Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti “iqtisodiyot” kafedrasi

B_h.a – xom ashyo bahosi, so’m;

I_h.a– mahsulot birligi uchun hom ashyo sarfining o’zgarish indeksi.

I_h.a=(1-α_x.a)

bu yerda:

α_x.a – material sarfining kamayish foizi;

U_x.a – xom ashyoning tannarxdagi ulushi.

Amortizatsiya ajratmasi bo’yicha iqtisod:

∆A=A_a(Q_’-Q_x)

bu yerda:

A_a – mahsulot birligiga to’g’ri keladigan amortizatsiya ajratmasi, so’m;

Q_’, Q_x – reja va hisobot davridagi mahsulot hajmi, ming so’m. Ish haqi xarajatlari bo’yicha iqtisod:

bu yerda:

^I i.x.

∆IX=(1- ^Im.u.
)*U_i.x.;

I_i.x – ish haqining o’zgarish indeksi;

I_m.u. – mehnat unumdorligining o’zgarish indeksi;

U_i.x. – ish haqining tannarxdagi ulushi.

3. Reja davri uchun tannarx aniqlanadi:

T_r.=T_das.- ∆T;

bu yerda:

∆T – turlitadbirlar natijasida tannarx bo’yicha erishilgan iqtisod.

Detallashtirilgan usulda xarajatlarni rejalashtirish dastlab mahsulot uchun zarur bo’ladigan xom ashyo materiallar va yordamchi materiallar sarfini aniqlashdan boshlanadi. Buni jadval ko’rinishida ham amalga oshirish mumkin.

1. – jadval. Zaruriy xom ashyo va materiallar sarfi miqdori jadvali.

Mahsulot birligiga sarflanadigan xom ashyo va yordamchi materiallar turi hamda nomi	Sarf me’yori, 1 metr mato uchun (kg)	Yil davomida ishlab chiqariladigan jami mahsulot, metr	Yillik xom ashyo va yordamchi materiallar hajmi, kg	xom ashyo materiallar qiymati, so’m	Jami qiymat, ming so’m
1	2	3	4(3x2)	5	6(5x4)
1. Tola	0,052	3655000	153510	3200	491232
2. Kraxmal	0,03	3655000	109650	900	98685
3. Kley	0,38	3655000	1388900	2000	2777800
4. Soda	0,32	3655000	1169600	1500	1754400
5. Sovun	0,28	3655000	1023400	1200	1228080
6. Xloramen	0,24	3655000	877200	3800	3333360
7. ’axtayoi	0,38	3655000	1388900	4200	5833380
Jami:	x	x	6111160	x	15516937

Bunda mahsulot birligi uchun xom ashyo va yordamchi materiallar sarfi soha texnologlarining ko’rsatmasi yoki maslahati asosida olinadi. Hisoblar jihozlarni harakatga keltiruvchi elektroenergiya sarfini aniqlashda davom ettiriladi. Bunda jihozni harakatga keltiruvchi elektroenergiya sarfi jihozning texnik xarakteristikasidan olinadi. Bu hisoblar jadval ko’rinishida ifoda etilishi mumkin.

2. – jadval.

Jihozlarni harakatga keltiruvchi elektr energiya sarfi.

Jihoz nomi	Jihoz soni	1 soatlik e/e sarfi, kv.	Jihozning yillik ish fondi, soat	Jami ish vaqti fondi, soat	Jami e/e sarfi, kv	1 klv narxi, so’m	Jami e/e qiymati, so’m

Hisoblarni ish haqi fondini rejalshtirishda davom ettiriladi. Bunda mehnatga haq to’lash fondini rejalashtirish tartibidan foydalanish tavsiya qilinadi. Amortizatsiya xarajatlarini aniqlash tartibini qo’llash asosida bu sarflar bo’yicha mablag’lar rejalashtiriladi.

Amortizatsiya xarajatlarini hisoblashda O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksida xususan 144-moddasida belgilangan va quyidagi 14.3-jadvalda keltirilgan me’yorlarga e’tiborni qaratish zarur bo’ladi.

14.3-jadval.

Soliq solish maqsadida amortizatsiya qilinishi kerak bo’lgan mol-mulk amortizatsiyaning eng yuqori normalarini guruhlanishi.

