini oshirish manfaatlaridan kelib chiqib, oraliq mahsulot sifati va iste’mol xususiyatlarini oshirishni iqtisodiy jihatdan foydali qilish;
) oraliq mahsulotlarga ulgurji narxlar va tariflarni pasaytirish.
Alohida zamonaviy kapitalistik korporatsiya doirasida milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligining asosiy mezonlarini yakuniy mahsulotni takror ishlab chiqarish, ya'ni foyda bilan boshqaruvning yakuniy aniq natijasi bilan birlashtirish mumkin bo'ladi. Bunday holda, bir qator shartlar bajariladi.
II bo'linmaning yakuniy mahsulotini korporatsiya foydasining asosiy qismini tabiiy-moddiy tashuvchiga aylantirish.
Korporatsiya hayotining barcha jabhalari va birinchi navbatda uning iqtisodiy faoliyatining iqtisodiy tartibga soluvchilar tizimini mazmuni va qo'llanilishida sifat jihatidan yangi bo'lgan tartibga soluvchilarga o'tkazish.
Funktsiyalari korporatsiyaning o'zi ham, iqtisodiyotning tarkibiy bo'linmalari ham maqsadlariga erishish manfaatlariga bo'ysunadigan umumiy korporativ boshqaruv organlarini yaratish.
Korporatsiyani boshqarish, uning joriy va istiqbolli faoliyati bilan bog'liq vazifalar sinfini o'zgartirish.
Shu munosabat bilan, hozirgi kapitalizm bosqichida takror ishlab chiqarish jarayonlarining iqtisodiy tartibga soluvchisi endi erkin kapitalizm bosqichidagi kabi individual yoki monopol foyda darajasi emas, balki foyda massasi hisoblanadi. Ikkinchisi keng ko'lamli bozorni boshqarishning haqiqiy natijasiga aylanadi.
So'nggi o'n yilliklarda G'arb mamlakatlarida va dunyoning boshqa mintaqalaridagi eng rivojlangan mamlakatlarda postindustrial jamiyatning zamonaviy kapitalizmi o'rnini bosuvchi kelajak konturlari tobora ko'proq namoyon bo'lmoqda. Uning xarakterli xususiyatlar quyidagilar:
ishlab chiqarish va iste'mol tarkibini o'zgartirish, asosan, xizmatlarning roli ortishi bilan bog'liq.
ta'lim darajasini, birinchi navbatda, o'rta ta'limdan keyingi ta'lim hisobiga oshirish.
mehnatga yangicha munosabat, chunki oliy ma'lumotli ishchilar unga ijodiy munosabatda bo'lishlari va mehnatdagi insoniy munosabatlarga yuqori talablar bilan ajralib turadilar;
e'tiborni kuchaytirish muhit, birinchi navbatda barqaror rivojlanishga o'tish orqali, ya'ni. tabiiy resurslardan ehtiyotsiz foydalanishni cheklash;
iqtisodiyotni insonparvarlashtirish (ijtimoiylashtirish), buning natijasida shaxsning o'zi investitsiyalarning asosiy ob'ektiga aylanadi, shuningdek byudjet xarajatlari (" inson salohiyati»);
jamiyatni axborotlashtirish, buning natijasida dunyoda bilim ishlab chiqaruvchilar (fan va ilmiy xizmatlarda band bo'lganlar), ularni tarqatuvchilar (axborot tarmoqlari, ta'lim muassasalari, innovatsion firmalar) va iste'molchilar (butun jamiyat) soni doimiy ravishda oshib bormoqda;
kichik biznesning qayta tiklanishi, birinchi navbatda, tez yangilanish va mahsulotning yuqori differentsiatsiyasi tufayli;
iqtisodiy faoliyatning globallashuvi, buning natijasida dunyo ko'plab firmalar uchun yagona bozorga aylandi, ko'plab firmalar uchun ularning mintaqasi yagona bozorga aylandi, bundan ham ko'proq kompaniyalar uchun mahsulotlar eksporti va importi. va iqtisodiy resurslar epizodik emas, balki tizimli operatsiyaga aylandi.
Yuqori rivojlangan davlatlar postindustrial jamiyat sivilizatsiyasining yangi yo‘liga qadam qo‘ygan bo‘lsalar ham, turli bozor modellari asosida rivojlanmoqda.
Liberal (Amerika) modeli tadbirkorlik faoliyatini, aholining eng faol qismining sa'y-harakatlarini har tomonlama rag'batlantirish tizimiga qurilgan. Ushbu model "iqtisodiy odam" ning shaxsiy muvaffaqiyatiga erishishga qaratilgan. U monetarizm tamoyillariga asoslanadi, Yevropa esa Keyns maktabi anʼanalariga koʻproq moyil.
Ijtimoiy davlat dasturlarini moliyalashtirish darajasining pasayishi iqtisodiyotni yaxshilashning zaruriy sharti sifatida tan olinadi, chunki bu fuqarolarning qaram bo'lib qolishining oldini olishga imkon beradi va ularning tadbirkorlik faoliyatini rag'batlantirishni faollashtiradi. Samarali bozor sharoitida ishlaydigan odam davlat yordamisiz pul topish va o'z muammolarini (uy-joy, tibbiy va hokazo) hal qila oladi. Aholining kam ta’minlangan qatlamlari uchun qisman nafaqa va nafaqalar berish orqali maqbul turmush darajasi yaratilmoqda. Biroq, daromadlarni tenglashtirish muammosi qo'yilmaydi.
