Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti “iqtisodiyot” kafedrasi

Bozorni aniqlash chegaralari.

Xususiy shaxslar uchun	№	Firmalar uchun
Yoshi	1.	Faoliyat doirasi
Jinsi	2.	Joylashgan o’rni
Millati yoki etnik guruhi	3.	Tarkibi
Sevimli mashg’uloti	4.	Sotuv hajmi
Ma’lumoti	5.	Taqsimlash kanallari
(Yashash) hayot tarzi	6.	Yollangan xodimlar soni
Ijtimoiy tabaqasi	7.
Daromali	8.
Oilaning hayot sikli	9.

Bozorda o’z ulushingizni belgilagandan so’ng bozor siimini aniqlashingiz lozim bo’ladi. Chunki agar haridorlaringiz oz bo’lsa bu albatta halokatga olib keladi.

So’ngra raqobatchilarning moliyaviy holati ularning resurslari, tannarx, foydalilik va ushbu ko’rsatkichlarning rivojlanish qonuniyatlari tahlil qilinadi. Raqobatchilar tarkibida etakchi raqobatchi aniqlanadi.

Jadvallarni tahlil qilishda quyidagilarni e’tiborga olish kerak: agar sizning ustunligingiz 30% ni tashkil etsa, tovaringizni raqobatbardoshligi pastdir, agar 30- 50% chegarasida bo’lsa u xolda bozorda nisbatan mustahkam o’ringa egasiz, 50-70% chegarasida bo’lsa raqobatchilardan ustunlikka ega hisoblanadi, 70% dan ortiq bo’lsa ushbu mahsulot bozorida yetakchilik qilasiz.

O’z ustungini solishtirish maqsadida quyidagi jadvaldan foydalaniladi.

2. – jadval.

Ustunlikni solishtirish jadvali.

Solishtirish mezonlаri	A bozor		B bozor		С bozor
	siz	raqobatchi	siz	raqobatchi	siz	raqobatchi
Reklama
Joylashtirish
Mahsulotlar

Xizmatlar
Baholar
Imij

Raqobatchilar tahlilida ishlab chiqarilayotgan mahsulot bozoridagi eng yirik korxonalar ajratib olinib ular quyidagi ko’rsatkichlar bo’yicha o’rganiladi va tahlil qilinadi:

• 
  sotish hajmi
  
• 
  jihozlar
  
• 
  yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish bo’yicha amalga oshirilayotgan tadqiqotlar
  
• 
  reklama
  
• 
  servis
  
• 
  kadrlar
  

Shuningdek, yirik korxonalar ishlab chiqarayotgan mahsulotlarning afzalliklari, xarakteristikalari, foydalaniladigan xom-ashyo va materiallar tarkibi va mahsulot narxi to’risdagi ma’lumotlar ham o’rganiladi. Bu ma’lumotlar siz ishlab chiqarishni rejalashtirayotgan mahsulotga alohida qiyofa berish uchun zarurdir.

Raqobatchilarni tahlil qilishda quyidagi jadvalni to’ldirish ular to’risida to’liq ma’lumot olish imkoniyatini beradi.

3. – jadval.

Raqobatchi korxonalar tahlili.

Firma yoki korxona	Joylashgan o’rni	Bozor ulushi	Sotis h hajmi	Siz bozorga kirib kelganingizdan so’ng ko’riladigan talofat miqdori

So’ngra raqobatchi mahsuloti va korxona tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulot qiymati, ishonchlilik belgilari, ta’minot muddatlari, sotuvdan keyingi xizmat ko’rsatish va boshqa xususiyatlar bo’yicha solishtiriladi. Buning uchun quyidagi jadvaldan foydalanish mumkin.

4. – jadval.

Mahsulot xususiyatlarini solishtirma jadvali.

Ko’rsatkichlar	Raqobatchilar	Raqobatchilardan farqli tomonlar
Miqdori
Xizmat ko’rsatish
Narx
Mahsulot turi
Ta’minot vaqti
Mahsulotning ishonchliligi

Sotuvning qulayligi
Sotishdan keyingi xizmat ko’rsatish
Sotuvchilar munosabati

Barcha turdagi korxonalar tashqi iqtisodiy aloqalarda to’g’ridan-to’g’ri ishtirok etishlari mumkin. Ushbu maqsadlarda valyuta schyotlarini ochishlari, tashqi savdo o’peratsiyalarini hamda turli shartnomalarni amalga oshirishlari mumkin. Buning uchun esa ular tashqi bozorga chiqish uchun zarur bo’ladigan tashkiliy, huquqiy ma’lumotlar bilan to’liq ta’minlanishi lozim.

Zaruriy ma’lumotlar strukturasi quyidagi ko’rinishga ega:

A. Tashqi iqtisodiy aloqalarning tashkiliy ta’minoti.

1. 
   Korxonani registratsiya qilish tartibi;
   
2. 
   Valyuta hisobini ochish usuli va muddati, litsenziyalarni tashkil etish;
   
3. 
   Mulkni deklaratsiya qilish.
   

Б. Umumiqtisodiy aloqalarning iqtisodiy ta’minoti.

