|
Uyushgan so’zshakllar. Uyushgan so’zshakllar har doim sintaktik mavqe va morfologik shakllanish jihatidan bir xil bo’ladi. Ular boshqa so’z bilan bog’lanishda tenglik saqlaydi. Ammo ularning qanday so’z bilan ifodalanishi — so’z turkumlari jihatdan bir xil bo’lishi va, demak, bir xil so’roqqa javob bo’lishi shart emas: Seni (olmosh) va Salomatning ukasini (ot)taqdirlashadi.
Uyushgan so’zshakllarining oxirgisi tegishli grammatik shaklni olib, oldingilarini olmagan bo’lishi ham mumkin: Maydonni begona o’t, tosh va har xil chiqindilardan tozaladik. Bunda uyushgan so’zshakllarining oxirgisi (chiqindilardan) chiqish kelishigi bilan shakllangan. Bu uyushgan so’zshakllarning grammatik shakllanishi har xil bo’lishi ham mumkin degani emas. Chunki oxirgi so’zshakldagi chiqish kelishigi uyushgan so’zlarning boshqalariga ham tegishli. Faqat nutqiy tejam grammatik ko’rsatkichning barcha so’zshakllarda takrorlanishiga monelik qiladi.
Uyushiq so’zshakllarning muhim nutqiy belgilaridan biri sanash ohangi bilan aytilishidir. Sanash ohangi bo’lmasa, sintaktik mavqe, grammatik shakl va ifodalanish jihatlari bir xilligiga qaramasdan so’zshakllar uyushiq sanalmaydi. Masalan, Mening diqqatimni dumaloq oppoq toshlar tortdi gapidagi dumaloq va oppoq so’zshakllari toshlar so’zshakllariga tobelanib, ifodalanish va grammatik shakl jihatdan bir xildir. Biroq uyushtiruvchi (sanash) ohangisiz ular uyushmagan kengaytiruvchilardir.
Demak, sintaktik mavqe, grammatik shakl bir xilligi va uyushtiruvchi ohangga egalik uyushgan tenglanish qatorining zaruriy belgisidir.
Uyushiq kesimlarning o’ziga xos xususiyatlari. Uyushgan ega, hol, to’ldiruvchi va aniqlovchilarda tegishli grammatik shakl har bir so’z shaklda alohida —alohida mavjud bo’lishi ham, faqat oxirgisida bo’lib, oldingilarida bo’lmasligi ham mumkin. Biroq uyushgan kesimlarda kesimlik shakllari bilan faqat oxirgi kesim shakllangan, boshqalari esa bu qo’shimchalarni olmagan bo’ladi.
1.Bizning yoshlar dona va zukkodirlar.
2.Do’kondorlar molini maqtab va xaridorlarni chorlab turardilar.
3.Voqea sodir bo’lgan joyga zudlik bilan borishimiz va masalaga oydinlik kiritishimiz lozim.
So’z kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan va kesimlik sintaktik pozitsiyasini egallagan bo’lsa, u alohida hukm va tugal ma’no ifodalaydi hamda gpi hosil qiladi. Yuqorida keltirilgan gapda ham uyushgan kesimlarning barchasi [Pm] ko’rsatkichlari bilan shakllantirilganda, ularning har biri alohida- alohida gapni hosil qiladi va natijada qo’shma gap vujudga keladi. Qiyoslang: 1.Siz a’lochi va jamoatchi kishisiz (uyushiq kesimli gap) — Siz a’lochisiz va jamoatchisiz (qo’shma gap). 2. U vaqtlarda otam kosib, onam suvoqchi edi (uyushgan sodda gap) — U vaqtlarda otam kosib edi va onasi suvoqchi edi (qo’shma gap).
Ikkinchi gapning har bir kesimini [Pm] bilan to’la shakllantirib, qo’shma gap tarzida qo’llash uslubiy g’alizlikni keltirib chiqaradi. Shu bois ushbu o’rinda qo’shma gap emas, balki uyushiq kesimli sodda gapni ishlatish o’rinlidir.
Uyushiq kesimlarning har xil so’z turkumlar bilan Ifodalanishi ham uchraydigan hodisa. Bu ot va olmoshlarda mavjud: Taniganim bilganim sen va Salimdir. Biroq fe’l va boshqa turkum suzlari uyushiq kesim hosil qila olmaydi. Chunki ot va fe'l boshqacha va qolgan turkumlar boshqacha tuslanishga ega bo’ladi: Itingdurman va bo’zlag’aydirman. Bu gapda kesimlik ko’rsatkichlarini ikkala so’zshakl uchun bitta qilib bo’lmaydi: Itingdur va bo’zlag’aydirman kabi.
Uyushiq kesimlarning oldin turganlari —i(b)shaklli ravishdosh bilan ifodalanganda hol bilan monand bo’lib qoladi: 1.U qo’rqib baqirib yubordi. 2.U tanib, bilib, sayray boshladi. Har ikkala qo’llanishda ham fe’l so’zshakllar bir-biriga o’xshaydi. Biroq gaplardan birinchisida fe’llar xol (ko’rib) va kesim (baqirib yubordi) vazifalarida. Keyingi gapda esa uyushiq kesimlar mavjud. Biroq birinchi gapda uyushiqlikning zaruriy belgisi — uyushtiruvchi ohang mavjud emas.
Tenglanish qatorida bog’lovchilar. Tenglanish qatori bog’lovchili yoki bog’lovchisiz bo’lishi mumkin. Bo’lovchisiz qator faqat ohang yordamida xosil qilinadi: 1.Karima, Salima, Halima bog’ga jo’nadilar. 2. U tanib, bilib, so’ray boshladi. Bog’lovchili qator bog’lovchi vositalar yordamida hosil qilinadi: 1.Eshikdan yosh yigit va chol kirib keldi. 2. Farzandlarimiz dano va baxtiyordirlar.
Tenglanish qatori nisbagan cheklanmagan miqdordagi a’zolardan yoki cheklangan a’zodan tashkil topish i mumkin. Bu a’zolararo munosabatlarning turi bilan bog’liq. Shunday tenglanish qatori mavjudki, bunda bemalol qatorni to’ldirish, yangi a’zolar bilan davom ettirish mumkin bo’ladi: U ko’k, qora, qizil qalamlar oldi. Bunday tenglanish qatori ochiq qator deyiladi. Ochiq qator shunday a’zolardan tuziladiki, bunda bir a’zo boshqalariga qanday munosabatda bo’lsa, boshqa a’zolar ham unga shunday munosabatda bo’ladi. Yopiq qator esa shunday a’zolardan tashkil topadiki, ularda qatordagi a’zolarining taqsimlangan bo’ladi: bir a’zo ikkinchisiga boshqacha, ikkinchisi birinchisiga boshqacha munosabatda bo’ladi. Bog’da nafaqat olma, balki nok ham o’sadi. Ochiq tenglanish qatorida tartib, asosan, erkin: bog’da o’rik, olma, shaftoli o’sadi gapini bog’da o’rik, olma, shaftoli, balki nok ham o’sadi tarzida berilsa ham, mazmunga putur yetmaydi. Yopiq tenglanish qatorida tartib, ko’pincha, qat’iy bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