Liberal model protektsionistik choralarga muhtoj bo'lmagan kuchli ishlab chiqaruvchiga qaratilgan. Shuning uchun bunday model liberal deb ataladi. U tashqi savdo va valyuta munosabatlari sohasida protektsionistik chora-tadbirlardan (bojlar, importni miqdoriy cheklashlar, valyuta intervensiyalari, devalvatsiyalar va boshqalar) voz kechish zarurligini yoqlaydi.
Samarali ishlab chiqaruvchilar tizimi, agar u teng darajada samarali pul-kredit siyosati bilan qo'llab-quvvatlansa, muvaffaqiyatli ishlashi mumkin. Markaziy bank. Liberal modelda asosiy makroiqtisodiy muvofiqlashtiruvchi davlat emas, balki markaziy bank hisoblanadi. U iqtisodiy jarayonlar uchun past inflyatsiya fonini yaratishi kerak. Mumkin bo'lgan inflyatsiyaning oldini olish kamomadsiz asosda amalga oshirilishi kerak davlat byudjeti. Shunday qilib, liberal modelda real sektorni tartibga solish Markaziy bankning funktsiyalari orqali bilvosita amalga oshiriladi, moliyaviy bozorlar va taklif jarayoni haqida pul massasi.
Qo'shma Shtatlar amal qilgan liberal model o'z rivojlanishining boshidanoq ilmiy-texnika taraqqiyotiga (STP) yo'naltirilgan edi. Bu ushbu mamlakatda qimmat ishchi kuchi sharoitida juda muhim bo'lgan ish haqi fondini tejash imkonini berdi. Shu asosda mamlakatda ilmiy-texnika taraqqiyotini muqarrar jarayon sifatida qabul qiladigan tadbirkorlik mentaliteti shakllandi. Jahon bozorlarida ilmiy-texnika taraqqiyotidagi yetakchilik Amerika biznesiga qo‘shimcha imtiyozlar olish imkonini berdi.
Qattiq monopoliyaga qarshi tartibga solish ichki bozor undan monopol foyda olish imkoniyatini cheklaydi. Lekin jahon bozoriga chiqish ana shunday imkoniyatlardan foydalanish imkonini beradi.
Jahon bozorida ishlash Amerika biznesining innovatsion yo'nalishini kuchaytirdi, chunki bu bozor o'zining qattiq raqobat sharoitlari bilan uni yanada dinamik qildi.
Ilmiy-texnika taraqqiyotida yetakchilik saqlanib qolgan taqdirdagina monopol rentaning mumkin bo‘lishini anglash, tabiiyki, AQSHni bu yo‘lni o‘zlashtirishda faollashtirdi. Ular ishlab chiqarishni umumiy kompyuterlashtirish jarayoniga faol qo'shildi va haqiqatda shaxsiy kompyuterlarga bo'lgan talab chegarasiga yetdi.
Urushdan keyingi davrdan beri dunyoning hech bir davlati ta’lim, ilmiy tadqiqot va texnologik taraqqiyotga Qo‘shma Shtatlardagidek sarmoya kiritmagan. Natijada texnologik yutuqlar bozorida AQShning aniq ustunligi bo'ldi. STPni moliyalashtirish usulini ta'kidlash kerak. Davlat u yoki bu korxonani emas, balki texnik taraqqiyot yo'nalishini qo'llab-quvvatlaydi.
STPda etakchilikka asoslangan rivojlanish odamlarga investitsiyalar asosida qurilgan. Prezident B.Klintonning dasturi aynan shu maqsadga qaratilgan. Ustida inson kapitali AQSh milliy boyligining 3/4 qismini tashkil qiladi.
AQSh juda katta ichki bozorga va yuqori raqobatbardosh ishlab chiqaruvchilarga ega bo'lgan yirik ochiq iqtisodiyot sifatida paydo bo'ldi. AQSh biznes faolligi yo'nalishni belgilaydi biznes tsikli boshqa mamlakatlarda. AQSHning jahon iqtisodiy munosabatlaridagi yetakchi oʻrni ham tashqi savdo, ham ssuda kapitali, portfel va toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar eksportiga taalluqlidir. AQShning iqtisodiy sohasi xorijiy sarmoyalarning kuchli oqimini jalb qiladi. AQSHning milliy pullari mohiyatan mamlakatga beradigan jahon pullari vazifasini bajara boshladi qo'shimcha daromad.
G'arbiy Yevropa jahon xo'jaligida alohida o'rin tutadi. G'arbiy Evropa davlatlarining yadrosi bir-biriga yaqin darajada va iqtisodiy mexanizmlar mamlakat. Mintaqaning asosiy iqtisodiy kuchi to'rtta davlatga to'g'ri keladi: G'arbiy Evropa yalpi ichki mahsulotining 70 foizi va mintaqa aholisining yarmi to'plangan Germaniya, Frantsiya, Italiya va Buyuk Britaniya.
