Oliy va o‘rta maxsus taʹlim vazirligi qo‘qon davlat pedagogika instituti

 
TEXNOLOGIYA DARSLARIDA KO‘RGAZMALI QUROLLAR VA 
ULARNI TANLASH 
 
Xayitov Jonibek Xolboboyevich* 
- Termiz DU
 
Texnologiya darslarini tashkil etishda ko‘rgazmali qurollar muhim o‘rin 
tutadi. Shuning uchun ham har-bir Texnologiya fani o‘qituvchisi darslarni tashkil 
qilishda doimo ko‘rgazmali qurollardan doima o‘rinli foydalanish lozim. 
Shundagina har-bir o‘qituvchi o‘z darsi davomida katta natijalarga erishadi. 
Fiziologlarning qayd etishicha inson 80 % axborotni ko`rish orqali qabul qiladi. 
Shunday ekan texnologiya darslari jarayonida o‘quvchilarga har-bir buyumni 
yasalish jaroyonini o‘quvchilarning ko‘z o‘ngida yasab ko‘rsatish kerak. 
O‘quvchilarga mavzuni o‘zlashtirish oson bo‘ladi. Ko`rgazmali qurollarda rasmlar, 
sxemalar, modullar, maketlar yordamida o`quvchilar ongida ushbu hodisalar va 
ob’ektlarning obrazlari yodda qoladi. Ko`rgazmali obrazlarga suyangan holda 
pedagog o`quvchilarini hodisalar va ob’ektlarning mohiyatini his qilishga olib 
keladi. Bunday yondashish abstrakt fikrlash abstrakt tushunchalardan foydalanish 
bilan bog`liq. Bunda ko`rgazmali qurollar tafakkurining o`rganilayotgan hodisalar 
bilan aloqasini ta`minlaydi. Hodisa ob’ektning ichki hususiyatlarini ochishga 
yordam bergan holda tafakkurga kerakli axborotni yetkazib beradi. Ko‘rgazmali 
qurollardan maqsadga muvofiq va samarali foydalanish o‘quvchilarning kasbiy 
tayyorgarligini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Ko‘rgazmali qurollardan 
yetarlicha xabardor bo‘lish ularning didaktik imkoniyatlarini yetarlicha baholash 
o‘quv jarayonini muvafaqqiyatli tashkil etishga yordam beradi. Har bir 
ko‘rgazmali qurollar uzatilayotgan axborot va ko‘zda tutilgan vazifalar nuqtai 
nazardan o‘quv dasturida ko‘zda tutilgan materialga mos kelishi zarur. 
Ko‘rgazmali qurollardan foydalanganda o‘quvchilarning dunyo qarashi fikrlash 
jarayoni hamda tasavvur qilish jarayoni ortadi. Shuning uchun ham dars davomida 
ko‘rgazmali qurollardan foydalanish doimo yaxshi samara beradi va tezda 
notijasini ko‘rsatadi.
Didaktikaning asosiy tamoyillaridan biri darsning ko‘rgazmaliligini ta'minlash 
ayniqsa,Texnologiya darslarini o‘qitishda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish 
o‘quvchilarga iqtisodiy kategoriyalarni muammolarni o‘rganishda katta yordam 
beradi. Ko‘rgazmali qurollar yordamida o‘quvchilar bir vaqtning o‘zida muhokama 
qilinayotgan savolni axborotni ham eshitish ham ko‘rish orqali qabul qilishi 
shubhasiz ularni puxta bilim olishlariga yordam beradi, ko‘rgazmali qurollar 

---

199 
xilma-xil taraqqiyotning o‘zi bir tomondan fanni chuqur o‘zlashtirishni zarur qilib 
qo‘ysa, ikkinchi tomondan, dars berishning turli-tuman yangi uslublari 
ko‘rgazmalilikni oshirish, texnik vositalardan foydalanish, ularni qo‘llashni 
takomillashtirish orqali bilim olishni osonlashtirish, qiziqarli jarayonga 
aylantirishga yordam beradi. ,,Bilim olish ignada quduq qazish bilan barobar'' 
degan naql bejis emas, chunki u nihoyatda mashaqqatli mehnat. Sabr toqatni talab 
qiladi. 
Tabiiyki yoshlarga energiya ko‘p, sabr-toqat yitishmaydi. Eng yo‘qori 
malakali tajribaga ega o‘qituvchilar ham darsdan ko‘zlangan maqsadga erishish, 
o‘quvchilarning mavzuni puxta o‘zlashtirishlari uchun doimo auditoriyaga qarab, 
dars mashg‘ulotini ma'lum bir tartibda avvaldan qanday tarzda qaysi metodlarni 
qo‘llab o‘tkazishni o‘ylab qo‘yishi rejalashtirilishi kerak. Darsning tuzulishi 
psixologik va pedagogik tamoyillarda ko‘ra tashkil etilishi darsda vaziyatning 
o‘zgarishi o‘quvchilarning tayyorgarligi va boshqa sabablarga ko‘ra moslashish 
imkoniyatini beradigan tarzda bo‘lishi kerak. Darsni qanday tashkil etishni 
rejalashtirish yo‘l ko‘rsatuvchi yo‘llanma tarzidagina bo‘lishi mumkin. U hamma 
eshikni ochadigan kalit emas. Sababi birinchidan o‘quv xonalar o‘quvchilarning 
darsga tayyorlanib kelishi darsga faol qatnashish darajasi bilan sinflar farq qiladi. 
Ikkinchidan mavzular bir-biridan farq qilib masalaning mazmunini ochib berishda 
turli usullar qo‘llashni taqozo etadi. Uchunchidan o‘quvchilar jonli mushohada 
yurituvchilar ekan, albatta bir dars ikkinchidan farq qiladi. Kutilmagan vaziyat 
sodir bo‘lishi mumkinki u ham albatta dars o‘tishga ta'sir qiladi dars tarkibini 
o‘zgartirishga olib keladi. Bunda o‘qituvchi mohir dirijor orkestrni boshqarganday 
auditoriyani boshqarishi kerak. Lekin ko‘rgazmalilikni har qanday sharoitda 
ta'minlash mumkin. Dars jarayonida so‘z bilan o‘qituvchi tomonidan yodga 
tushurish, o‘quvchilarning xayotida gavdalashtirish mumkin bo‘lgan ichki xayoliy 
ko‘rgazmali qurollar, adabiyot, sanat asarlari badiiy film badiiy asar qahramonlari 
hayotida yuz beradigan turli voqea vaziyatlardan odatda keng foydalaniladi. Har-
bir darsni boshlaganda eng avvolo o‘qituvchi o‘tilgan mavzuni o‘quvchilarning 
yodiga tushuradi. Yangi mavzuni boshlar ekan o‘quvchilar diqqatini unga jalb 
qilish fikrini yo‘naltirish uchun adabiyot san’at asarlarini yoki hayotda yuz bergan 
biror voqeani gapirib berish mumkin. Bu yangi mavzuni o‘rganishga o‘quvchilar 
ruhi kayfiyatini tayyorlaydi. Mashg‘ulot jarayonida ko‘rsatib izohlash mumkin 
bo‘lgan ko‘rgazmali qurollar jadval, sxema, plakat, chizma, diagramma va 
boshqalardan foydalanish o‘quvchilarning bilimini puxtalashtirishda muhim rol 
o‘ynaydi. Darslikda doskani ishlash ko‘p vaqtni oladigan boshqa texnik 
vositalardan foydalanishga imkoni yo‘q auditoriyalar plakat chizmalardan 
foydalanish maqsadga muvofiq. Darsda doskani ishlatish ko‘p vaqtni oladigan 
boshqa texnik vositalardan foydalanishga imkoni yo‘q auditoriyalarda plakat, 
chizmalardan 
foydalanish 
maqsadga 
muvafiq. 
Jadval, 
sxema, 
grafik, 
diagrammalardan foydalanish universal: 
-avvaldan slayd plyonkalarga chizib, texnik vositalar yordamida ko‘rsatilishi. 
-vatman qog‘ozga chizib, texnik vositalardan foydalanish uchun sharoiti yo‘q 
auditoriyada foydalanish. 

---

200 
-kserakopiyadan chiqarib tarqatma material sifatida foydalanish. 
-disketga kiritib, kampyutir orqali ko‘rish, tashkil qilish mumkin. 
Ko‘rgazmali qurollardan foydalanish darajasi keng, ulardan qanday tarzda, qanday 
maqsadda foydalanish o‘qituvchiga bog‘liq. O‘qituvchi ko‘rgazmali qurol tanlar 
ekan, albatta, avvalo ma'ruzani yoki seminar darsimi ekanligini hisobga oladi. 
Ikkinchidan, qaysi mavzu, bu mavzuda o‘qituvchi o‘quvchilar oldida nima vazifa 
qo‘ymoqchi, maqsadi nima, muhokama qilinayotgan muammoni yechishda 
ko‘rgazmali qurol qanday yordam berishi mumkinligini hisobga olib tanlashi 
kerak. Masalan, jadval raqamlaridan ma'ruzada biron gipotezani ilgari surilayotgan 
fikrni tasdiqlash maqsadida foydalanilsa, seminar darsida masala yoki mashq 
bajarganda foydalanish mumkin. Bunda ham ko‘rgazmali qurollardan foydalanish 
darajasi o‘qituvchining mohirligi, fantaziyasiga bog‘liq. Keyingi paytda darslarda 
tarqatma materiallardan foydalanish toboro keng qo‘llanilmoqda. Tarqatiladigan 
materiallarning muhim ijobiy tomoni shundaki, u bevosita o‘quvchilarning qo‘lida 
bo‘lib, uzoqdan ko‘rsatiladigan ko‘rgazmali qurollarga xos kamchiliklardan xoli. 
Ko‘rgazmali qurollarning avzalligi shundaki, uni dars o‘tishning barcha shakllari,
metodlarida qo‘llash mumkun. Ayrim mavzularni esa umuman namoyish 
qilinadigan materellarsiz ko`rgazmali qurolsiz bo`lmaydi.
Xulosa qilib aytganda, texnologiya darslarida ko‘rgazmali qurollardan o‘z 
o‘rnida foydalanilsa o‘qituvchi dars davomida yaxshi samaraga erishadi. Shu 
o‘rinda o‘quvchilarda shu mavzuga oid yaxshi tushunchalar shakllanadi va fanga 
nisbatan qiziqishlar yuzaga keladi. Yuqorida takidlaganimizdek ko‘rgazmalardan 
foydalanilganda o‘quvchilarda mavzuni o‘zlashtirish jarayoni yo‘qori natijalarni 
ko‘rsatadi.