Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti “iqtisodiyot” kafedrasi

S_to’r – brigadirninng o’rtacha soatlik ta’rif stavkasi, so’m;

I_sbr – brigadirlar soni, kishi.

Shogird tayyorlanganlik uchun qo’shimcha to’lov ularni o’qitish uchun belgilangan summa hamda ishchi kadrlarni tayyorlash rejasiga asosan belgilanadi.

Bu to’lovlar summasi o’quvchi (shogird) lar sonini o’qish muddati va o’qitish haqqiga ko’paytirish orqali hisoblanadi:

bu yerda:

I_sh – shogirdlar soni, kishi;

T – o’qish muddati (tayyorlash muddati), oy;

R – o’qitish uchun to’lov summasi, so’m.

Ishchilarning kunlik ish haqi fondi soatlik ish haqi fondi va quyidagi qo’shimcha to’lovlardan iborat bo’ladi: yosh bolali ayollarga to’lanadigan imtiyozli haq, o’smirlarga qisqartirilgan ish kuni uchun to’lanadigan haq:

Qo’shimcha to’lovlar 2 xil usulda hisoblanadi:

1. 
   usulda o’rtacha soatlik ish haqi ishlanmagan soatlar miqdoriga ko’paytiriladi:
   

O’rtacha soatlik ish haqi soatlik ish haqi fondini bir o’rtacha ro’yxatdagi

ishchining samarali ish vaqti fondi va o’rtacha ro’yxatdagi ishchilar soniga bo’lish orqali hisoblanadi:

O’smirlarga qo’shimcha to’lovlar soatlik o’rtacha soatlik ta’rif stavkasini

imtiyozli soatlar umumiy miqdoriga ko’paytirish orqali hisoblanadi:

2. 
   usul balans usuli hisoblanib, birinchi o’rtacha ro’yxatdagi ishchining ish
   

vaqti balansidan foydalanib hisoblanadi. Bunda kunlik ish haqigacha qo’shimcha to’lovlar soatlik ish haqi fondidan ish vaqti balansidagi smena ichidagi imtiyozli vaqt yo’qotishlari foizi miqdorida belgilanadi. Yosh bolali ayollarga qo’shimcha to’lov quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:

bu yerda:

– bolalik ayollar uchun imtiyozli vaqt yo’qotishlar foizi.
Oylik (yillik) ya’ni umumiy rejalashtirilgan ish haqi kunlik ish haqi fondi va navbatdagi mehnat ta’tili uchun hamda davlat ishlarini ishdan ajralgan holda bajargan kunlarga to’lanadigan qo’shimcha to’lovlardan tashkil topadi, ya’ni :

Oylik ish haqi fondiga qo’shimcha to’lovlar qiymati ham ikki usulda

hisoblanadi. 1-usulda navbatdagi ta’tilga to’lanadigan to’lovlar o’rtacha kunlik ish haqini (IX_o’r.k) barcha ishchilarning umumiy ta’til kunlari soniga (T_T) ko’paytirish orqali hisoblanadi.

O’rtacha kunlik ish haqi esa kunlik ish haqi fondini (IXF_k) yildagi ish kunlari

va o’rtacha ro’yxatdagi ishchilar soniga bo’lish orqali aniqlanadi:

Barcha ishchilarning ta’til kunlari soni bir ishchining rejalashtirilgan ta’til

kunlari o’rtacha sonini ishchilarning o’rtacha ro’yxatdagi soniga ko’paytirish orqali aniqlanadi. Davlat ishlarini bajarganlik uchun qo’shimcha to’lov miqdori ham yuqoridagi tartibda hisoblanadi.

2-usulda oylik ish haqi fondiga qo’shimcha to’lov kunlik ish haqi fondini bir o’rtacha ro’yxatdagi ishchining ish vaqti balansidagi rejalashtirilgan ta’til kunlar foiziga ko’paytirish orqali hisoblanadi:

Korxonalarning mehnat rejasida ishchilarning o’rtacha soatlik, o’rtacha kunlik ish haqi bilan bir qatorda o’rtacha yillik va oylik ish haqlari ham hisoblanadi.