G'arbiy Yevropa davlatlari iqtisodiyoti yuqori rivojlangan davlatlar bo'lgan holda monopolistik raqobat bozori qonunlariga muvofiq sifatli raqobat asosida rivojlandi.
Yevropa taraqqiyot modelida ijtimoiy yo‘naltirilgan iqtisodiyot tamoyillaridan izchil foydalaniladi. U ijtimoiy keskinlikning oldini olish, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini himoya qilish maqsadida tashkil etilgan. Ushbu funktsiyani bajarish uchun progressiv soliqqa tortish orqali daromadlarni qayta taqsimlash faol qo'llaniladi. Ijtimoiy dasturlar orqali davlat budjetiga tushadigan yuqori ijtimoiy yuk soliqqa tortishning og‘irligiga olib keladi. Amerika modeli rivojlanish.
Evropa taraqqiyot modeli mamlakatda turmush darajasining izchil o'sishiga, keyingi investitsiyalar uchun zarur bo'lgan jamg'arma jarayonlarining ko'payishiga yordam berdi. Shunday qilib, baza shakllandi investitsion muhit mamlakatda - uning barqaror iqtisodiy o'sishining kalitidir.
Farovonlikning o'sishi bilan aholi o'zgaradi ijtimoiy tuzilma. Aholining marginallashuvining iqtisodiy asoslari asta-sekin yuvilib, o'rta sinf deb ataladigan qatlam o'sib bormoqda. U soliqlarning asosiy to'lovchisi va shu tariqa davlatning moliyaviy tayanchiga aylanadi.
Bunday modelga amal qilish davlat byudjetiga maksimal ruxsat etilgan ijtimoiy yukni asoslashni talab qiladi. Ijtimoiy ta'minot mehnat motivatsiyasini va malaka oshirish istagini yo'qotmasligi kerak. Soliqqa tortishning jiddiyligi investitsion rag'batlarni susaytirmasligi kerak. Ayni paytda, ko'pchilik Yevropa davlatlari quyidagi sabablarga ko'ra muayyan muammolarni boshdan kechira boshladi:
soliq yuki kamroq bo'lgan mamlakatlarga kapital eksporti;
mahalliy aholining nufuzli bo'lmagan ish turlariga past motivatsiyasi, shuning uchun muhojirlar mehnatiga murojaat qilish kerak. Ularning mehnat resurslaridagi ulushining ortib borishi ijtimoiy keskinlikni keltirib chiqaradi, bunda millatchilik omili sodir bo'ladi.
Ijtimoiy komponent byudjetining tirbandligi davlatning ijtimoiy majburiyatlarini kamaytirishni talab qiladi. Biroq, bu o'rnatilgan hayot me'yorlariga o'rganib qolgan aholining noroziligiga sabab bo'lmoqda.
Yevropa taraqqiyot modeli iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol roliga asoslanadi. haqida fikrlar majburiy parvarish uni iqtisodiyotdan chiqarib, bozorning ko'r-ko'rona elementlarini muvofiqlashtirish jarayoniga yo'l ochdi. Davlat strategik rivojlanishni boshqarish mas'uliyatini yuklaydi. Davlat narxlarga, bojlarga, texnik standartlarga faol ta'sir ko'rsatadi, bozorga faqat salbiy jarayonlar mumkin bo'lgan joylarda cheklovlar qo'yadi.
Yevropa taraqqiyot modeli xalqaro integratsiyaning ijobiy samaralarini butun dunyoga namoyish etdi. Yagona texnologik tartibdan foydalanishga asoslangan rivojlanishning afzalliklari ham dunyoga namoyish etildi. Bu milliy bozorlarning parchalanishini yengib o'tgan mehnat taqsimotining kümülatif ta'siriga yordam berdi. Yevropa yagona bozorni shakllantirdi. Va bu birlik hatto kichik mamlakatlarga ham ijobiy ko'lamli iqtisodlardan foydalanishga va raqobatbardoshlikning umumiy standartlariga erishishga imkon berdi. Turli mamlakatlar firmalarining hamkorligi yanada yaqinlashib, ishlab chiqarishning o'sishiga ham turtki bo'ldi. Shunday qilib, Yevropa boy, ammo yagona bozor maydoni asosida, yagona tamoyillar va qoidalarga rioya qilgan holda rivojlanish samarasini ko'rsatdi.
Urushdan keyingi yillarda va ayniqsa so'nggi yigirma yillikda Evropa rivojlanishining o'ziga xos xususiyati iqtisodiy jarayonlarda izchillikka erishishga asoslangan tizimli ta'sirdan foydalanishdir. Bu ta'sir investitsiyalar bilan bir qatorda eng muhim o'sish omilidir.
YeIning turli mamlakatlar milliy madaniyatlariga nisbatan bag‘rikengligi (tolerantligi) ham qo‘shimcha iqtisodiy samaralar beradi.
Barcha eng yaxshi narsalarni singdirish (singdirish) va jahon madaniyati yutuqlari bilan asta-sekin o'zaro boyitish mavjud. Bunda Evropa yo'li Amerikaning turmush tarzini boshqa xalqlarning urf-odatlari va urf-odatlariga qarshi turishga asoslangan Amerika yo'li bilan ijobiy taqqoslanadi.
