Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

I bob bo‘yicha xulosalar 

Zamonaviy 

axborot 

texnologiyalarining 

ommalashganligi, 

ilmiy 

tadqiqotlarning  iqtisodiy  samaradorligini  oshirish  dolzarblashganligi  tufayli 

tilshunoslik  ham  amaliy  vazifalariga  –  nutq  samaradorligi  tadqiqiga  e‘tiborni 

kuchaytirdi.  Natijada  tilshunoslikning  jamiyat  va  inson  nutqi  bevosita  bog‗liq 

holda  o‗rganuvchi  ijtimoiy  tilshunoslik  –  sotsiolingvistika,  til  vakillari  nutqini 

milliy  etnik  xususiyatlar  tadrijida  yorituvchi  etnolingvistika,  til  birliklari  va 

muayyan  shaxs  nutqi  munosabatlarini  aniqlovchi  pragmatika,  nutqning  maqsadi, 

uning nutqiy  vaziyat  va aloqa,  anglash  va  bilish  jarayonidagi o‗rnini  tavsiflovchi 

psixolingvistika kabi yangi tarmoqlari vujudga keldi. Bu yo‗nalishlarning mohiyati 

shundaki, endilikda nutqqa insoniy faoliyat – fikr almashtirish va o‗zgalarga ta‘sir 

ko‗rsatish,  bunyod  qilishning  asosiy  turlaridan  biri  sifatida  yondashilib,  uning 

ixchamligi,  samaradorligi  va  ta‘sirchanligi,  mantiqiyligi  tadqiqi  birinchi  o‗ringa 

qo‗yilmoqda. Shu asosda jahon tilshunosligida nutqning faoliyat sifatidagi qiymati 

hamda uning to‗g‗ri va ko‗chma ma‘nolarini ajratish, ochiq ifodalanmagan, lekin 

ifodalanishi  so‗zlovchining  maqsadi  bo‗lgan  ma‘lumot  –  axborotni  aniqlash 

usullari  ishlab  chiqildi  va  u  tezda  ommalashib  ulgurdi.  Bu  yangi  fanlarning 

ayrimlari  respublikamiz  oliy  ta‘lim  muassasalarida  o‗qitilayotganligi  quvonarli, 

albatta.  

 Ma‘lumki,  nutqiy  muloqot  o‗nlab  –  milliy,  etnografik,  ijtimoiy,  falsafiy-

madaniy,  axloqiy-estetik,  tarixiy,  maishiy  va  ruhiy  omillarning  lisoniy  birliklar 

voqelanishi bilan qorishuvidan iborat harakatli tizimdir. Inson nutqida bu omillar u 

yoki  bu  tarzda  mujassamlashadi,  bir  butun  va  yaxlit  hodisa  sifatida  namoyon 

bo‗ladi.  Shuning  uchun  ham  nutqda  subyektivlik  va  obyektivlikni  bir-biridan 

ajratgan  holda  tadqiq  qilish  mumkin  emas.  Demak,  nutqiy  faoliyat  unga  yondosh 

va  insonga  xos  ruhiy,  fiziologik,  ijtimoiy,  ma‘naviy,  madaniy  holatlar  bilan 

bog‗liqlikda  tadqiq  etilgandagina  nutqiy  muloqotning  mohiyati  ochiladi  va 

individual hodisa sifatidagi nutqqa obyektiv baho beriladi. Bu esa, lisonning nutqiy 

voqelanishini  unga  hamrohlik  qiluvchi  nutqiy  paradigmalar  (fiziologik,  ruhiy, 

professional, axloqiy,  estetik, madaniy, nutq vaziyati  – nutq  sharoiti, nutq uslubi) 

---

17 

 

qurshovida tekshirish natijasida lisonni modifikatsiya qiluvchi vositalarning ta‘siri 

va  rolini  baholash,  nutqning  ijtimoiy  qiymatiga  va  ta‘sirchanlik  –  bunyodkorlik 

qudratiga ilmiy tavsif berilishning nechog‗lik ahamiyatli ekanligini ko‗rsatadi.