Oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi

1.2. Yarim va to`liq jamlagichlar haqida tushuncha.
Yarimjamlagichlar: Yarimjamlagich ikkilik qo‘shishda eng kichik qiymatdagi sonlarni qo‘shish uchun ishlatiladi. 2ta A va V ikkilik sonlarni qo‘shishda 4ta har xil kombinatsiya mavjud (7.1-rasm).



7.1-rasm.

4ta holatning har birida 2ta sonning yig‘indisi qidiriladi, lekin shuni e’tiborga olish kerak, sababi oxirgi A=1 va V=1 holda yana bitta siljish birligi paydo bo‘ladi. U qo‘shish operatsiyasining keyingi bosqichida hisobga olinishi kerak hamda uni yig‘indiga qo‘shadi.

A _S
B C_siljish

7.2-rasm. Yarimjamlagichning shartli belgilanishi

Bu erda A va V ikkilik sonlariga mos keluvchi 2ta kirish hamda

S yig‘indi va C_siljish keyingi razryadga siljish birligiga mos keluvchi 2ta chiqish mavjud.

Yarimjamlagichning rostlik jadvali 7.1-jadvalda keltirilgan.

7.1-jadval.

A	B	S	S
0	0	0	0
0	1	1	0
1	0	1	0
1	1	0	1

Jadvalning 1-chi va 2-chi ustunlaridagi A va V o‘zgaruvchilarining qiymatlari qo‘shilishi kerak. Uning 3-chi va 4-chi ustunlarida S yig‘indi va C siljish birligi saqlanadi. Jadvalning tahlilidan S va C uchun Bul funksiyalari quyidagicha S= +A tarzida ifodalanadi. Ifodaga ko‘ra o‘zgaruvchilarning 2ta kombinatsiyasida S=1 qiymatini qabul qiladi. Bundan ega bo‘lamizki, S uchun 2ta kirishli ISTISNO-YOKI funksiyasi mos keladi, ya’ni f=A B= +A . S uchun esa S=AV ifodasi mos keladi. Bu ifodalar yarimjamlagichning mantiqiy arifmetik funksiyasi hisoblanadi.
To‘liq jamlagichlar. To‘liq jamlagichlar ikkilik qo‘shish operatsiyasini amalga oshirish uchun qo‘llaniladi. 7.3-rasmda to‘liqjamlagichning shartli belgilanishi ko‘rsatilgan.
A S
B
C_kirish C_chiqish

7.3-rasm. To‘liqjamlagichning shartli belgilanishi

Bu erda 3ta A, V va S_kirish kirishlar mavjud. Bunda 2ta kirish A va V ikkilik sonlariga mos kelsa, 3-chi kirish esa oldingi razryaddagi S_kirish o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari sxema 2ta chiqishga ega, ya’ni

S yig‘indi va C_chiqish keyingi razryadga siljish birligi.
To‘liqjamlagichning rostlik jadvali 7.2-jadvalda keltirilgan.

7.2-jadval.

A	B	Skir.	S	Schiq.
0	0	0	0	0
0	0	1	1	0
0	1	0	1	0
0	1	1	0	1
1	0	0	1	0
1	0	1	0	1
1	1	0	0	1
1	1	1	1	1

Jadvalni tahlil qilish natijasida S yig‘indi va C_chiqish keyingi razryadga siljish birligi uchun Bul ifodalariga ega bo‘lamiz:

S_chiq=

S yig‘indi uchun ifoda quyidagi ko‘rinishga keltirilishi mumkin.

C_chiq. siljish birligi uchun esa C_chiq.= AC_kir.+ BC_kir.+ AB

Misol tariqasida 4ta bir razryadli to‘liqjamlagichlardan parallel ishlovchi 4 razryadli 4 razryadli to‘liqjamlagichning qurilishini ko‘rib chiqamiz. 7.4-rasmda 4 razryadli to‘liqjamlagichning tuzilish sxemasi ko‘rsatilgan. SHuni eslash lozimki, kichik razryaddagi sonlarning yig‘indisini amalga oshiruvchi to‘liqjamlagich uchun S_-1 o‘tkazish liniyasi mantiqiy «0» ga teng. Masalan, 1011 va 1101 ikkilik sonlari ustida qo‘shish amalini bajaraylik. Bunda 1011 sonini A soni deb oladigan bo‘lsak, u A=A₃A₂A₁A₀ bilan ifodalanadi. SHu ravishda 1101 soni V=V₃V₂V₁V₀ bilan ifodalanadi.

7.4-rasm. 4 razryadli to‘liqjamlagich tuzilish sxemasi.

Hisobot mazmuni:

Kurs ishi bo‘yicha har bitta talaba 2 tadan topshiriqlarni bajarishi lozim.
1-chi topshiriqda talabalar to‘liqjamlagichlarni foydalangan holda ikkilik qo‘shish amalini bajarishi kerak (laboratoriya ishlari daftarida).
Kurs ishi bo‘yicha 1-chi topshiriq variantlari quyidagicha:

7.3-jadval.