Biz, shuningdek, jahon yetakchiligiga daʼvo qilmaydigan va oʻz tashkilotchilik standartlarini dunyoning qolgan qismiga yuklamoqchi boʻlmagan Yevropa Ittifoqining siyosiy yoʻnalishini hurmat qilishimiz kerak. Bu Yevropa Ittifoqini jahon davlati maqomini saqlab qolish uchun katta xarajatlardan xalos qiladi, bu esa, o‘z navbatida, nafaqat siyosiy dividendlar, balki iqtisodiy foyda ham keltiradi.
Yaponiya taraqqiyot modeli yuqori darajada rivojlangan eksportga yo‘naltirilgan davlat uchun mo‘ljallangan.
Urushdan keyingi rivojlanishning boshida uning bozori importning ustunligidan aziyat chekdi, chunki milliy ishlab chiqarish yo vayron bo'lgan yoki raqobatbardosh bo'lmagan. Yaponiya hukumati litsenziyalar olish yo'li bilan etishmayotgan texnologiyalarni qazib olish orqali sanoat bo'shlig'ini yopish zarurligini tushundi. Ularning negizida haqiqatda 50-70-yillarda barcha sanoat tarmoqlari qayta qurildi.
Yaponiyaning sanoat o'zgarishi o'z-o'zidan sodir bo'lmagan, u o'ylangan chora-tadbirlar tizimiga, davlat tuzilmalari va biznesning birgalikdagi faoliyati asosida shakllangan ustuvor yo'nalishlarga bo'ysundi. Yaponiyaning mashhur tuzilma siyosati amalga oshirildi. Natijada Yaponiya (nisbatan birlashgan texnologik tartib, tizimli muvozanatni hisobga olgan holda.
Makromuvozanatga erishish va uni saqlab qolish zarurligi haqidagi iqtisodiy nazariya iqtisodiy amaliyotga faol kiritila boshlandi. 60-yillarda. Yaponiya g'oyalardan faol foydalandi Nobel mukofoti laureati V. Leontiev iqtisodiyotni muvozanatlash to'g'risida, Yaponiya hukumatining iltimosiga binoan, u 2000 nomdagi mamlakat ishlab chiqarishining tarmoqlararo balansini tuzishga yordam berdi. Natijada Yaponiya hukumati juda kuchli vositaga ega bo'ldi iqtisodiy tartibga solish iqtisodiyot.
U har yili optimal tarmoq tuzilmasini qayta ishlab chiqarishga intildi. Har qanday sanoatda ishlab chiqarishning haddan tashqari ko'payishi sotish narxlarining pasayishi va keyinchalik sanoatning qayta guruhlanishini anglatadi, bu esa aniqlangan barqarorlikni yo'qotish xavfini tug'diradi. Yaponiya hukumati unchalik bozor vositasidan foydalana boshladi iqtisodiy siyosat, bu boshqa mamlakatlar tomonidan tanlanmagan: sanoatni rivojlantirish uchun yillik kvotalar.
Mikroiqtisodiyot sohasida yapon modeli mehnat va kapital o'rtasidagi inson munosabatlaridan foydalanish muvaffaqiyatini butun dunyoga ko'rsatdi. Mehnat jarayonining har ikki tomonining birgalikdagi yaxshi muvofiqlashtirilgan ishi jahon bozoriga muvaffaqiyatli chiqqan yirik firmalarning gullab-yashnashiga hamroh bo'ldi. Moslashuvchan iqtisodiy nisbatlarga ega har qanday jadal rivojlanayotgan mamlakatda umrbod bandlik tizimi ildiz ota olmadi. Yaponiyada u yaqin vaqtgacha gullab-yashnagan.
Litsenziyalar asosida ishlab chiqarishni yangilash, iqtisodiyotni mutanosib rivojlantirish, samarali boshqaruv innovatsiyalari bilan mustahkamlangan faol sanoat siyosati Yaponiyaga sanoatni modernizatsiya qilishning yangi bosqichiga o‘tish imkonini berdi. Ishlab chiqarish uchun resurslarni sotib olish zarurati Yaponiyani boshidanoq jahon bozoriga xos bo'lgan yuqori samaradorlik mezonlariga e'tibor qaratishga majbur qildi. Joriy qilingan yangi texnika va yaratilgan mahsulotlar ana shu talablarga javob berishi kerak edi. Yuqori jahon narxi resurslar uchun samaradorlikning eng past boshlang'ich chizig'iga aylandi. Yaponiya iqtisodiyoti bunday qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli yengib chiqdi, bu esa, o‘z navbatida, yuqori samaradorlik parametrlari asosida rivojlanish istagini kuchaytirdi.
Xom ashyo tanqisligi Yaponiyani resurslarni tejovchi texnologiyalardan foydalanishda innovatsiyalar izlashga majbur qildi. Jahon bozorining muvaffaqiyatli rivojlanishi Yaponiya hukumati tomonidan tovar eksportini rag'batlantirish orqali faol qo'llab-quvvatlandi.
Biroq, 1990-yillar Yaponiya iqtisodiyoti uchun qiyin edi.