Bunda quyidagilarni bilish talab etiladi:

1. 
   Tashqi bozorga chiqishda biznes faoliyat bo’yicha hisob olib borish xususiyatlari;
   
2. 
   Barcha o’peratsiyalarni nazorat qilish xususiyatlari;
   
3. 
   Ta’riflar va ta’minot darajasi.
   

В. Tashqi bozorga chiqishning bilvosita usullari.

Tashqi bozorga chiqishning bilvosita shakli – vositachi firma orqali eks’ort qilish usuli.

Buning uchun quyidagilarni amalga oshirish zarur:

1. 
   Vositachi firmani aniqlash.
   
2. 
   Qo’shma korxonalarni tashkil etish imkoniyati.
   

Bu yerda qo’shma korxonalarni tashkil etish sharoitida foydani taqsimlash, soliqqa tortish, hamda faoliyatni moliyalashtirish masalalari ham ko’rib chiqilish zarurdir.

Shuningdek, marketing rejasida reklama, tovar taqsimoti hamda sotish hajmini prognoz qilish masalalari ham yoritiladi.

Ma’lumki, reklamaning maqsadi haqiqiy va potensial mijozlarning diqqatini jalb qilishdan iborat bo’lib, u to’rt funksiyani bajaradi:

1. 
   Asosiy axborot uzatilguncha iste’molchini diqqatini jalb etish.
   
2. 
   Iste’molchini mahsulotga bo’lgan qiziqishini oshirish.
   

3. 
   Iste’molchini mahsulotni sotib olishga majbur qilish.
   
4. 
   Iste’molchida sotib olish haqida qaror qabul qilish ishtiyoqini uyotish. Reklamani qo’llash quroli kundalik va haftalik gazetalar, jurnallar, radio,
   

televidenie, reklama plakatlari, vitrinalar, bannerlar, tovar etiketkalari hisoblanadi. Tovarni tarqatishda reklamadan tashqari jamoatchilik bilan aloqani kuchaytirish ya’ni ularning ishonchini qozonish usuli ham qo’llanilishi mumkin. Jamoatchilik bilan aloqa o’rnatishdan asosiy maqsad firma obro’sini oshirish, iste’molchilarning

ishonchiga kirishdir. Jamoatchilik bilan aloqalar o’rnatishning asosiy ko’rinishlari bo’lib, mahsulot taqdimoti bo’yicha ko’rgazmalar tashkil etish, homiylik qilish, korxonaga ekskursiyalar tashkil etish kabilar hisoblanadi.

Sotish hajmini oshirishning yana bir turi tovarni bozorga harakati bo’yicha maxsus yo’lini tanlashdir. Bunday harakatlarning maqsadi mahsulotga talabni pasayishi davrida sotish hajmini oshirish yoki iste’molchilarni bayram kunlarida mahsulotni sotib olishga jalb qilishdir. Tovarni harakatlantirishni bir qancha yo’llari mavjud bo’lib, ularga quyidagilarni kiritish mumkin:

1. 
   Narxlarni pasaytirish yoki xarajatlarning bir qismini qo’lash imkonini beruvchi ku’onlardan foydalanish. Ku’onlar pochta orqali jo’natilishi, sotib olingan mahsulotga qo’shib berish reklama jarayonida tarqatilishi mumkin.
   
2. 
   Mahsulotni bepul yetkazish va o’rnatib berish.
   
3. 
   Mahsulotni uyda namoyish etish.
   
4. 
   Ko’chalarda ko’rgazmalar tashkil etish, konkurslar uyushtirish.
   

Tovarni bozoga kiritishdan avval bu tovar bozorda qanday qabul qilinishini chuqur tahlil qilish lozim. Buning uchun tovarga xaridorlik nuqtai nazardan qarash talab etiladi.

Tovarni tarqatish taktikasi (tovarni sotish taktikasi) ni yoritish hozir va kelgusida qo’llash mumkin bo’ladigan sotish usullari, shaxsiy sotuv tarmoi savdo vakillarini tanlash va ularni yoritishdan boshlanadi. Agar dallollar oraliq bolovchilar bo’lsa, u holda ular qanday va qachon ish boshlashlari, faoliyat ko’rsatuvchi hududlar, ularning har birida ko’zda tutiladigan oylik hamda boshqa davrdagi sotish hajmi ifodalanadi.

Agar shaxsiy sotish tarmog’ini tuzish ko’zda tutilgan bo’lsa, u holda uning tarkibi, tuzilmasini ko’rsatish lozim. Bundan tashqari sotuvchilarga to’g’ri keladigan sotuv hajmi va ularning ish haqi aniqlanadi. Shuningdek, sotuv bo’limining ish tarkibi va sotish xarajatlari smetasi tuziladi.

Sotish jarayonini prognozlashtirish marketing rejasining asosi bo’lib hisoblanadi. Shu sababdan bunda baholarning haqiqiyligiga alohida e’tibor berish lozim.

Sotuv hajmi prognozini quyidagi jadval asosida yoritish mumkin.

Sotish hajmi prognozi.

5. 
   – jadval.