|
YORDAMCHI SO‘ZLAR UMUMIY MA’NOSINING NUTQIY
VOQELANISHI
Til murakkab qurilishli yaxlitlik bo‗lib, shu bois bu butunlik tarkibiy
uzvlarning oddiy yig‗indisidan iborat emasligi, balki «hajman» ular yig‗indisidan
kattaroq ekanligi sistem tekshirish jarayonida qator muammolarni yuzaga
chiqaradi. Ma‘lumki, lisoniy substansiya hech qachon bus-butun holda namoyon
bo‗la olmaganligi sababli har bir nutqiy zuhurotda u ma‘lum bir qirrasini namoyon
qiladi. Shu boisdan lison va nutqning ushbu murakkab munosabati tufayli
tadqiqotlarda tilning sistem tabiati bot-bot eslatib turilsa-da, muayyan
tekshirishlarda sistemaviylikni asoslash muayyan sath doirasidan tashqariga chiqa
olmaydi.
Lisoniy substansiya nutqda voqelanar ekan, bunda til tarkibiy uzvlarining
dialektik munosabati yaqqol namoyon bo‗ladi. Aniqrog‗i, muayyan sath birligining
mohiyati shu sistema doirasida tiklansa, va, shunga muvofiq, uni voqelantirishda
ishtirok etgan boshqa sath tajallilari chetlatilsa, mohiyatning yuzaga chiqishida,
oraliq holatlar orqali hodisalar sifatida zohir bo‗lishi va farqlanishida boshqa
sathlar tajallilarining roli va funksional qiymati masalasini aniqlash tilning yaxlit
substansiyaligini ochishdagi muhim bosqichdir. Zero, til nutqda yaxlit sistema
sifatida voqelanadi.
Til murakkab butunlik bo‗lib, uning tarkibiy qismlari sifatida fonologik,
leksik (semantik), morfologik, sintaktik va uslubiy (funksional) sathlar ajratiladi.
Til sistemaviy (butunlik) tabiatga ega ekanligi bois uning tarkibiy qismlari ham
sistem xarakterdadir. Tilning har bir tarkibiy qismi, ya‘ni sathining izchil
sistemaviyligi, shuningdek, bu sistemaning butunlik sifatida o‗z tarkibiy
qismlarining oddiy, arifmetik yig‗indisidan iborat emas, balki ular yig‗indisidan
kattaroq alohidalik ekanligi uning sistemaviy tadqiqi jarayonida qator
qiyinchiliklarni vujudga keltiradi. Zero, lisoniy substansiya hech qachon to‗la-
to‗kis voqelanmaydi, lekin voqelangan har bir nutq parchasida uning turli zarralari
41
qorishgan holatda bo‗ladi. Nutqiy parchalar esa lisoniy paradigmatik
sistemaviylikka ega bo‗lmagan, o‗z butunligidan uzilgan hodisalardir. Lison va
nutqning mana shu murakkab munosabati tufayli ko‗p hollarda tilning
sistemaviyligi deklarativ ravishda e‘tirof etiladi-yu, tadqiq jarayonida bu
umumlisoniy sistema yaxlitlikda qamrab olinmaydi. Shu bois uzoq yillar
davomida, asosan, nutqiy hodisalar bilan shug‗ullanib kelgan tilshunoslar uchun
tilning sistemaviy tabiatini ilg‘ash imkoniyati vujudga kelmagan edi. Chunki
nutqiy parchalarda turli sath birliklari o‗zaro qorishgan holatda voqelanadi va
borliqqa obyektiv yondashuvchi tilshunos fahmiy-tavsifiy usul bilan o‗z obyektini
tadqiq qilar ekan, shu qorishiq holatni o‗z tadqiqotida aks ettirishga majbur
bo‗ladi.
Tilni sistema sifatida tadqiq etish kurtaklari aslida til sathlarini ajratish bilan
bog‗liq. Biroq hozirgina qo‗llangan ―tilni sistema sifatida o‗rganish‖ birikmasini
―til sathlarini sistema sifatida o‗rganish‖ tarzida tushunmoq lozim. Zero, tilni
sistema sifatida o‗rganish bilan lisoniy sathlarni sistema sifatida o‗rganish bir narsa
emas. To‗g‗ri chiziqlarning xossalari va ularning tadqiqi uchburchaknikidan farq
qilganligi kabi til ham sistema sifatida o‗z sathlari qonuniyatlaridan farq qiluvchi
butunlik bo‗lib, uning qonuniyatlari va tadqiq usullari alohida sistemalar sifatida
olingan fonologik, leksik, morfologik, sintaktik va uslubiy sathlar xossalari hamda
o‗rganish qonuniyatlaridan ajralib turadi. Shuning uchun tilni yaxlit sistema
sifatida o‗rganish insonshunoslik, jamiyatshunoslik kabi fanning alohida
yo‗nalishini tashkil etsa, lisoniy sathlarni sistema sifatida o‗rganish
tilshunoslikning maxsus bo‗limlariga xos vazifalardir. Tilning rivojlanish
xususiyatlari, yashash sharoiti, o‗zining asosiy funksiyasi – fikrni shakllantirish va
uni ifodalash vazifasini bajarishdek lisoniy sistemaning yaxlitlikda ado etadigan
funksiyasini tadqiq qilish sotsiologiya bilan tilshunoslik oralig‗idagi alohida bir fan
– XX asrning 2-yarmida Yevropa mamlakatlarida jadal rivojlangan, bizda esa
endigina shakllanayotgan sotsiolingvistika yo‗nalishining tadqiq manbaidir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