Umumiy muvozanatga yo'naltirilgan yapon modeli o'zining muvozanatlash funktsiyalarini bajarishda bozorni cheklashga intilgan davlatning aybi tufayli muvozanatsiz bo'lib chiqdi. Ichki bozorda bozor munosabatlarining cheklanishi iqtisodiy tuzilmani asossiz ravishda monopoliyaga oldi. Mustaqil ijodiy ishlay oladigan mutaxassislarni tayyorlash tizimidagi qoloqlik Yaponiyaga innovatsion rivojlanish modelini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga imkon bermadi.
Yaponiya iqtisodiyotining ichki salohiyatining holati uni aniqlay boshladi tashqi iqtisodiy faoliyat. Yuqori texnologiyalardan foydalangan holda mahsulot ishlab chiqarishga e'tibor qaratgan Yaponiya yuqori rivojlangan mamlakatlarga va birinchi navbatda Amerika bozoriga eksportni ko'paytira boshladi, chunki u erda bunday mahsulotlarga talab yuqori edi.
Amerika bozoriga e'tibor Amerika korporatsiyalari bilan raqobatbardosh ishqalanishga olib keldi. Shuning uchun Yaponiya unga nisbatan yaqin va zaifroq Osiyo mintaqasini rivojlantirishga o'tdi. Yapon firmalarining tashqi iqtisodiy strategiyalari o'z egalariga yangi kapital olish imkonini berdi va mamlakat boyib ketdi, innovatsion ilmiy-texnikaviy taraqqiyotda avans talablari chegarasini pasaytirdi.
Yaponiya bugungi kunda innovatsion modelni ishlab chiqishda yanada xavfsizroq pozitsiyani egallash imkonini beradigan iqtisodiy o'sishning yangi strategiyasiga muhtoj. U sanoat tipidagi rivojlanish modelini allaqachon tugatgan.
Xitoyning iqtisodiy rivojlanishining xususiyatlarini ko'rib chiqing.
Yuqori o'sish sur'atlari jamg'arish tezligining sezilarli o'sishi bilan ta'minlandi. U 35% dan deyarli 40% gacha ko'tarildi. Investitsiyalar hajmining o'sishi ichki jamg'armalarning ko'payishi, shuningdek, investitsiyalarning 13 foiziga to'g'ri keladigan xorijiy kapitalning kirib kelishi hisobiga ta'minlandi. Buning natijasida mamlakatimizda ishlab chiqarish quvvatlarining ulkan o‘sishi va yangilanishi kuzatildi. 90-yillarning o'rtalarida sanoat uskunalarining 90 foizining o'rtacha ishlash muddati 15 yildan oshmadi va jihozlarning 26 foizi talablarga javob berdi. xalqaro standartlar.
Muhim xususiyat zamonaviy bosqich Xitoy iqtisodiyotining rivojlanishi - fan va texnika yutuqlarining rolini oshirish. 2000 yilgacha mamlakatda “fan va texnikani rivojlantirishning yangi kursi” amalga oshirildi. Ilmiy-texnikaviy salohiyatning ayrim ko‘rsatkichlari bo‘yicha Xitoy rivojlangan davlatlar darajasiga yetdi. Biroq, ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar uchun umumiy xarajatlar (YaIMning 0,7%) G'arb mamlakatlariga qaraganda sezilarli darajada past.
Harbiy xarajatlar ulushining kamayishi kapital qo'yilmalar va ilmiy-tadqiqot ishlariga sarflangan mablag'larning ko'payishiga yordam berdi. Agar 1985 yilda u 4,9 % ni tashkil etgan bo’lsa, 2000 yilda yalpi ichki mahsulotning 1,3 % ni tashkil etdi.
Iqtisodiy o'sish doimiy davlat byudjeti taqchilligi bilan sodir bo'ldi, bu 90-yillarning oxirida YaIMning 0,8-1,8% ni tashkil etdi. Pul massasi tez sur'atlar bilan o'sdi. Pul muomalasi natijasida 80-90-yillarda muomaladagi naqd pul miqdori har yili 23% ga oshib, yalpi ichki mahsulot oʻsishidan 2,4 barobar oshib ketdi.
Byudjet taqchilligi va pul-kredit ekspansiyasi jiddiy inflyatsiyaga olib kelmadi. Inflyatsiya bosimining belgilari 1980-yillarning oxiri va 1990-yillarning oʻrtalarida paydo boʻldi. 80-yillarda o'rtacha yillik inflyatsiya darajasi 7,2%, 90-yillarda - 7,5% edi. Bu barcha darajadan 2,5 barobar past rivojlanayotgan davlatlar so'nggi o'n yillikda, lekin Osiyo mamlakatlariga qaraganda yuqori.
Pul massasining past inflyatsion, lekin sezilarli darajada oshishi iqtisodiyotning ishlab chiqarish sektoriga xizmat qilganligi bilan izohlanadi. Sanoat va iste'mol talabining o'sishi pul massasining keskin pasayishiga yo'l qo'ymadi. Daromadning foydalanilmagan qismi jamg'armalarga o'tkazildi.
Yuqori o'sish sur'atlari birinchi navbatda ishlab chiqarish sanoati va xizmat ko'rsatish sohasi hisobiga ta'minlandi. Ishlab chiqarish sanoatining eng dinamik tarmoqlaridan biri mashinasozlik edi. Biroq, umuman olganda, mashinasozlik mahsulotlarining assortimenti sanoati rivojlangan mamlakatlarga nisbatan hali ham cheklangan va jahon darajasiga etib bormaydi (mashinasozlik mahsulotlarining atigi 10% xalqaro standartlarga javob beradi).
