Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti n. Y. Jo’rayev., O. Bobojonov., F

Download 2,41 Mb. bet 79/145 Sana 02.01.2022 Hajmi 2,41 Mb. #307433

Bog'liq
O’zbekiston respublikasi

Ko’rsatkichlar	Hisobot davrida
Yil boshidan
smeta bo’yicha	farqi +,-	smeta bo’yicha	farqi +,-
Brigadirning hisoboti
Asosiy xomashyo va materiallar	43000	-1000	134000	1200
Mehnat sarflari	214000	2400	588300	8400
Yordamchi materiallar	18500	-300	40000	-800
Тexnologiya uchun energiya	9800	350	29400	2500
Boshqalar	3400	100	5400	400
Jami	288700	1550	777100	11700
Ishlab chiqarish sexining boshlig’iga hisobot
1-brigada	288700	1550	777100	11700
2-brigada	214500	1120	628200	8900
-------	----------	-----------	-----------	------------
Brigadalar bo’yicha jami	887800	2460	2753800	26000
Umumsex sarflari:
Sex ustalarining mehnat xaqi ajratmalari bilan	126000	0	700000	0
Uskunalarning eskirishi	104000	0	308000	0
Elekt energiya sarflari	35000	2600	104500	6400
Sexni tozalash sarfi	18900	-670	83500	-3000
Jami	1171700	-4390	3949800	29400
Subyektning bosh menedjeriga hisobot
Ishlab chiqarish sexi	1171700	-4390	3949800	29400
Quyish sexi	893500	-1900	3026790	2300
Yig’uv sexi	1347900	5800	4873200	19800
-------	---------	---------	-----------	----------
Sexlar bo’yicha jami	4616100	4390	16155790	4280
Umumxo’jalik sarflari:
Imoratlarning eskirishi	35000	0	165000	0
Isitish va yoritish	84000	150	213000	4780
Ma’muriyatning mehnat xaqi	235000	12300	487600	45780
Subyekt bo’yicha sarflarning jami	4970100	18190	17021390	93360

Ushbu hisobotlardan ko’rinib turibdiki, har xil boshqaruv pog’onalaridagi xarajat markazlarining hisobotlari o’rtasida mustahkam bog’liqlik mavjud. Misol tariqasida ko’rayotgan subyektda boshqaruv uchta pog’onadan tashkil topgan: brigadirlar tomonidan nazorat qilinadigan brigadalar; sexlarning rahbarlari tomonidan nazorat qilinadigan sexlar; bosh menedjer tomonidan nazorat qilinadigan subyekt. Ushbu menedjer o’z navbatida ishlab chiqarish bo’yicha javob beradigan bosh direktorning muoviniga bo’ysunadi.

Ilgari qayd qilganimizdek, yuqori boshqaruv pog’onalariga taqdim qilinadigan hisobotlar pastki pog’onaga topshirilgan segmentlar bo’yicha hisobotlarning yig’ma nusxasi bo’lishi mumkin emas.

Chunki ushbu sarflar nazorat qilinadigan va nazorat qilinmaydigan xarajatlardan tashkil topganligi uchun va pastki boshqaruv pog’onasida nazorat qilinmaydigan xarajatlarning inkor qilinganligi sababli ushbu hisobotlarning o’rtasida farqlar vujudga keladi. Lekin shuni ham ta’kidlash lozimki umuman xarajatlar ularning sodir bo’lish turlaridan qat’iy nazar kimningdir tomonidan nazorat qilinadi. Misol, umumxo’jalik sarflarini sex yoki bo’limlarning rahbarlari nazorat qila olmaydilar. Ushbu xarajatlarning sarfi ustidan subyektning bosh direktori nazorat o’rnatadi.

Chunki ushbu xarajatlar hamma sex va bo’limlar uchun umumiy bo’lganligi sababli bo’limlarning rahbarlari ularning sarfi ustidan nazorat o’rnata olmaydilar. Shunga o’xshash brigadirlar va ustalar nazorat qilishi mumkin bo’lmagan umumsex yoki umumbo’lim sarflarining ustidan mazkur sexlar yoki bo’limlarning rahbarlari nazorat o’rnatadilar.

Bundan tashqari, ayrim holatlarda subyektlarning bosh direktorlari ayrim sex va bo’limlarning boshliqlarini ularning nazorat qilish doirasidagi ayrim xarajatlarning ustidan nazoratni amalga oshirishdan ozod qilishlari ham mumkin. Misol tariqasida ushbu rahbarlar nazorat qilishi mumkin bo’lgan xarajatlarning ikki moddasini: elektr quvvatlarining sarfi; telefon xizmatlarining sarfi ko’rib chiqamiz.

Elektr quvatlarining sarfi ustidan nazorat o’rnatganda menedjerlar eng avvalo ish kunining oxirida xodimlar o’zlari ishlayotgan mashinalar, uskunalar va kompyuterlarni tokdan ajratishi, ortiqcha priborlarning elektrga ulanmasligini nazorat qiladilar.

Тelefon xizmatlarining sarfini nazorat qilish uchun esa ortiqcha so’zlashuvlarning oldini olish maqsadida yoki kimning gaplashganligini bilish uchun shaharlararo va davlatlararo telefon aloqalarini kodlashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ushbu sarflar uncha katta hajmda bo’lmasa ham ularning ustidan nazorat o’rnatish tadbirlari qimmatga tushadi, lekin ushbu nazoratni o’rnatish zarur. Shuning uchun ham ma’muriyat ushbu sarflarni menedjerlar uchun quyidagi sabablarga muvofiq nazorat qilinmaydigan deb tan olishga majburdirlar: ushbu sarflarning ahamiyati uncha katta emasligi; tejamkorlik shartiga rioya qilish.

