Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik universiteti



Download 27,06 Kb.
bet2/2
Sana14.06.2022
Hajmi27,06 Kb.
#667256
1   2
Bog'liq
2 5219922901586676451

تابع الرجل يسير حتى المساء - U kishi kechgacha yurishda davom etdi

  1. Ish-harakatning bajarilish arafasida turlanganligini yoki ish-harakatning bajarilishiga oz qolganligini bildiradi : ﻜﺎﺪ (a) , ﺃﻮﺸﻚ. ﻜﺎﺪ dan keyin yetakchi fe’l hozirgi-kelasi zamonda , 2- fe’lidan keyin esa ﺃﻦ yuklamasi bilan istak maylida keladi .

ﻜﺎﺪ ﺍﻟﻂﻔﻞ ﻴﻤﻮﺖ ﻤﻥ ﺍﻟﺧﻮﻒ- Qo’rqinchdan bola o’lay dedi.

-فأوشكت تطير من الفرح
Xursandchiligidan uchib ketay dedi.

ﻜﺎﺪ fe’li inkor yuklamasi bilan kelganida “zo’rg’a” , “ deyarli” ma’nolarini bildiradi.


-لا نكاد نفهم هذا
Buni biz zo’rg’a tushunamiz.
-لا أكاد أعرفه
Men uni deyarli tanimayman.

4. Ish-harakatning amalga oshishiga tahmin yoki gumon borligini ﻋﺴﯽ fe’li bildiradi va bu fe’l faqat o’tgan zamon shaklida ishlatiladi. Undan keyingi fe’l istak maylida turadi:

-عسى الحروب أن تنتهى
Balki urushlar tugab qolar .

Bu fe’lga ba’zan birikma olmosh qo’shilib keladi va u gapning egasini bildiradi .


-عساى أن أراكَ
Ehtimol, men seni ko’rarman.

كان yordamchi fe’l sifatida


Bu fe’l ajvaf fe’l bo’lib , mustaqil fe’l bo’lishdan tashqari ot kesimli gaplarda bog’lama vazifasini bajaradi.
-كان أحمد تلميذا
U o’quvchi Ahmad edi.
Bu fe’l o’tgan zamonda va yetakchi fe’l hozirgi kelasi zamonda kelganida ish harakatning o’tgan zamonda uzoq davom etganligi yoki o’tgan zamonda bir necha bor takrorlanganligi bildiriladi.
-قبل سنتين كنت أدرس في الخامعة
Ikki yil avval men universitetda o’qir edim.
-في تلك الفترةكنت بالشطرنج كل يوم
O’sha paytlarda har kuni shaxmat o’ynar edim
Bu fe’l ham , yetakchi fe’l ham o’tgan zamonda bo’lganida , ish-harakatning o’tgan zamonda bo’lib o’tganligini yoki o’tgan zamondagi boshqa ish-haraktdan oldin sodir bo’lganini bildiradi . bunda yetakchi fe’l oldidan ﻗﺪ yuklamasi kelishi mumkin.
-كانت زينب سافرت إلى بلدها أمس
Kecha Zaynab uyiga jo’nab ketadigan bo’ldi.
Bu fe’l hozirgi kelasi zamonda , yetakchi fe’l esa ﻗﺪ bilan o’tgan zamonda kelganida, ish- karakatning kelasi zamonda sodir bo’lishini bildiradi.
-بعد عدة سنوات تكونون قد تخرجتم من الجامعة
Bir necha yildan so’ng universitetni tugatib bo’lgan bo’lasizlar.

كان وأخواتها


كان وأخواتها أو الأفعال الناقصة (وقد سمّيت ناقصة لأنها لا تكتفي بمرفوعها، أي لا تتمّ الفائدة بها والمرفوع بعدها، بل تحتاج مع المرفوع إلى منصوب)[1] في اللغة العربية هي أفعال ناسخة تدخل على الجملة الاسمية فترفع المبتدأ ويسمى اسمها وتنصب الخبر ويسمى خبرها (مثال: كان خالدٌ مريضًا). من الأفعال الناقصة أصبح، أضحى، ظل، أمسى، بات، ما برح، ما انفك، ما زال، ما فتئ، ما دام، صار وليس.[2]
كان وأخواتها
تامَّة التَّصرُّف ناقصة التصرف الجامدة
كان ما برح ما دام
أصبح ما انفك ليس
أضحى ما زال ما ظل
أمسى ما فتئ
بات
ظلَّ
صار

عمل كان وأخواتها


تنقسم الأفعال الناسخة من حيث شروط العمل ( الرفع في المبتدأ و النصب في الخبر ) إلى ما يلي :

1 – الأفعال : كان ، صار ، ليس ، أصبح ، أمسى ، أضحى ، ظل ، بات ، تعمل بلا شرط ، أي ترفع المبتدأ و تنصب الخبر مطلقا ، مثل :

– كان المطر غزيرا .