Variant №	Ikkilik qo‘shish amali	Variant №	Ikkilik qo‘shish amali
1.	11+21	9.	12+22
2.	25+20	10.	24+19
3.	13+23	11.	14+24
4.	23+18	12.	22+17
5.	15+25	13.	16+26
6.	21+16	14.	20+15
7.	17+27	15.	18+17
8.	19+16	16.	26+10

2-chi topshiriqda talabalar to‘liqjamlagichlarni foydalangan holda ikkilik qo‘shish amalini bajarishi kerak (Electronics WorkBench dasturida).

2-chi topshiriq bo‘yicha laboratoriya ishi hisoboti qog‘oz shaklda topshiriladi.
Kurs ishi bo‘yicha 2-chi topshiriq variantlari quyidagicha:

7.4-jadval.

Variant №	Ikkilik qo‘shish amali	Variant №	Ikkilik qo‘shish amali
1.	15+23	9.	24+11
2.	17+24	10.	12+21
3.	19+25	11.	18+15
4.	14+27	12.	19+17
5.	12+29	13.	13+28
6.	14+18	14.	20+26
7.	17+16	15.	18+21
8.	10+22	16.	16+22

1.3 Triggerlar, xisoblagichlar va summatorlar ishini o‘rganish.
Trigger- ikkita turg’un muvozanat xolatiga ega bo’lgan urilma bo’lib, ikkilik sanoq sistemasida ifodalangan informatsiyani ishlash, xotirlash uchun mo’ljallangan. Triggerlar - aktiv xotira elementi bo’lib, unda mantiqiy o’zgaruvchini ifodalash uchun ikkita kuchlanish satxi ishlatiladi. Umumiy xolda trigger xotirlovchi element (triggerning o’zi) hamda boshqarish sxemasi birikmasidan iborat bo’lib, bir necha mantiqiy elementlarni o’z ichiga olish mumkin. Kodlash printsipi bo’yicha triggerlar ikki keng guruhga - statik va dinamik triggerlarga bo’linadi: statik triggerlarda sxema turg’un holatlarining xar bir tok kuchining va kuchlanish satxlarining tafovuti bilan xarakterlansa; dinamik triggerlarda sxema holatilari ma’lum aMPlitudaga davomiylikka ega bo’lgan chiqish yo’li impulslari borligi yoki yo’qligi bilan xarakterlanadi. informatsiyani kiritish (yozish) usuli bo’yicha triggerlar asinxron va sinxron (taktlanuvchi) triggerlarga bo’linadi. - Asinxron triggerlarda har qanday vaqtda kirish yo’lidagi axborot xabarlar triggerning tegishli («1» yoki «0») holatini bir mahnoda aniqlaydi, yahni kirish yo’lidagi axborotning o’zgarishi trigger xolatini darxol (o’tish jarayoni tugashi bilan) o’zgarishiga olib keladi. - Sinxron (taktlovchi) triggerlar qo’shimcha kirish yo’liga ega bo’lib, bu yo’lidan sinxronlovchi (taktlovchi) impulslar beriladi. Sinxron triggerlarga informatsiya faqat navbbatdagi sinxronimpuls berilishi bilan kiritiladi. Trigger xolatining o’zgarishiga sinxronimpulsning qaysi qismi sabab bo’lishiga qarab sinxronimpuls satxi orqali boshqariluvchi va sinxronimpuls fronti orqali boshqariluvchi triggerlarni farqlaydi. Sinxronimpuls satxi orqali boshqariluvchi triggerlarda axborot sinxronimpuls davomiyligi mobaynida tahsir etadi. Mana shuncha vaqt ichida axborot xabarlarni o’zgarishi trigger holatining o’zgarishiga olib keladi. Bunday triggerlarda sinxronimpuls davomiyligi triggerning bir holatdan ikkinchi holatga o’tish vaqtidan kichik bo’lishi shart. Sinxronimpuls fronti orqali boshqariluvchi triggerlarda ularning yangi xolatiga mos chiqish yo’li xabarlari faqat sinxroimpulsning oldingi yoki keyingi fronti ta’siri davomida paydo bo’ladi. Satxi orqali boshqariluvchi triggerlar bir pog’onali va ikki pog’onali bo’lishi mumkin (MS - triggerlari). Ishlatiladigan turli sinxroni’mulg’slar soniga qarab bir taktli va ko’p taktli triggerlarni ajratish mumkin. Boshqarish sxemasi bajaradigan mantiqiy funktsiyaga nisbotan integral triggerning keng tarqalgan turlari quyidagicha: - RS–trigger; - D–trigger; - T–trigger; - DV, TV - trigger - JK-trigger - Murakkab mantiqli triggerla