Guruhl ar tartib raqami	Kichik guruhlar tartib raqami	Asosiy vositalarning nomi	Amortizatsiyan ing yillik eng yuqori normasi, foizlarda
I		Binolar, imoratlar va inshootlar	5
II		Uzatish qurilmalari	8
III		Kuch-quvvat beradigan mashinalar va uskunalar	8
IV		Faoliyat turlari bo’yicha ish mashinalari va uskunalar (harakatlanuvchi transportdan tashqari)	15
V		Harakatlanuvchan transport	8
VI		Kompyuter, periferiya qurilmalari, ma’lumotlarni qayta ishlash uskunalari	20
VII		Boshqa guruhlarga kiritilmagan asosiy vositalar
	1	Ko’p yillik dov-daraxtlar	10
	2	Boshqalar	15

Yoqilg’i xarajatlarini rejalashtirishda avvalo mavsumiylik e’tiborga olingan holda yillik mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo’ladigan yoqilg’i yoki bu sarfi mexanikning tavsiyasi bo’yicha olinadi.

Barcha xarajatlar bo’yicha aniqlangan miqdoriy ko’rsatkichlar quyidagi jadval havola etiladi.

14.4 – jadval.

Ishlab chiqarish uchun reja kalkulyatsiyasi.

Xarajatlar moddalari nomlari	O’lch ov birligi	1 kg mahsulot uchun xarajatlar
Xom ashyo	So’m
Yordamchi materiallar	So’m
Asosiy va qo’shimcha ish haqi	So’m
Ishlab chiqarish uchun yoqilg’i va energiya	So’m
Jihozlarnisaqlashvaekspluatatsiyaxarajatlari (ehtiyotqismlaruchunsarflarelektrodvigatelta’miriuchunxarajatlar)	So’m
Transport xarajatlari	So’m
Bilvosita xarajatlar	So’m
Amortizatsiya (bino , asosiy vositalar)	So’m
Jami : ishlab chiqarish xarajatlari	So’m
Davr xarajatlari	So’m
YDC	So’m
Jami : to’liq xarajatlar	So’m
Foyda	So’m
Ulgurji bahosi	So’m

Xarajatlarni oqilona rejalashtirish mahsulot narxini pasaytirishga ta’sir ko’rsatib, korxona daromadlarini ko’paytirish imkoniyatini yaratadi. Shuning uchun xarajatlarni rejalashtirishda barcha resurslar bo’yicha sarf me’yorlarini to’g’ri me’yorlashtirish korxona oldidagi eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi.

Qisqacha xulosalar

Mahsulot tannarhi- korxonaning mahsulot tayyorlash jarayonida sarflangan xom-ashyo, materiallar, ishlab chiqarish vositalari, ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lgan xizmatlar uchun to’lov va harajatlarning pul orqali ifodalanishidir. Mahsulot tannarxining pasayishi asosida qo’shimcha moddiy resurslar yaratilib, mahsulot bahosini pasayishiga imkoniyat yaratiladi.

Mahsulot tannarxini to’g’ri rejalashtirishda hisoblash va tahlil etish hamda uning pasayishi manbalarini aniqlash maqsadida faqat umumiy harajatlarnigina emas, balki ularning tarkibiy qismlarini ham bilish zarur.

Mahsulot tannarxini rejalashtirishda quyidagi xarajat guruh turlari

ishlatiladi:

1. 
   Iqtisodiy elementlar bo’yicha
   
2. 
   Kalkulyatsiya moddalari bo’yicha
   

Harajat elementlari iqtisodiy mazmuni jihatdan bir turda bo’lgan harajatlarni birlashtirsa, kalkulyatsiya moddalari ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligi tannarxi harajatlarining alohida moddalari bo’yicha pulda ifodalanishini ko’rsatadi.

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Mahsulot tannarxi tushunchasini ifodalang|?
   
2. 
   Mahsulot tannarxini shakllantirish tartibini yoriting?
   
3. 
   Mahsulot tannarxi qaysi belgilarga ko’ra turkumlanadi?
   
4. 
   Xarajatlarni iqtisodiy elementlar bo’yicha guruxlash mazmunini yoriting?
   
5. 
   Kalkulyasiya turlari va ular orasidagi farqlarni izohlang?
   
6. 
   Xarajatlarni yiriklashtirilgan usulda rejalashtirish qanday tartibda amalga oshiriladi?
   
7. 
   Xarajatlarni detallashtirilgan usulda rejalashtirish qanday tartibda amalga oshiriladi?
   

Test savollari:

1. 
   “Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga kiritiladigan mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha xarajatlar tarkibi xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish haqida” gi Nizomda xarajatlar qaysi iqtisodiy belgilar bo‘yicha guruhlangan.
   

1. 
   Shakllanayotgan joyiga va qaysi maqsadda ishlatilayotganiga asosan;
   
2. 
   Iqtisodiy mazmun va mohiyatiga ko‘ra;
   
3. 
   Ishlab chiqarish jarayonida qatnashuviga asosan;
   
4. 
   Iqtisodiy jihatdan turkumlanishiga ko’ra.
   

1. 
   Umumiy kalkulyasiya bu ...
   

1. 
   Bu mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarflanayotgan o‘rtacha xarajatlar;
   
2. 
   Bu xar bir mahsulot turini ishlab chiqarish uchun sarflanadigan xarajatlar;
   
3. 
   Bu ishlab chiqarishga sarflangan umumiy xarajatlar;
   
4. 
   Bu ishlab chiqarishga sarflanadigan doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar.
   

1. 
   Tur kalkulyasiyasi bu ...
   

1. 
   Bu mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarflanayotgan o‘rtacha xarajatlar;
   
2. 
   Bu xar bir mahsulot turini ishlab chiqarish uchun sarflanadigan xarajatlar;
   
3. 
   Bu ishlab chiqarishga sarflangan umumiy xarajatlar;
   
4. 
   Bu ishlab chiqarishga sarflanadigan doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar.
   

1. 
   Qaysi belgilar asosida xarajatlar bir guruhga birlashtirilganda guruh modda deb ataladi.
   

1. 
   Xarajatlarni qayerda shakllanishi va qanday maqsadlarda foydalanayotganiga asosan;
   
2. 
   Iqtisodiy mohiyati va mazmuniga asosan;
   
3. 
   Ishlab chiqarish jarayonida qatnashuviga asosan;
   
4. 
   Iqtisodiy jihatdan turkumlanishiga ko’ra.
   

1. 
   Qaysi belgilar asosida xarajatlar bir guruhga birlashtirilganda guruh element deb yuritiladi.
   

1. 
   Xarajatlarni qayerda shakllanishi va qanday maqsadlarda foydalanayotgani;
   
2. 
   Iqtisodiy mohiyati va mazmuniga asosan;
   
3. 
   Ishlab chiqarish jarayonida qatnashuviga asosan;
   
4. 
   Tarkibiga ko’ra.
   

1. 
   “Xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida” gi Nizom necha bo‘limdan iborat?
   

1. 
   Moliyaviy natijalarni shakllantirish, xarajatlar ro‘yxati;
   
2. 
   Umumiy talablar, moliyaviy natijalarni shakllantirish, xarajatlar ro‘yxati;
   
3. 
   Umumiy qoidalar, moliyaviy natijalarni shakllantirish, xarajatlar ro‘yxati;
   
4. 
   Umumiy talablar va qoidalar, moliyaviy natijalarni shakllantirish, xarajatlar ro‘yxati.
   

7. 
   Joriy yildagi xarajatlar 670800 ming so‘m, ishlab chiqarish hajmi 678849,6 ming so‘mga teng va ishlab chiqarish hajmini 10 % ga ko‘paytirish ko‘zda tutilgan bo‘lsa rejalashtirilgan tannarxni aniqlash. TTT natijasida xarajatlarni 72658 ming so‘mga kamaytirish ko‘zda tutilgan.
   

1. 627580,3;

2. 656262,4;

3. 726781,5;

4. 465464.7.

8. 
   Ishlab chiqarishga xarajatlar smetasi nima?
   

1. 
   Ishlab chiqarish moliyaviy faoliyatining kelgusi davri uchun barcha sarflar yig’ma rejasi;
   
2. 
   Ishlab chiqarish moliyaviy faoliyatning talab etilgan davr uchun barcha daromadlarining jamlama rejasi;
   
3. 
   Ishlab chiqarish moliyaviy faoliyatining alohida davri uchun korxonaning barcha daromad va xarajatlarning jamlama rejasi;
   
4. 
   To’g’ri javob B va S.
   

1. 
   O’rtacha xarajatlar …
   

1. 
   Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga bog’liq holda o’zgaradigan xarajatlardir;
   
2. 
   Birlik mahsulotga ishlab chqarish xarajatlari miqdorini belgilovchi xarajatlardir;
   
3. 
   Har bir mahsulot hajmidagi doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar summasidir;
   
4. 
   Birlik mahsulotga sarflanadigan to’liq xarajatlar.
   

1. 
   Xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi …
   

1. 
   Ilg’or texnika va texnologiyani joriy qilish;
   
2. 
   Hom-ashyo va materiallar bo’yicha me’yorlarni takomillashtirish;
   
3. 
   Mehnat sharoitlarini yaxshilash;
   
4. 
   Kadrlar malakasini oshirish.
   

XV BOB. KORXONANING MOLIYAVIY REJASI