Elektrotexnika va transport texnikasi jadal rivojlandi, elektronika ishlab chiqarish sezilarli darajada oshdi. Elektron sanoatda ishlab chiqarishning o'sishi maishiy texnika: televizorlar, videoregistratorlar, mikroto'lqinli pechlar tomonidan ta'minlandi.
Xlorid kislotasi, sodali suv va kaustik soda, kimyoviy o'g'itlar, pestitsidlar kabi asosiy kimyoviy moddalar ishlab chiqarish sezilarli darajada oshdi. Kimyo sanoati tuzilmasi qayta qurilmoqda: organik kimyo mahsulotlari ishlab chiqarish ortib bormoqda.
Amalga oshirilgan o'zgarishlar tuzilmani yanada yaqinlashtirdi sanoat ishlab chiqarish bir necha o'n yillar oldin ega bo'lgan etakchi sanoat mamlakatlari darajasiga. Unda toʻqimachilik sanoati (qoʻshilgan qiymatga ega boʻlgan ishlab chiqarish sanoatining 9 foizi), qora metallurgiya (10,6 foiz), sanoat kimyosi (10 foiz), kulolchilik, chinni (7,7 foiz) va boshqalar katta oʻrinni egallaydi. mashinasozlik sanoati 24,5% ni tashkil qiladi.
Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi sezilarli darajada oʻsdi (80—90-yillarda 5,9 va 4,4%). Strukturada Qishloq xo'jaligi o'simlikchilik ustunlik qiladi, chorvachilik esa nisbatan oddiy o'rinni egallaydi - mahsulotning 1/3 qismini. Don yetishtirish 500 million tonnaga yetdi yoki bir kishiga 0,4 tonnaga to‘g‘ri keldi. Ishlab chiqarish tarkibidagi sifat o'zgarishlari muhim hisoblanadi ajralmas qismi yaxshilash sohadir.
Umuman olganda, Xitoy iqtisodiyoti tarkibida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi. Birlamchi, ikkilamchi va uchinchi tarmoqlar o'rtasidagi nisbat ularning har birida bir vaqtning o'zida yuqori o'sish bilan ikkinchisi foydasiga o'zgardi. Xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi YaIMning 1/3 qismigacha o‘sdi, qishloq xo‘jaligi ulushi 17% gacha kamaydi (33.2-jadval). Shu bilan birga, asrning oxiriga kelib, mamlakatda oziq-ovqat muammosi asosan hal qilindi va asosiy ehtiyojlar etishmasligi bartaraf etildi. Ishlab chiqarish sanoatining ulushi biroz kamaydi.
2.1-jadval. Sanoat tuzilishi Xitoy iqtisodiyoti (yalpi ichki mahsulotning foizi, qo'shilgan qiymat)
Sanoat198019902000Qishloq xo'jaligi302717Sanoat494250Ishlab chiqarish413324Xizmatlar213133 Eslatma. Manba:

Iqtisodiy o'sish XXRning jahon iqtisodiyotidagi o'rni o'zgarishiga olib keldi. 80-90-yillarda uning VMPdagi ulushi 2 baravar, jahon ishlab chiqarish sanoatidagi ulushi 4 baravar oshdi.

Mutlaq ma’noda 26 turdagi mahsulotlar, asosan, past va o‘rta texnologiya, mamlakat dunyoning 10 ta yirik ishlab chiqaruvchisi qatoriga kiradi. Xitoy dunyodagi o'yinchoqlar, poyabzal va kiyim-kechaklarning 1/4 qismini, gilamlarning 17 foizini ishlab chiqaradi. Oziq-ovqat, paxta, koʻmir, poʻlat, sement, shisha, paxta matolari, chinni, fayans ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda turadi. Mashinasozlik sanoati, kemasozlik, orgtexnika ishlab chiqarish, atom va aerokosmik sanoat rivojlangan.
Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot hajmi bo‘yicha Xitoy barcha rivojlanayotgan mamlakatlardan 1,6 marta, rivojlangan mamlakatlardan 33 marta orqada. U hozircha qoladi kambag'al mamlakat, uning jon boshiga yalpi ichki mahsuloti butun Afrikadagidan atigi 1,2 baravar.
XXRning iqtisodiy rivojlanishi bir qator muammolarga to'la. Bularga yo'qotish nisbati 1/3 kiradi byudjet korxonalari, ishchi kuchining asosiy qismining past malakasi. Mehnatga layoqatli aholining salmoqli qismi savodsiz - erkaklarning 9 foizi va ayollarning 25 foizi. Davlat yalpi ichki mahsulotning atigi 2,3 foizini ta'limga ajratadi, bu rivojlanish darajasi past bo'lgan mamlakatlar uchun o'rtacha ko'rsatkichdan ancha past. Nisbiy ko'rsatkich 90-yillarda ta'limga davlat xarajatlari kamaydi, ammo XXRda bolalar to'liq boshlang'ich va 70% o'rta ta'lim bilan qamrab olingan.