Ishchilarning o’rtacha yillik ish haqi yillik ish haqi fondini (IXF_y(oy)) o’rtacha ro’yxatdagi ishchilar soniga nisbati orqali aniqlanadi:

Ishchilarning o’rtacha oylik ish haqi esa quyidagi formula bo’yicha

hisoblanadi:

Xulosa qilish mumkinki, ishchilarning ish haqi asosiy va qo’shimcha ish

haqiga bo’linib, asosiy ish haqiga soatli ish haqi, ya’ni haqiqatda bajarilgan ishlarga to’lanadigan haq, qo’shimcha ish haqiga esa qonunda belgilangan ishlanmagan imtiyozli soatlarda to’lanadigan haq kiradi.

Qisqacha xulosalar

Xodimlar mehnatiga haq to’lash, ishlab chiqarish jarayonidagi mehnat resurslarining bahosi bo’lib hisoblanadi. Ushbu ko’rsatkich sarflangan mehnatning miqdori va sifati bilan belgilanadi. Lekin shu bilan birga unga sof bozor omillari bo’lgan mehnat talabi va taklifi, vujudga kelgan kon’yunktura, hududiy omillar va huquqiy me’yorlar ta’sir ko’rsatadi.

Rejadagi ish xaqi fondi – korxona tomonidan ishlab chiqarish rejasiga asosan ishchilarning mehnati evaziga to’lanadigan pul mablag’lari summasidir.

Ish haqi fondi ishchilarning barcha kategoriyalari bo’yicha rejalashtiriladi. Ishchilar ish haqini hisoblashda 3 xil ish haqi fondi hisoblanadi.

1. 
   Soatli ish haqi fondi.
   
2. 
   Kunlik ish xaqi fondi.
   
3. 
   Oylik (yillik) ish xaqi fondi.
   

Bu fondlar haqiqiy bajarilgan ishlar uchun to’lovlar (tarif ish haqi fondi) va ruhsat etilgan uzilishlar uchun to’lanadigan qo’shimcha to’lovlardan tashkil topadi.

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Ish haqi fondi tarkibi qanday to’lovlardan iborat bo’ladi?
   
2. 
   Ish haqi fondini rejalashtirish nimani ko’zda tutadi?
   
3. 
   Soatli ish haqi fondi qanday aniqlanadi?
   
4. 
   Kunlik ish haqi fondi qanday aniqlanadi?
   
5. 
   Oylik ish haqi fondiga qo’shimcha to’lovlar qanday aniqlanadi?
   
6. 
   Yiriklashtirilgan usulda ish haqi fondini rejalashtirish qanday tartibda amalga oshiriladi?
   
7. 
   Ta’rifsiz ish haqi tizimini hisoblash tartibi qanday amalga oshiriladi?
   

Test savollari:

1. 
   Ishbay ish haqi shaklida mehnatga haq to’lashga quyidagilar xosdir.
   

1. 
   Tayyorlangan mahsulot hajmi va ko’rsatilgan xizmatlar soni;
   
2. 
   Ishlangan ish soatlari;
   
3. 
   Lavozim okladlari va oylik maoshlar;
   
4. 
   A va B javoblar to’g’ri.
   

1. 
   Korxonaning ish haqi fondi quyidagilardan iborat bo’ladi:
   

1. 
   Asosiy ish haqi va mukofotlardan;
   
2. 
   Asosiy va qo’shimcha ish haqidan;
   
3. 
   Faqat asosiy ish haqidan;
   
4. 
   A va B javoblar to’g’ri.
   

1. 
   Qaysi ish haqi fondi kunlik ruxsat etilgan imtiyozli uzilishlar uchun qo’shimcha to’lovlarni e’tiborga oladi.
   

1. 
   Soatlik;
   
2. 
   Oylik;
   
3. 
   Kunlik;
   
4. 
   Yillik.
   

1. 
   Soatlik ish haqi tarkibiga quyidagilar kiradi:
   

1. 
   To’g’ri ish haqi fondi, o’smirlarga qisqartirilgan soatlar uchun to’lov, mukofotlar, brigadirlik uchun to’lov, shogird tayyorlaganlik uchun to’lov, bayram kunlari ishlaganlik uchun to’lov;
   
