|
119
Foydalangan adabiyotlar
:
1. U.Tolipov va Usmonboeva M.U. «Pedagogik texnologiyalarning tadqiqiy
asoslari». O`quv qo`llanma.T fan nashriyoti 2006 y.
2. Muhammedov G.I. «Zamonaviy pedagogik texnologiyalarning ilmiy-nazariy
asoslari» o`quv qo`lllanma. Jizzax 2004 y.
KASHTACHILIKDA ISHLATILADIGAN NAQSHLAR
Magdiyeva Marhabo Erkinovna -
Buxoro DU
Annotatsiya
.
Ushbu maqolada kashta tikish san’ati, kashta naqshi va gulini
yaratishda e’tibor berilishi kerak bo‘lgan elementlar, naqsh turlari haqida so‘z
yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
kashtachilik, kashta tikish,
naqsh, kompozitsiya, islomiy naqshlar,
geometrik naqshlar, murakkab naqshlar.
Kashtachilik - kashta tikish kasbi, amaliy san’atning qadimiy sohalaridan biri
bo‘lib kelgan. Arxiologik topilmalar kashtachilikning deyarli barcha xalqlarda
qadiymiyligini, iqlim, tabiy sharoit, muxit bilan bog‘liq holda xar bir xalqning
madaniyati, san’ati, kasb hunar turlari bilan birga, ularni tasiri bilan rivoj topganini
ko‘rsatadi. Kashtachilikni paydo bo‘lishi teridan qilingan kiyimlarda bog‘lam va
choklarni yuzaga kelishi bilan bog‘liq.
Davrlar mobaynida toshlardan suyaklardan bigizlarga metal begizlardan
o‘tish bilan, to‘qish, shuningdek mato to‘qish bo‘yash va boshqa ishlar bilan
bog‘liq. Kashtachilik taraqiyotni Qadimgi Osiyo, Evropa, Amerika, madaniy
yodgorliklari adabiy manba’lardagi kashtalar tasvirida, shuningdek, saqlanib
qolgan kashtachilik namunalardan kuzatish mumkin. Kashtachilik maxsulotining
eng qadimiy nusxalari saqlanmagan.
Naqsh- arabcha tasvir, gul degan ma'noni anglatadi. Kashtado`zlik san'atida
har bir millatning o`ziga xos eng ko`p qo`llaydigan naqshlari bo`ladi. O`zbek
kashtalarida o`simliksimon, geometrik hamda gul naqshlari ko`p bo`lsa, rus
kashtachiligida geometrik, o`simliksimon shakllar, gullar, qush va mevalar ko`p
tasvirlanadi, qozoq va qirg`iz kashtachiligida esa ko`proq hayvonlar, shox va
tuyoqlarni eslatuvchi elementlar tasvirlanadi.
Kashta gulini yaratishda naturaga qarab rasmni chizib oladi, keyin uni
naqshga va turli naqshdor kompozitsiyaga aylantiriladi. Naqsh bilan amaliy san'at
buyumlari bezatiladi, shuning uchun u buyumning ajralmas qismi bo`lib, o`sha
buyumning shakliga, vazifasiga va qanday materialdan tikilishiga butunlay bog`liq
bo`ladi. Rasmni naqshga aylantirishda uning (guli va hokazo) xarakterli belgilari
tanlanadi. O`simlik, qush motivlarini aniq ko`rsatishga intilmay, faqat asosiy
chiziqlarnigina bo`rttirib kontur qilib chiziladi.
Biror buyumni tikishdan oldin uning badiiy yechimini o`ylab ko`rish,
bezakning undagi ayrim bo`laklarining buyum yuzasiga qanday joylashtirishni,
elementlarning nisbatlarini, qanday rangda tikishni, ya'ni kompozitsiya
120
tushunchasiga kiradigan hamma narsani aniqlab olish kerak. Kompozitsiya
xarakteri ko`proq ritmga-naqshdagi alohida elementlarga bog`liq bo`lib, bu
kompozitsiyaning ifodali bo`lishiga aniq idrok etilishiga yordam beradi.
Kashta uchun xalq orasida tarqalgan bezaklar va rassomlar yaratgan
rasmlardan foydalanish tavsiya etiladi.
Rasmlarning ba'zi qismlarini ixtiyoriy ravishda kompozitsiyalash ham
mumkin, lekin tabiatni kuzatib, bezaklarni buyum yuzasiga joylashtirishni ham
o`ylab topish yanada qiziqarliroqdir.
Naqsh turlari:
1.Islomiy naqshlar-egri chiziq elementlaridan tashkil topgan bo‘lib,
barglar,gullar, novda,jingala va boshqa naqshlar kiradi.
2.Geometrik naqshlar- to‘rtburchak ,aylana va boshqa shakllar.
3.Qush va hayvon tasvirlari.
4.Murakkab naqshlar, masalan , novdada qush tasviri.
Kashta tikishda ranglar tanlash Kashta tikish rang bilan chambarchas bog`liq.
Iplarni tanlashda ranglarning yo`g`onlashuvini, ular bir-biriga qanday ta'sir etishini
bilish zarur. O`zaro mos ranglarni tanlashda berk spektr qatori ranglaridan iborat
ranglar doirasi asos qilib olinadi.
Tabiatda ranglarning bunday qo`shilishini ko`pincha kamalakda, quyosh nuri
shudring zarralaridan o`tishida ko`rish mumkin. Ko`zga ko`rinadigan spektr
uzluksiz o`zgara boradigan qizil, to`q sariq, sariq, yashil, zangori, ko`k, binafsha
ranglar qatoridan iborat. Bu ranglar bir-biridan oraliq tuslar gammasi bilan ajralgan
bo`ladi.Rang tusiga qarab bir rangni ikkinchisidan (yashilni ko`kdan, ko`kni
zangoridan) farqlanadi. Ochiqlik-oq rangga yaqinlik darajasi. Sirti oq bo`lgan
narsalar atrofimizdagi hamma narsalar ichida eng ko`p nur qaytaradigan bo`ladi.
Shuning uchun oqqa yaqin (och pushti, och-sariq va boshqa) ranglar eng ochiq
(eng yorqin) ranglar bo`ladi. Rangning to`qligini quyuqlik darajasiga, eng ko`p
rangdorligiga qarab belgilanadi. Masalan, ko`k rangni bundan ham ortiq ko`kartirib
bo`lmasa, u to`q hisoblanadi.
Kashta tikish usullari, gullari, ranglarning mujassamlanishi avloddan-avlodga
o‘tib takomillashib bordi. Sekin-asta eng yaxshi kashtalar tanlanib qoldi va milliy
xususiyatlari bilan harakterli betakror kashta namunalari yaratildi.
Xalq ustalari kashta tikib bezagan buyumlar chiroyli gullari bilan,
ranglarining bir-biriga mosligi, to‘la mutanosibligi, bajarish usullarining
professional aniqligi bilan ajralib turadi. Kashta tikilgan har bir buyum amaliy
vazifasiga to‘g‘ri keladi.
Kashtachilik rivojlangan xaqlarda unga tasviriy san’atni tasiri katta bo‘lgan.
Masalan: XI asrga oid ingliz kashtalarida jang lavxalari aks ettirgan. O‘rta Osiyoda
ayniqsa, o‘zbek, turkman, tojik ayollari o‘rtasida Kashtachilik keng tarqalgan.
Kashta tikish uslublari turli-tumanliligi o‘zbek kashtado‘zlarning san’atidan dalolat
beradi. Masalan: Nurota, Buxoro, Samarqand Kashtachilik mahsulotlari yo‘rma
kandaxayol chok bilan, Shaxrisabzda yo‘rma, iroqi, Toshkentda esa ko‘proq bosma
chok bilan tikilgan. O‘zbek kashtado‘zlari buyum bezaklarida amaliy san’atini
121
boshqa turlarida andoza olganlar. Kashtado‘zlarda o‘simliksimon tasvirlar shox,
gulband, guldastalar ko‘p uchraydi.
Mamlakatimiz
muzeylarida
xalq
kashtachiligining
ko‘p
namunalari
to‘plangan, ayniqsa XIX asr kashtalari eng yaxshi saqlanib, shu kunlargacha yetib
kelgan. O‘zbek milliy kashtachiligi amaliy san’atning eng qadimiy turlaridan
bo‘lib, u xalqning o‘z turmushini go‘zal qilish istagi natijasida yuzaga
kelgan.Kashtachilik san’ati nafaqat mamlakatimizda balki, chet ellarda ham
shuxrat qozongan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