– أصبح الساهر متعبا .


– صار الجو صحوا .
– ليس الغش مقبولا .

2 – الأفعال : زال ، برح ، انفك ، فتئ ، لا تعمل عمل كان إلا إذا اقترنت بنفي أو نهي ، مثل :

– ما زال العدو ناقما .

– ما انفك الرجل نادما .

– لا تزل مجتهدا .

3 – الفعل : دام ، يشترط أن تسبقه ما المصدرية الظرفية ، لأنها تحول الفعل إلى مصدر مسبوق بمدة ، مثل :

– لا أخرج من البيت ما دام المطر نازلا .

– لا أصاحبك ما دمتَ متكبرا .


أقسام كان واخواتها من حيث الأوجه التي تأتي عليها

تنقسم الافعال الناسخة من حيث الأوجه التي تأتي عليها إلى خمسة أوجه :

1 – تكون ناقصة

فتدل على الزمان المجرد عن الحدث ، ويلزمها الخبر .

مثل : كان محمد جالسا .

فكان الناقصة هنا تحتاج إلى الخبر .

2 – تكون تامة

فتدل على الزمان والحدث معا ، كغيرها من الأفعال الحقيقية ، ولا تحتاج إلى خبر .

مثل قوله تعالى : ” وَإِن كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيْسَرَةٍ ” ( البقرة 280 ) .

أي : وإن حصل ذو عسرة ، أي : حدث ووقع .

3 – يجعل فيها ضمير الشأن والحديث

وهو الوجه الذي يضمر فيها اسمها وهو ضمير الشأن والحديث ، فتقع الجمل بعدها خبرا لها .

مثل : كان علي قائم .

أي : كان الشأن والحديث علي قائم .

4 – زائدة غير عاملة

أي لا تحتاج إلى الاسم ولا إلى الخبر .

مثل قول الشاعر :

فكيف إذا مررت بدار قوم * وجيران لنا كانوا كرام

أي : جيران كرام .

5 – أن تكون بمعنى صار

مثل قوله تعالى : ” إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ ” ( البقرة 34 ) .

أنواع خبر كان وأخواتها

يأتي خبر الأفعال الناسخة كخبر المبتدأ تماما حيث يكون :

1 – مفرد ( ونعني بالمفرد هنا كل اسم مفرد أو مثنى أو جمع ) ، مثل :

– كان التلميذُ مجتهدا .

– كانَ التلميذان مجتهدَيْن .

– كان التلاميذُ مجتهدِين .

2 – جملة فعلية ، مثل :

– كان المعلمُ يدرّس التلاميذَ .

3 – جملة اسمية ، مثل :

– الفلاحُ عملُه شريف .

4 – جارا ومجرور ( شبه جملة )، مثل :

– ليس للخائنِ ضميرٌ .

5 – ظرف ، مثل :

– ما زال الوفيّ عندَ وعده .

تقدم خبر كان على اسمها

أصل القاعدة أن تجيء كانَ وأخَواتُها أولا ، ثم الاسم ، ثم الخبر ، لكن هناك حالات تقديم وتأخير نوردها على النحو التالي :

1 – يجوز أن يتوسط الخبر بين كان وأخواتها ، وبين أسمائها ، مثل :

– كان كريما محمدٌ .

– ليس سواءً عالمٌ وجهول ٌ .

2 – يجوز أن يتقدم خبر كان وأخواتها عليها ، فيما عدا ( ليس ، و ما دام ) مثل :

– رحيما كان رسولُ الله .

– مطمئنا بات المؤمنُ .
أمثلة على كان وأخواتها مع الإعراب
– كان الجوُّ جميلا .
كان : فعل ماض ناقص مبني على الفتح .
الجو : اسم كان مرفوع بالضمة .
جميلا : خبر كان منصوب بالفتحة .
– ما زال المطرُ نازلا .
ما : حرف نفي .
زال : فعل ماض ناقص .
المطر : اسم زال مرفوع بالضمة .
نازلا : خبر زال منصوب بالفتحة .
– كن صبورا
كن : فعل أمر ناقص مبني على السكون ، واسم كان ضمير مستتر تقديره أنت .
صبورا : خبر كان منصوب بالفتحة .
– أضحتِ السماءُ بهيجة .
أضحت : فعل ماض ناقص والتاء : تاء التأنيث الساكنة لا محل لها من الإعراب .
السماء : اسم أضحى مرفوع بالضمة .

بهيجة : خبر أضحى منصوب بالفتحة .

– ليس سواءً عالمٌ وجهول ٌ.