2. 
   Mehnat ta’tili uchun to’lov, to’g’ri ish haqi fondi, o’smirlarga qisqartirilgan soatlar uchun to’lov, mukofotlar, brigadirlik uchun to’lov, shogird tayyorlaganlik uchun to’lov;
   
3. 
   Xizmat safari uchun to’lov, ishbay ish haqi fondi, vaqtbay ish haqi fondi, mukofot, tungi soatda ishlanganlik uchun to’lovlar, brigadirlik uchun to’lov, shogird tayyorlaganlik uchun to’lov;
   
4. 
   Ishbay ish haqi fondi, vaqtbay ish haqi fondi, mukofot, tungi soatda ishlanganlik uchun to’lovlar, brigadirlik uchun to’lov, shogird tayyorlaganlik uchun to’lov, bayram kunlari ishlaganlik uchun to’lov.
   

5. 
   Ishlab chiqarish uchastkasida 5 ta o’smir ishlaydi, ularning o’rtacha ta’rif stavkasi 620 so’mga teng. Yildagi ish kunlari soni 240 kun. O’smirlar uchun qo’shimcha to’lov summasini aniqlang.
   

A. 550 000 so’m;

B. 744000 so’m;

C. 645000 so’m;

D. 600 000 so’m.

6. 
   O’rtacha kunlik ish haqi quyidagicha aniqlanadi:
   

1. 
   Ish haqining kunlik fondi jami ishlangan ish soatlariga bo’linadi;
   
2. 
   Ish haqining kunlik fondi jami ishlangan kishi kunlarga bo’linadi;
   
3. 
   Ish haqining soatlik fondi jami ishlangan ish soatlariga bo’linadi;
   
4. 
   Ish haqining oylik fondi ishlangan kishi soatlariga bo’linadi.
   

1. 
   Korxonaning ish haqi fondini rejalashtirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi. To’g’ri tartibni belgilang.
   

1. 
   To’g’ri ish haqi fondi, soatlik ish haqi fondi, kunlik ish haqi fondi, oylik yoki yillik ish haqi fondi;
   
2. 
   Soatlik ish haqi fondi, kunlik ish haqi fondi, oylik yoki yillik ish haqi fondi;
   
3. 
   Kunlik ish haqi fondi, oylik ish haqi fondi va yillik ish haqi fondi;
   
4. 
   To’g’ri ish haqi fondi, ishbay ish haqi fondi, vaqtbay ish haqi fondi va qo’shimcha to’lovlar fondi.
   

1. 
   Qo’shimcha to’lovlar quyidagilarni ko’zda tutadi?
   

1. 
   Qo’shimcha ishlaganligi uchun to’lovlarni;
   
2. 
   Mehnat qonunchiligida ko’zda tutilgan imtiyozli uzulishlar uchun to’lovlarni;
   
3. 
   Korxona rahbariyati tomonidan ruxsat etilgan uzilishlar uchun to’lovlarni;
   
4. 
   Moddiy yordam uchun berilgan to’lovlarni.
   

1. 
   Ishbay ish haqi quyidagicha aniqlanadi:
   

1. 
   Rastsenka ko’paytiriladi ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga;
   
2. 
   Rastsenka ko’paytiriladi daromadga;
   
3. 
   Rastsenka ko’paytiriladi mahsulot hajmining naturadagi ifodasiga;
   
4. 
   Ishlangan ish soatlari ko’paytiriladi o’rtacha tarif stavkasiga.
   

1. 
   O’smirlarning asosiy ish haqi, ya’ni ishlab chiqarilgan mahsuloti yoki ishlagan ish soati uchun to’lanadigan asosiy ish haqi qaysi fond tarkibiga kiritiladi.
   

1. 
   Kunlik ish haqi fondi;
   
2. 
   To’g’ri ish haqi fondi;
   
3. 
   Oylik ish haqi fondi;
   
4. 
   Yillik ish haqi fondi.
   

XIV BOB. KORXONADA XARAJATLARNI REJALASHTIRISH