Iqtisodiyotning texnik rivojlanish darajasida sezilarli orqada qolishlar. Qisman mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishga ega bo'lgan ko'plab korxonalar mavjud bo'lib, bu iqtisodiyotning past samaradorligini keltirib chiqaradi. Sanoatda bu yuqori resurs intensivligida namoyon bo'ladi. Yalpi ichki mahsulot birligiga mineral xomashyo rivojlangan mamlakatlarnikidan 3-4 barobar ko‘p sarflanadi. Kompyuterlar bilan toʻyinganlik boʻyicha mamlakat oʻrtacha jahon koʻrsatkichidan sakkiz baravar, telefonlar bilan toʻyinganlik boʻyicha esa ikki baravar ortda qolmoqda.
1980—90-yillarda aholining ijtimoiy tabaqalanishi kuchaydi. Jini koeffitsienti 1970-yillar oxirida 0,20 dan XXI asr boshlarida 0,40 ga ko'tarildi. 2000 yilda aholining eng kambag'al 10 foizi barcha daromadlarning 2,4 foizini, eng boy 10 foizi esa 30,4 foizni oldi, ya'ni. farq deyarli 13 martaga yetdi. Mutlaqo kambag'al aholi 22% ni tashkil etdi (davlat statistikasi bo'yicha - 8,4%). Kambag'al odamlarning ko'pligi uzoq muddatli mahsulotlarga bo'lgan talabni qisqartirmoqda.
Daromadlarning hududiy tarkibida katta bo'shliqlar mavjud. Shunday qilib, Guychjouda aholi jon boshiga daromad shimoli-sharqiy qirg'oqning bir qator mintaqalariga qaraganda 3,5 baravar kam (1950 yilda bu farq 11 marta edi). Aholining iste'mol tarkibi yaxshilanganiga qaramay, oziq-ovqat mahsulotlari uy xo'jaliklari xarajatlarining 45 foizini (qishloq joylarda 53 foiz) tashkil etadi. Rivojlangan mamlakatlarda bu ko'rsatkich 20% dan oshmaydi.
Mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat qishloq joylarda aholining nisbatan ko'pligi - 200 million kishigacha og'irlashmoqda. Aholining 69% qishloq joylarda yashaydi. Uning iste'moli shaharnikiga qaraganda 3,2 baravar kam. Har yili 8-10 million kishi qishloq xo'jaligini tark etadi. Shahardagi ishsizlik 16-18 million kishini yoki ishchi kuchining 3% dan ortig'ini tashkil qiladi. Bunday sharoitda ijtimoiy barqarorlikni va yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlash asosiy ichki ustuvor vazifa hisoblanadi.
Janubiy Koreya o'tgan asrning ikkinchi yarmida Sharqiy Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari iqtisodiy o'sish dinamikasini aks ettirdi. Muhim tabiiy resurslarga ega bo'lmagan holda, u YaIMning taxminan 1,5% ni ishlab chiqaradi, dunyo aholisining atigi 0,8% ni tashkil qiladi. Mamlakatda iqtisodiyotni sanoatlashtirish amalga oshirildi, uning tuzilishi tubdan o'zgardi. Janubiy Koreya tovar-pul munosabatlari rivojlangan bir qator o'rta darajadagi mamlakatlar qatoriga kirdi.
Ma’lumki, har qanday iqtisodiyotning normal faoliyat ko‘rsatishi nafaqat mavjud mehnat, tabiiy resurslar, kapital, texnika va texnologiya, balki ularni oqilona uyg‘unlashtirish, ishlab chiqarish samaradorligi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bozorlarini ta’minlash bilan ham ta’minlanadi. Janubiy Koreya boshqa Sharqiy Osiyo davlatlari va hududlari bilan iqtisodiy rivojlanish omillari va sharoitlarida ko'plab umumiy xususiyatlarga ega edi. U asosan sanoati rivojlangan mamlakatlar va birinchi navbatda AQSH yordamiga tayangan.
Janubiy Koreyaning jahon iqtisodiyotidagi mavqeidagi sifat o'zgarishlari tom ma'noda bir avlod ko'z o'ngida sodir bo'ldi. Janubiy Koreya Koreyaning Yaponiya mustamlakasidan ozod qilingan va Ikkinchi jahon urushidan keyin bo‘lingan qismidir. 1950-yillarning oʻrtalarida iqtisodiy rivojlanish darajasi boʻyicha qoloq mamlakatlar guruhiga kirdi.Aholining jon boshiga yalpi ichki mahsuloti 100 dollardan oshmadi.
Janubiy Koreyaning iqtisodiy yuksalishi 1990-yillarning oxirigacha saqlanib qolgan YaIMning yuqori o'sish sur'atlari bilan belgilandi. Yalpi ichki mahsulotning yuqori o'sish sur'atlari tufayli real daromad har 10-12 yilda aholi jon boshiga ikki baravar ko'paydi. 1990-yillarda barcha sanoati rivojlangan mamlakatlarda boʻlgani kabi YaIMning oʻsish surʼati 1980-yillardagi 9,4% dan 7,2% gacha pasaydi. Birinchi o'n yilliklarning inqirozsiz rivojlanishidan so'ng, Janubiy Koreya iqtisodiyoti 1980 va 1998 yillarda ishlab chiqarishning inqirozli qisqarishini boshdan kechirdi. Bu shuni ko'rsatadiki, o'sha davrda takror ishlab chiqarish jarayoni rivojlangan kapitalistik mamlakatlarga xos bo'lgan tsiklik xususiyatga ega bo'ldi. 1998 yildagi umumiy iqtisodiy tanazzuldan oldin moliyaviy inqiroz, Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyodagi bir qator mamlakatlarni qamrab olgan.