Misol uchun elekt quvvatini tejashdan olingan naf ushbu nafni olish uchun sarflangan xarajatlardan ortiq bo’lishi lozim. Chunki bo’limlarning ichki hisobotlariga asosan nazorat qilinadigan sarflargina qo’shiladi.

Foyda markazlari bo’yicha tuziladigan hisobotlarning ham asosida nazorat qilish imkoniyati, sharti yotadi. Ushbu hisobot ham boshqaruv pog’onasiga muvofiq ravishda tuzilgan bo’lib unda ko’rsatiladigan foyda markazlari tegishli muomalaviy segmentlar bo’yicha va hududlar bo’yicha tashkil qilinadi. Pastki tabaqada joylashgan bo’limlarning rahbarlari o’zlari ishlab chiqargan mahsulotlarning sotilishi bo’yicha mas’uldirlar va ular subyektning bosh direktoriga bo’ysunadilar.

Foyda bo’yicha hisobot tuzilganda marjinal daromadning pog’onama-pog’ona hisoblanishini talab qiladi, chunki ushbu tartib bir tomondan o’zgaruvchan xarajatlarning ta’sirini yoritsa ikkinchi tomondan esa yakuniy moliyaviy natijani shakllantiradi. Bundan tashqari, ushbu tartibda yondashish yakuniy foydaning tarkibini tahlil qilishni yengillashtiradi. Natijada har bir ayrim olingan mahsulot va xizmatlarning to’g’ri doimiy xarajatlarni qoplashga qo’shgan hissasini va natijada subyektning olgan umumiy foydasiga qo’shgan hissasini aniqlashga yordam beradi.

Doimiy xarajatlarni qoplashni hisobga olishning ushbu tartibi segmentlarning faoliyatlarini turlari va joylanish hududlari bo’yicha rentabellik darajasi to’g’risidagi axborotlarni foydalanuvchilarga yetkazib beradi. Ushbu holatda ham yuqorida ta’kidlangan ikkita prinsip (shart)ga rioya qilinadi:

• 
  boshqaruv pog’onasiga qarab hisobotning analitik darajasi pasayib boradi;
  
• 
  hisobot ko’rsatkichlarining nomlanishi yo’qolib boradi.
  

Bo’limlarning ma’muriy boshqaruv xarajatlari mahsulot va xizmatlarning turiga taqsimlanmaydi. Chunki ular joylarning doimiy xarajatlari bo’lganligi uchun olingan umumiy marjinal daromadning summasidan chegiriladi. Ushbu umumiy sarflarga shu joyda joylashgan filial ma’muriyatining mehnat haqi, imoratlarni asrash va boshqa sarflar kiradi. Boshqa muomalaviy xarajatlarni subyektning o’zi amalga oshiradi. Ushbu xarajatlar tegishli bo’lim va filialning xarajatlari summasidan chegiriladi (qoplanadi).

9.7-jadval

Boshqaruv pog’onalarining darajasi sharoitida foyda markazlarining faoliyati bo’yicha hisobotning shakli (ming so’m).

Ko’rsatkichlar	Yil boshidan						Subyekt
	Subyektdagi		Filiallar				bo’yicha
	bo’lim		Urganch		Andijon		jami
	smeta	farqi	smeta	farqi	smeta	farqi	smeta	farqi
Mahsulotni sotishdan daromad	43000	65	33000	-14	38000	115	114000	66
Sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi	30000	197	32310	-199	26500	264	88810	231
Yalpi foyda	13000	-132	1310	185	11500	-149	25190	-65
Subyektning muomalaviy xarajatlari	-	-	-	-	-	-	15000	76
Subyektning muomalaviy foydasi							1019	-141

Segmentlar bo’yicha foyda yuzasidan tuziladigan hisobotning boshqa alternativ varianti ham mavjud bo’lib ushbu tartibda marjinal daromalning ko’rsatkichlari o’rniga segmentlarning yalpi foydasi hisoblanib aniqlanadi. Ushbu hisoblash quyidagi formulaga asosan amalga oshiriladi: F_ΣqD_Σ-Тm

Bu yerda: F_Σ- yalpi foyda_; D_Σ- yalpi daromad va Тm- mahsulotning tannarxi.

Lekin amaliyotda foyda markazlari bo’yicha hisobotlarni tuzishda ushbu masalalarni chuqurroq yoritish imkoniyatlari mavjud. Ushbu holatlarda hisobot segmentlarining muomalaviy foydalarini yoritishgacha kengaytiriladi va foyda esa segmentlarning olgan yalpi foyda summasidan subyektning muomalaviy xarajatlarini chegirish natijasida topiladi. Bu tartibni joriy qilishda ehtiyot bo’lish kerak, chunki ayrim hollarda bo’limlarning xaqiqatda olgan foydasining hajmini noto’g’ri ko’rsatishga va noto’g’ri baholashga olib kelishi mumkin. Ushbu muomalaviy xarajatlarni taqsimlashning uchta usuli olimlar va amaliyotchilar tomonidan taklif qilinayapti:

1. 
   Тaqsimot bazasi qilib mehnat haqi sarflarini olish;
   
2. 
   Тaqsimot bazasi qilib har bir segmentning olgan daromadini olish;
   
3. 
   Тaqsimot bazasi qilib har bir segmentning olgan foydasini olish.
   

Shunday qilib, ushbu usullarni chuqur o’rganib quyidagi xulosalarga kelish mumkin: foyda markazlari bo’yicha hisobot tayyorlayotganda tashkiliy muomalaviy xarajatlarni taqsim qilishning mutanosiblik asosi bu segmentlarning olgan foyda summasidir. Ushbu usul tegishli bo’limlar faoliyatining samaradorligini buzib ko’rsatmaydi.

Download 2,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: