Oliy va o‘rta maxsus taʹlim vazirligi qo‘qon davlat pedagogika instituti

“Назария-қуруқ оғочдир, 
Аммо яшар ҳаёт дарахти”
.
38
(
Эркин Воҳидов таржимаси
) 
Ислом диний-ҳуқуқ тизими деб таърифланадиган “мусулмон ҳуқуқи” 
VII—X асрларда араб халифалигида юзага келган. Илк Исломда жамиятни 
34
Foziljon Otaxonov. O‘zbekiston Respublikasi yuridik xizmat. O‘zbekiston faylasuflar milliy 
jamiyati nashriyoti, T., 2007, 122-bet. 
35
А.Х.Саидов. Ҳуқуқ метафизикаси, давлат ҳуқуқи, ҳуқуқ ва адабиёт. “Niso Poligraf”, Т., 
2016, 12-бет 
36
А.Х.Саидов. Ҳуқуқ метафизикаси, давлат ҳуқуқи, ҳуқуқ ва адабиёт. “Niso Poligraf”, Т., 
2016, 174-бет 
37
А.Х.Саидов. Ҳуқуқ метафизикаси, давлат ҳуқуқи, ҳуқуқ ва адабиёт. “Niso Poligraf”, Т., 
2016, 246-бет 
38
Гёте. Фауст.-Тошкент, “Ғафур Ғулом”, 1985, 60-бет. 

---

304 
ҳуқуқий бошқариш Қуръони карим асосида олиб борилган. Ислом 
илоҳиётчилари бир неча аср мобайнида шариат қонунларини ишлаб 
чиққанлар. Шариатга асос қилиниб Қуръони карим ва Сунна, кейинчалик 
Ижмоъ ва Қиёс олинган. Шариат диний-ҳуқуқий тизим сифатида XI—XII 
асрларда тугал шаклланган. Тарихда, жумладан, Мовароуннаҳр ва Хуросон 
фиқҳ мактаблари машҳур бўлган. Улар фиқҳда шариат манбалари — “усул 
ул-фиқҳ” деб эътироф этилган. Бинобарин, фиқҳ арабча “тушуниш” 
маъносини англатиб, мусулмон ҳуқуқшунослиги, шариат қонун-қоидаларини 
ишлаб чиқиш билан шуғулланувчи ислом илоҳиётининг бир соҳасидир. Фиқҳ 
диний ҳуқуқшунослик сифатида икки соҳада — шариат манба- ларини ишлаб 
чиқиш (“усул ул-фиқҳ”) ва шариатни муайян бир соҳаларга татбиқ қилиш 
(“фуруъ ул-фиқҳ”)дан иборат белгиланган.
39
Мусулмон ҳуқуқи Туркистонда ҳукмрон ҳуқуқ манбаси сифатида рус 
мустамлакаси даврида ҳам амал қилар эди 
Мусулмон ҳуқуқи — ҳозирги замондаги энг асосий ҳуқуқий 
тизимлардан бири бўлиб, унинг асосий хусусияти исломнинг диний 
қарашлари, аҳлоқий ва маиший ақидалари билан яқиндан боғлиқликдир. 
Мусулмон ҳуқуқининг амалий фаолияти шахсий (шахс мақомининг кўпгина 
масалалари 
бўйича) 
ва 
ҳудудий 
қўлланиш 
ақидаларининг 
уйғунлаштирилиши билан ажралиб туради.
40
Мусулмон ҳуқуқини, шунингдек, шариат деб ҳам аталади. Бироқ, 
бундай тушунча батамом тўғри келмайди, чунки шариат ботиний ("амалий") 
ахлоқ-одоб қоидалари билан бирга диний ақидалар асосларини ҳамда 
мусулмонлар виждонига ҳавола этилган ахлоқий йўл-йўриқларни ўз ичига 
олади. 
XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб қонунлар борган сайин кўпроқ 
асосий ҳуқуқий манба бўлиб қолдики, улар мусулмон ҳуқуқий 
ақидаларининг ўзига хос мажмуи бўлиб хизмат қилади. Бошқа меъёрий 
ҳужжатлар Қуръон ва суннанинг аниқ таърифланган кўрсатмаларига зид 
бўлмагандагина назарий жиҳатдан қўлланилиши мумкин.
41
Мусулмон ҳуқуқининг асосий мазмунини ислом талабларидан келиб 
чиқадиган, мусулмонларнинг ўзаро муомала ва ахлоқ қоидалари ҳамда 
уларга амал қилинмаганлиги учун қўлланадиган (одатда диний руҳдаги) 
жазолар ташкил этади. Шариатда давлат (халифалик) ҳуқуқи нормалари, 
мажбурият, мерос, жиноят ва жазо, оила-никоҳ ҳуқуқлари, шунингдек, суд 
юритиш, васийлик кўрсатмалари берилган. Шариат хусусий мулкни худо 
томонидан белгиланган доимии ва ўзгармас деб ҳисоблайди. Қуръони карим 
шариат ҳуқуқинин: бош манбаи сифатида, ҳадислар унга қўшимча ёки 
39
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси И.М.Мўминов номидаги Фалсафа ва 
ҳуқуқ институти. Юридик атамалар қомусий луғати. “Шарқ”, Т., 2003, 248-бет 
40
Жаҳон мамлакатларининг ҳуқуқий тизимлари. Қомусий луғат. “Инсон ҳуқулари бўйича 
Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази”, Т., 2006. 451-бет. 
41
Жаҳон мамлакатларининг ҳуқуқий тизимлари. Қомусий луғат. “Инсон ҳуқулари бўйича 
Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази”, Т., 2006. 452-бет 

---

305 
тўлдирувч;- манба, дунёвий ҳуқуқ эса ундан ҳосила бўлиб, фақат унга зил 
келмаган ҳолдагина қўлланилган. Қуръони каримнинг деярл: барча суралари 
у ёки бу даражада ҳуқуққа оид қоидалардир. 
В.В. Бартольд фикрича, Туркистон ХIХ асрда, ўрта асрлардан фарқли 
ўлароқ, мусулмон дунёси дунёсида юқори ўрин эгалламаган бўлса-да, Бухоро 
аввалги диний таълим маркази мақоми шон-шуҳратини сақлаб қолди ва 
нафақат Туркистон вилоятларидан, балки Волга минтақасидан ҳам 
талабаларни ўзига жалб қилди.
42
Туркисонда жумладан, Тошкент мисолида шаҳар ҳукумати таркибини 
аниқлаш учун ҳудудий эмас, балки миллий принцип асос бўлди, гарчи 
қоидаларнинг дастлабки режаси (генерал-губернатор буйруғида 1877 йил 
августда) маҳаллий аҳолининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш маъносида 
бирлаштирилган бўлса ҳам шаҳар кенгаши аъзоларининг сони, уларнинг 
учдан бир қисми, албатта, рус тилини биладиган маҳаллий аҳолига 
сайланади, яъни маҳаллий аҳоли кенгаш аъзоларининг камида учдан бир 
қисмини ташкил қилиши кераклиги тўғрисида қарор қабул қилинди.
43
Истило қилинган тахликали йиллардан бошлаб Россия ҳукумати 
маҳаллий жамоатчилик фикрига мурожаат қилиб, мустамлака ҳаракатларини 
ўз вакиллари ёрдамида ўтказишга ҳаракат қилдилар. Ана шундай 
мурожаатларнинг 
биринчиси, 
Оренбург 
генерал-губернатори 
Крижановскийнинг 1865 йил 29 октябрда Тошкент шаҳрига Россия 
ҳомийлигида мустақил давлат иш ташлашини ташкил қилиши ва Туркистон 
вилояти губернатори Черняевга уни бошқариш учун лойиҳа ишлаб чиқиш 
ишониб топширилганлиги тўғрисида эълон қилган.
44
“Тошкент ичкарисидаги ҳовли жойлари учун тўловлар” қилинган бўлиб, 
улар аҳолининг ҳаракатлари беҳуда кетмасликни учун шариатга 
таянмасликлари сўрашган. Қозикалон
45
аниқки, истило (фатҳ) пайтида бу 
лавозимни эгаллаган шахс Россия ҳукумати томонидан тасдиқланиши ва 
унинг ворислари ҳам собиқ хон ёрлиқларида бўлгани каби губернатор 
буйруғи билан тайинланиши тахмин қилинган эди. Ҳақиқатда бундай 
лавозимлар кўпинча мерос бўлиб, ўтган отаси ўғлига ва халқ ҳукмронлиги 
даврида ҳам шундай бўлишини кутган эди.
46
42
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство 
академии наук СССР, 1927. 124-стр 
43
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство 
академии наук СССР, 1927. 164-стр 
44
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство 
академии наук СССР, 1927. 175-ст 
45
Қозикалон-бош қози, энг юқори даражадаги қози (олий маҳкама раиси). Ўзбекистон 
Миллий Энциклопедияси (Электрон ресурс) 203-бет. (Кириш санаси 02.12.2020 йил соат 
13:37) 
https://n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi/O'zbekiston%20Milliy%20Ensikl
opediyasi%20-%20M%20harfi.pdf
 
46
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство 
академии наук СССР, 1927. 176ст 

---

306 
1865 йилда рус ва турк тилларида “ҳукуматига содиқлиги учун” 
Туркистон вилояти Тошкент шайхи-л-исломи "(исми номланмаган) 
мукофотланиши тўғрисида маълумотлар мавжуд. Шайх-л-Ислом ва Қози-
Калоннинг душманлари бир вақтнинг ўзида руслар ҳукуматининг 
душманлари бўлган.
47
Ҳаттоки форс тилида (улар таржимонларнинг таъсири остида эмас, 
балки ташаббус асосида ишлагани аниқ), суверенга қаратилган мурожаат, 
Черняевдан кетишни илтимос қилиб, янги губернатор Романовский генерал-
губернатор Крижановскийга ёзган.
Руслар арабларда маҳкама борлигига ишонишган, у “цивилизация 
тарқалиши ва ривожланиши билан” киритилган ва ривожланган, аммо 
мусулмон руҳонийларининг қаршиликлари пайдо бўлди ва Ислом 
цивилизация устидан ғалаба қозонганидан сўнг унинг ўрнини ягона Қази 
суди эгаллади. Ўзгартиришнинг иложи йўқ эди: “солиқлар, судлар, 
қозиларнинг маҳкама билан кураши ҳақидаги фикрни тарихий далиллар 
билан тасдиқлаш? “Маҳкама” сўзининг ўзи “суд қарорлари қабул 
қилинадиган жой”. 
Романовский Тошкент қозикалонига ишонмаган ва ўзини тутиш 
қобилиятини бузган деб топган? Вақтинчалик чоралар, насиҳат, танбеҳлар ва 
бошқалар билан қозикалон мўътадил бўлиб қолганига эришган. "Ҳокимият 
ўз ваколатларини янада заифлаштириб, суд жараёни "ҳукумат расмийлари 
иштирокида халқдан сайланган одамлар иштирокида" ўтказиладиган 
муассаса томонидан амалга оширилишини умид қилди.
48
Маҳаллий аҳолига "нуфузли шахслар" орқали ва ҳокимнинг ўз 
таржимонлари орқали этказилган. Музокаралар бошланганидан икки ой 
ўтгач, янги суднинг очилиши бошланди. унинг тантанали очилиши 1868 йил 
август ойи ўрталарида генерал-губернатор Крижановскийнинг келиши 
муносабати билан иш бошлаганидан уч ҳафта ўтиб содир бўлди. 11 июль 
Романовскийга маҳаллий аҳоли томонидан мурожаат берилди, у эрда унинг 
“аҳолининг барча сўровлари қабул қилинадиган ва бизнинг шариатимизга 
мувофиқ иш олиб бориладиган маҳкама” ташкил этиш нияти ҳақида 
миннатдорчилик билан айтишди.
49
“Лойиҳага нисбатан” ҳаракат қилган генерал-губернаторни маҳаллий 
шароит сабаб бўлганида ундан четга чиқишга йўл қўймаслик учун лойиҳа 
қонун кучини олмади. Шунга қарамай, маҳаллий аҳолининг таклиф қилинган 
янгиликларнинг бирортаси ёки уларнинг ҳаёти ва чуқур қадимийлик билан 
муқаддас қилинган шариатига мос келмаслиги ҳақидаги барча фикрлари 
дастур нутқи ва ундан четга чиқишнинг иложи йўқлиги билан тўхтатилди. 
47
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство 
академии наук СССР, 1927. 177-ст 
48
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство 
академии наук СССР, 1927. 178-ст 
49
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство 
академии наук СССР, 1927. 179-ст 

---

307 
Улар ўзларига ишониб топширилган ишларга тўлиқ бефарқликни 
аниқладилар. На Кауфман ва на унинг меросхўрлари маҳаллий аҳолининг ўзи 
қадрлайдиган шундай машҳур ҳукуматни тузишга муваффақ бўлмадилар ва 
расмий таркиб билан кифояланадиган бундай рус маъмуриятини тузишга 
журъат этишмади. Ҳеч қандай товламачиликни қўлламасдан ёки маҳаллий 
ҳукумат ва маҳаллий аҳоли ўртасида медиастин "шарафли маҳаллий аҳоли" 
шаклида қолди.
50
Гейнснинг сўзларига кўра, Қўқон хонлиги ҳукмронлиги остида, 
Тошкентнинг тўрт қисмининг ҳар бирига минг киши (минбоши) раҳбарлик 
қилган, аҳоли томонидан сайланган ва бек томонидан тасдиқланган. Якка 
кварталларни 
(маҳаллаларни) 
мингбошилар 
тайинлаган 
юзбошилар 
(юзбошилар) бошқарган. Юзбоши тувачи деб ҳам аталган (рус тилидаги 
товочи ёки товгочи имлосига кўра, дастлаб "тугачи". Ўрта асрларда, 
мўғуллар даврида ва Темур даврида у юқори ҳарбий унвонга эга бўлган, 
кейинчалик бу стандарт ташувчилар ва ҳарбий хабарчиларнинг номи бўлган). 
қирқ тўрт миршаб унга бўйсунган курбоши бор эди, улардан ҳар ўнта 
миршаб ўз қўмондонлигида бўлган тўрттаси юзбошилар (юзбоши) деб 
номланган эди. Суд ҳокимияти хон ёки бек томонидан тайинланган тўрт қатл 
қўлида эди
51
Маҳаллий аҳоли учун "ижро" ва кўчманчи учун "бий" атамалари "халқ 
судяси" атамаси билан алмаштирилди.
52
Наиманская волостининг фақат иккита ов жамиятлари тўлиқ мавжуд 
эди, у эрда Вулне оқсоқоллари (аминлари) ни сайловлар элликинчи кунлар 
томонидан, ўзлари айтганча, сайланган ҳокимият вакилларидан анча устун 
бўлган бийларнинг кўрсатмаларига биноан ўтказилган. Халқ судяси (судни 
адат бўйича эмас, балки шариат бўйича тузган жаллод) ва волост ҳукмдори 
Олойда эмас, балки Фарғона водийсида яшаган.
53
Маълумки, Кўкон хонлигини тугатишда шахсан ташаббусни ўз қўлига 
олган Туркистоннинг биринчи генерал губернатори К.П.Кауфман рус 
императори Александр II нинг энг арзанда генералларидан бирига айланди. 
1867 йилдан 1881 йилга қадар Туркистон халқ тарихи тақдирини ҳал қилиш 
маҳаллий тилда “иккинчи подшо” дея таъриф берилган фон Кауфмаи қўлида 
бўлди. 
Фукаролик масалаларининг аксарияги ислом фикҳи асосида олиб 
борилади. Ҳозирги замонамизда жорий этилган барча чукукшунослик асосан, 
ислом фикҳи негизида тузилгандир. Кўпгина ислом мамлакатларидаги олий 
ўқув юртларида ватандошларимиз Бурҳониддин Марғиноиий, Абу Лайс 
50
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство 
академии наук СССР, 1927. 184-ст 
51
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство 
академии наук СССР, 1927. 191-ст 
52
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство 
академии наук СССР, 1927. 192-ст 
53
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство 
академии наук СССР, 1927. 197-ст 

---

308 
Самарқандий каби машҳур ҳуқуқшуносларимизнингасарлари асосий дастур 
сифатида ўқитилмоқда. Мусулмон бўлмаган мамлакатларда, асосан 
Оврупода ҳам ислом фиқҳига, ушбу алломаларнинг асарларига эътибор 
каттадир.
54
Адолат яхши хулқнинг фоили, зулмнинг муқобилидир. Ақл ва шариатга 
мувофиқ равишда ҳаракат қилур.
55
Охирги куннинг мисоли, субЪектлар орасида кўплаб издошларни топди, 
уларга хонликнинг ўша пайтдаги давлат тузилиши ва ўша пайтдаги вуков 
томонидан муқаддас қилинган суд тартиблари катта ҳисса қўшмади. 
Эҳтимол, бу эрда бу жуда ақлли эмас, лекин кам эмас, мен давлат тузилиши 
ҳақида бир неча умумий сўзларни айтаман, у мавжудлигининг сўнгги 
даврида биз Қўқон хонлигида топдик. Маъмурий муносабатларда хонлик 
вилаетларга бўлиниб, уларни ҳокимлар бошқарган (акс ҳолда - серкерда). 
Уларнинг ҳар бири бекларга бўлиниб, уларни беклар - расмийлар 
бошқарадилар, уларни беклар билан уриш керак эмас - Хапнинг ўғиллари ва 
ака-укалари. Беклик, ўз навбатида, аминство ёки аха-калств (амин ёки 
оқсоқол) дан иборат бўлиб, улар таркибига катта селепиянинг бир қисмини 
ёки битта ўртача, ёки ниҳоят, бир нечта мвлйхни киритган. Ушбу вилайəтдан 
деярли барча солиқлар бу маблағлар учун ўзини, бутун вилоят 
маъмуриятини, сипаевни, шунингдек ўз вилоятининг чегараларида 
жойлашган сарбозни қўллаб-қувватлайдиган ҳакимларнинг буйруғига тушди. 
Солиқларнинг бир қисми натура шаклида (ғалла нони) йиғилганлиги 
сабабли, унвонларнинг кўп қисми унга тайинланган таркибни донли нон, 
кийим-кечак ва пул% шаклида олган; фақат катта мартабаларга у ёки бу 
селендан (ёки муассасадан, масалан, давлат тегирмонидан) ёки хоннинг ўзи 
ёки хокимнинг қарорига биноан солиқларни (ёки даромадларни) йиғиш 
ҳуқуқи берилди. Бир катта қишлоқни учта, тўртта амалдорга бериш учун 
берилиши одатий ҳол эди, улар бу эрдан ҳамма нарсани сиқиб чиқаришди ва 
бундан ташқари, ўзаро жанжаллашишди, натижада аллақачон ножўя 
ҳукуматни обрўсизлантиришди. Хонга йилига бир ёки икки марта тортук 
(совға) кўринишида тақдим этишга мажбур бўлган барча ушбу ходимларнинг 
ишини қондириш учун олиниши керак бўлган қолдиқлар қимматбаҳо 
халатлар, жуда кўп пул ва жуда кўп пуллардан иборат эди. берилган 
вилланинг ҳажми ва рентабеллиги бўйича. Айнан шу тортукни тақдим этиш, 
вилоятга хоном томонидан ҳар сафар ташриф буюришида, албатта, ҳоким 
учун мажбурий бўлган.
56
Шундай қилиб, қадимги маданиятларда мустаҳкам пойдеворга эга 
бўлган эронликларнинг ички фуқаролик ҳаёти бутунлигича қолди. Қул 
қилинган одамлар ғолиб сифатида ва худди шу нѣрѣда, ўликдан кейинги 
54
Нодирбек Абдулаҳатов, Толибжон Ғозиев. Бурҳониддин Марғиноний: Тарихий ҳақиқат 
ва асотирлар. “Янги аср авлоди”, 2010, 9-бет 
55
Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. 2-жилд. “Маънавият”, 2009, 69-бет 
56
В.Наливкин. Краткая история Кокандкаго ханства. Казань Типография Императоркаго 
Университета, 1886, 208 cт 

---

309 
муҳитдан эрга экилган, яъни тирноқ ҳукмронлигидан, худди шу нѣрѣда 
азобланадиган бир хил ирмоқлик муносабатлари ўрнатилди. Бироқ, 
мўғулларнинг Нранслар устидан ҳокимияти туюлиши мумкин бўлган 
даражада чексиз эмас эди. Нафақат юксак маданият, балки ўрнатилган давлат 
тартиби ҳам мўғулларни мвогомда ушлаб турди ва, бошқача қилиб айтганда, 
уларни таъсир доирасига тортди, шунингдек, Муҳаммаднинг қудратли 
Қуръонини ўз давлат қонунчилиги (шарҳати) билан, қолган одамлар эса 
олимлар қўлида судялар). Илмли руҳонийлар, ғаройиб авлиёлар, Қуръон 
товушлари - кулллар ва хожнлар хонахонлар даврида ўз кучларини сақлаб 
қолишди, 
ҳатто 
уни 
кучайтирдилар, 
омма 
орасида фанатизмни 
ривожлантирдилар. Улар учун катта ёрдам шариф этарли бўлмаган 
ҳолатларда бўлган қодир одат эди. Ва ниҳоят, хоннинг золим ҳокимиятига 
кейинги тўсиқни талаффузлар ифодалади: агар суверен угиетий жуда кўп 
бўлса, унда тўнтариш ва бойларга бўлган иштиёқ мўғуллар орасида авж 
олган; ҳеч қачон умидсиз раҳбарлар этишмаслиги бўлган. Мняли хон; агар 
тинчлик даврида эронликларни фақат битта ҳукмдор ўз хизматкорлари билан 
ўғирлаган бўлса, унда бундай ўтиш даврида минглаб одамлар томонидан 
талон-тарож қилинган. Кейинги нарсада мен ғолиб бўлган мўғул 
кўчманчисининг ўтмиши ва ҳозирги муносабатини Фарғона қишлоқ 
хўжалигига кўрсатишга ҳаракат қиламан. Мўғул кўчманчиси эркин 
табиатнинг ўғли бўлиб, эрни қаттиқ ишлашга мажбур бўлса, ўзини бахтсиз 
ҳис қилади. Унинг сурувларида даҳшатли бахтсизлик юз бермагунча, у 
пайғамбар қуйидаги сўзлар билан таърифлаган даҳшатли тақдирга 
бўйсунмади: "бу восита (шудгор) қаерга кириб борса, ҳамма жойда у ўзи 
билан қуллик ва шармандаликни келтириб чиқаради". Аммо оғир эҳтиёж 
ҳамма нарсани мажбур қилади; Шундай қилиб, эркин даштда, худди бошқа 
жойларда бўлгани каби, мао каби, мулк ҳамжамияти ва мулк тенглиги 
сақланиб қолиши мумкин. Чўпонларнинг жонли инвентаризацияси бошқа 
савдо-сотиқларга қараганда анча юқори даражада бўлган, айниқса, 
континентал иқлимнинг қарама-қаршилиги ва ибтидоий одам кундан кунга 
хавфсизлиги билан боғлиқ, чунки ўзи ва чорва моллари учун материаллар 
ҳақида қайғурмаслик керак. дят эртага бугунги бой одам, ва бу одам 
тупроққа боғланиб, кўп сонли ҳайвонларсиз хавфли даштга чиқиш 
имкониятидан маҳрум. Бундай ҳолатни мен ўзимнинг "Сибирисче Реисе" 
асаримда таъкидлаган эдим, Сверонинг ҳаддан ташқари қисмида кийик 
чўпонларига нисбатан, самовдам таъсир қилган тунгу-зам - барибир. 
Жанубда ҳам худди шундай. Буларнинг барчаси Сибир маъмурияти орасида 
зарарсиз, тартибсиз кўчманчиларнинг ғояси, уни қандай тушуниш ва қандай 
таснифланганлигини, қатъий белгиланган терминологияга кўра; ва у эрда 
улар "адашган" қусуқларни ажратиб туришади. 
57
Туркистон мусулмонларининг ўзига бўйсуниши учун Кауфмаңанинг 
буйруғи билан бажарилмади, муфтий томонидан юборилган кўрсатгич 
57
Очерки Ферганской долины.А.Ф.Миддендорф. Санкпетербургь. Типография 
Императорски академи наук, 1882, 335 ст 

---

310 
муллалари Туркистондан олиб ташланди. Кауфман, шунингдек, маҳаллий 
мусулмон муассасалари билан аввалги расмий алоқаларни ҳам тўхтатди. 
Тошкентликлар 
томонидан 
Оренбург 
генерал-губернаторига 
(рйзҳановскийга) таржимон Бекчурин орқали берилган илтимосномада 
уларнинг асосий вазифаси (кази-калян) учун Туркистонда" Оренбург 
муфтийси " да ишлатилган бир хил ҳуқуқларга эга бўлиш истаги 
билдирилди; Черняев расмий буйруқ кази-калян сифатида хонлар даврида бу 
лавозимни эгаллаган шахсни тасдиқлади; Шайх-л-Ислом (у кази-каляннинг 
катта акаси томонидан ишғол қилинган) ҳам сақланиб қолди; Кауфманда 
иккала лавозим бекор қилинди.
58