Yuqori o'sish sur'atlari kapital qo'yilmalarning doimiy o'sishiga asoslangan edi. Asosiy kapitalga investitsiyalar sanoati rivojlangan mamlakatlar orasida eng yuqori ko'rsatkichga erishdi. Kapital qo‘yilmalar darajasi milliy jamg‘armalar ko‘rsatkichidan 1-1,5 punktga yuqori bo‘ldi. Bu bo'shliq xorijiy, asosan, kredit kapitalini, ko'pincha qisqa muddatli shaklda jalb qilish hisobiga qoplandi.
Janubiy Koreya rivojlanishida ishchi kuchining malakasini oshirish muhim rol o'ynadi. 1990-yillarning boshlariga kelib barcha bolalar boshlangʻich taʼlimga, 90% dan ortigʻi oʻrta taʼlimga qamrab olindi. YuNESKO ma'lumotlari maktab ta'limining yuqori darajasini ko'rsatadi. Oliy va maxsus ta’limning roli sezilarli darajada oshdi, 20-24 yoshli yoshlarning 40 foizi turli ta’lim muassasalarida tahsil olmoqda. Shunga qaramay, mamlakatda katta yoshli aholining 3% hali ham savodsiz.
Mehnat unumdorligi bo‘yicha Janubiy Koreya yetakchi rivojlangan davlatlardan ortda qolmoqda. Ishlab chiqarish sanoatida uning ko'rsatkichlari AQSh darajasining 42% va Yaponiyaning 60% ni tashkil etdi.
Ilmiy va muhandislik ishlanmalarining yetarli darajada rivojlangan bazasi yaratilgani Janubiy Koreya iqtisodiyotini zamonaviy darajada yo‘lga qo‘yishga xizmat qildi. 1980-yillarda bu sohada ilmiy-ishlab chiqarish parklari, ilmiy-tadqiqot institutlari, tavakkalchilik firmalari tashkil etildi. Ularni yaratishda qatnashgan yirik kompaniyalar moliyaviy va olgan yetakchi tarmoqlari soliq imtiyozlari. Ilmiy-ishlab chiqarish parklarida eksperimental kichik hajmdagi ishlab chiqarish, yangi texnologiyalar, mahsulotlar va materiallarni ishlab chiqish amalga oshiriladi. Ijobiy natijalar bo'lsa, ommaviy chiqish tashkil etiladi yangi mahsulotlar.
1987 yildan boshlab davlatning ilmiy-texnik siyosatining asosiy yo'nalishlarini belgilab beruvchi 15 yillik reja amal qilmoqda. Unda mikroelektronika va sof kimyo, informatika va ishlab chiqarishni avtomatlashtirish sohasidagi ishlanmalarning rivojlanishi belgilab berildi. Ushbu sohalarda Janubiy Koreya dunyoda birinchi o'ringa chiqishi kerak. Rejada aeronavtika va kosmik texnologiyalar sohasidagi tadqiqotlarning muayyan istiqbollari belgilab berildi. 1993 yilda o'z texnologiyasi asosida yaratilgan tadqiqot sun'iy yo'ldoshi orbitaga chiqarildi. Ilmiy-tadqiqot ishlariga sarflangan xarajatlar yalpi ichki mahsulotning 2,7% ga yetdi, bu G‘arbning yetakchi mamlakatlari darajasiga to‘g‘ri keladi. Ko'pgina mablag'lar amaliy xususiyatni rivojlantirishga qaratilgan.
Hisob-kitoblarga ko'ra, Janubiy Koreyaning umumiy texnologik rivojlanish darajasi G'arbdagi sanoati rivojlangan mamlakatlarning o'rtacha darajasining 40% ni tashkil qiladi. Buni ilmiy-texnik xodimlar va tadqiqotchilarning nisbiy soni – har 10 ming aholiga 22 kishi to‘g‘ri keladigan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

1. Petrovskiy A.V. Har birimiz haqida psixologiya. M., 2002 yil.
2. Rozanova Menejmentning paradokslari va qarama-qarshiliklari // Xodimlarni boshqarish.-1998.-№1.
3. Siegert V., LangL. Mojarolarsiz lider. M „2003 yil.
4. Ershov A.A. Psixologning inson faoliyatiga qarashi. M „20007.
5. Maslou A. O'z-o'zini namoyon qilish // Shaxs psixologiyasi: Matnlar. M „1999.
6. Petrovskiy A.V. Har birimiz haqida psixologiya. M., 2005 yil.
7. Sventsitskiy A.L. Boshqaruvning ijtimoiy psixologiyasi. L „2008 yil.
8. Rahbarlarning turlari - boshqaruv uslublari / Comp. N. A. Nekrasov,
Novosibirsk, 2008 yil.
9. Zaharlar VL Ijtimoiy psixologiya / Ed. E. S. Kuzmina, V. E. Semenova. L „2007 yil.
Allbest.ru saytida e'lon qilingan