ليس : فعل ماض ناقص .

سواء : خبر ليس مقدم منصوب بالفتحة .

عالم : اسم ليس مؤخر مرفوع بالضمة .

وجهول : الواو : حرف عطف ، وجهول : معطوف على عالم .

كان Va uning opa-singillari yoki nuqsonli fe'llar (va uni tugallanmagan deb atashgan, chunki u ko'tarilganidan qoniqmaydi, ya'ni foyda u bilan tugamaydi va undan keyin ko'tariladi, lekin ko'tarilgan lavozimga kerak bo'ladi) [1] Arab tilida ular ismi jumlaga kiruvchi abrogativ fe'llar, shuning uchun u mavzuni ko'taradi va uning nomi deb nomlanadi va yangiliklar chaqiriladi va uning yangiliklari deyiladi (Masalan: Xolid kasal edi). Kamchil fe'llardan u aylandi, bo'ldi, qoldi, bo'ldi, bo'ldi, nima bo'ldi, nima bo'ldi, hanuzgacha, nima bo'ldi, bo'lguncha u bo'ldi, emas. [2]


Kan va uning singillarining ishi


Abrogativ fe'llar ish sharoitlari bo'yicha (boshida ko'tarish va hisobotda ayblov) quyidagilarga bo'linadi.

1 - fe'llar: u bo'ldi, bo'ldi, bo'ldi, bo'ldi, bo'ldi, bo'ldi, aylandi, soya bo'ldi, bo'ldi, u shartlarsiz ishlaydi, ya'ni mavzuni ko'taradi va yangiliklarga mutlaqo e'tibor qaratadi, masalan:

- Yomg'ir yog'ayotgan edi.
- Saher charchab qoldi.
- Ob-havo ochiq.
Xiyonat qilish qabul qilinmaydi.

2 - Havoriylar: keting, tark eting, qo'yib yuboring, sekinlashtiring, agar rad etish yoki taqiq bilan birga bo'lmagan bo'lsa, bunday qilmang:


Dushman hali ham beparvo.
- odam hali ham pushaymon.
- Siz hali ham tirishqoqsiz.

3 - fe'l: Dam, undan oldin ergashgan kelishikning nima bo'lishini talab qilish kerak, chunki u fe'lni muddat oldidagi manbaga aylantiradi, masalan:

- Yomg'ir yog'ayotgan ekan, men uydan chiqmayman.

- Mag'rur bo'lganingizda, men sizga hamrohlik qilmayman.


Kan va uning opa-singillarini unga tegishli jihatlar bo'yicha bo'limlar


Bekor qilingan fe'llar besh tomonga bo'linadi:

1 - to'liq emas

Bu voqea uchun mavhum vaqtni ko'rsatadi va uni xabardor qilish kerak.

Shunga o'xshash: Muhammad o'tirgan edi.

Bu erda yo'qolgan edi, sizga yangiliklar kerak.

2 - to'liq bo'ling


U boshqa haqiqiy harakatlar singari vaqtni ham, voqeani ham ko'rsatadi va bu yangiliklarni talab qilmaydi.

Ya'ni, agar bu qiyin bo'lsa, ya'ni sodir bo'lgan va sodir bo'lgan.


3 - U ish va hadis olmoshini aytadi

Bu uning ismi yopilgan yuz va bu ish va hadis talaffuzidir, shuning uchun jumlalar uning yangiliklari sifatida undan keyin tushadi.

Shunga o'xshash: Bu Ali turgan edi.

Ya'ni, masala va hadis asos bo'lgan.

4 - ishlamaydigan qo'shimcha

Ya'ni sizga ism ham, yangilik ham kerak emas.

Shoir aytganidek:

Qanday qilib Dar Qum * dan o'tib ketsam va qo'shnilarimiz obro'li edilar

Ya'ni, Kramning qo'shnilari.

5 - bo'lish ma'nosida bo'lish

Kan va uning singillarining turlari
Qisqartiruvchi fe'llarning yangiliklari xuddi boshlang'ichning yangiliklariga o'xshaydi, u erda:

1 - birlik (biz bu erda har bir ism, birlik, juftlik yoki ko'plik degan ma'noni anglatadi), masalan:

Talaba mehnatsevar edi.
Ikki talaba g'ayratli edilar.
Talabalar g'ayratli edilar.

2 - fe'l jumlasi, masalan:

O'qituvchi talabalarga dars o'tayotgan edi.
3 - ism jumlasi, masalan:

Dehqon sharafli ish qiladi.

4- Gara va Majrur (yarim jumla), masalan:

Xiyonatkorning vijdoni yo'q.

5 - zarf, masalan:

- sodiqlar baribir va'dasini bajardilar.

Oldindan yangiliklar uning nomida edi
Qoidalarning kelib chiqishi shundaki, birinchi navbatda Kaan va uning opa-singillari, so'ngra ism, keyin yangiliklar keladi, ammo kirish va kechiktirish holatlari mavjud, biz ularni quyidagicha sanab o'tamiz:

1 - Yangiliklar Kan va uning singillari va uning ismlari o'rtasida vositachilik qilishiga yo'l qo'yiladi, masalan:

- U saxiy edi, Muhammad.

- Bu bir xil emas, universal va johil emas.

2 - Kaan va uning opa-singillari haqidagi xabarlarning uning oldiga kelishi joizdir, faqat: (va emas), masalan:

Mehribon Allohning Rasuli edi.

Mo'min ishonchli bo'ldi.

Kan va uning opa-singillarini tahlil qilish misollari


- Bu juda chiroyli edi.
Kan: fathga asoslangan nomukammal o'tgan zamon.
Jou: bu nom bilan to'qnashgan.
Chiroyli: ochilishida yangiliklar yozildi.
- Hali ham yomg'ir yog'moqda.
Nima: salbiy belgi.
Zal: nomukammal o'tgan zamon.
Tushish: yangiliklar hanuzgacha teshikka biriktirilgan.
- sabrli bo'ling
Bo'ling: sukoonga asoslangan nomukammal buyruqni bajarish va siz qadrlaydigan yashirin olmosh bo'lgan ism.
Saboura: Teshikka bir yangilik yozildi.
Osmon xursand bo'ldi.
.

Olim: Ism orqada qolmagan, garov evaziga ko'tarilgan.

Va johillik: vaw: xushyoqish xarakter va johillik: dunyo bilan chambarchas bog'liq.
Bo’lmoq va davom etmoq ma’nosidagi ma’nosidagi fe’llar .
Arab tilida bo’lib o’tmoq ma’nosida ishlatiladigan fe’llar : ﻜﺎﻦ, ﺃﺼﺑﺢ , ﺃﺿﺤﯽ, ﻆﻞ, ﺃﻤﺴﯽ , ﺑﺎﺕ , ﺼﺎ ﺭ , ﻟﻴﺲ ,ﻤﺎ ﺰﺍﻞ
ﺃﻤﺴﯽ ﺼﺎ ﺭ, ﺃﺼﺑﺢ, Bu fe’llar yordamchi fe’l ma’nosida “ bo’lib qolmoq “, “aylanib qolmoq “ ma’nolarini beradi.

-هى أصبحت جميلة


U go’zal bo’lib qoldi.
-صار البرتقال عصيرا
Apelsin sharbatga aylandi.
-ظلَّ العمل متصلا لمدة أسبوع
Ish bir hafta davom etdi.
Ularning ba’zilari davomiylikni ifodalaydi:
-ما فتئ ، ما زال ، ما برح ، ما انفكَّ
“ hali ham” , “ to’xtamayapti” kabi ma’nolar bilan tarjima qilinadi va har ikkala zamonda ham inkor ma’noda keladi.
-ما زالت حياتنا صعبةً
Hayotimiz hali ham qiyin.
-ما برح مريصا
U hali ham kasal.
-لا يزال يتفكر
U hali ham o’ylayapti.

Bu fe’llar har ikki zamonda ham to’liq :صار، بات، أمسى، ظلّ، أضحى، أصبح ،

ليس، نا دام Fe’llari esa faqat o’tgan zamonda tuslanadi.

Xulosa .
Xulosa o’rnida shuni aytish kerakki , arab tili grammatikasining yordamchi fe’llarning ma’no-mazmunini , maqsad-vasifasini har bir arabshunos puxta o’rganishi kerak . Chunki bu fe’llar yordamchi fe’l bo’lib kelganida boshqa ma’noni anglatadi va shu bilan birga gapning sifatini oshiradi.Arab tilining mukammaligi uning har bir qoidasida mujassam . Yordamchi fe’llarning ham ish-harakatning boshlanishi , davomiyligi , ish-harakatga nisbatan gumon va tahminning borligiga nisbatan ishlatiluvchi turlari mavjud.Har birini o’rnida ishlatish matnni mazmundor qiladi.


Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.



  1. Ibrohimov N.I., Yusupov M. Arab tili grammatikasi. T., 1997 y., ..
  2. Talabov E. Arab tili. T., 1992 y.


  3. Holidov B.Z. Uchebnik arabskogo yaz’ka. T., 1977 y.


  4. Grande B.M. Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelno-istoricheskom osveshenii. M., 1998.


  5. Kovalev A.A., Sharbatov G.Sh. Uchebnik arabskogo yaz’ka. M., 1998.



Download 27,06 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish