Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti “iqtisodiyot” kafedrasi

Aniqlilik
Har bir reja qo’yilgan maqsadga erishish uchun yetarli darajadagi aniqlikda tuzilishi lozim. Operativ rejalardan uzoq muddatli rejalarga o’tilishi bilan aniqlilik darajasi pasayib borishi mumkin.
Ishtirok etish	Personalning rejalashtirish jarayonidagi aktiv ishtiroki uning ishga bo’lgan munosabatini o’zgartiradi. O’zi uchun rejalashtirish psixologik va iqtisodiy jihatdan samaraliroq hisoblanadi.

Komplekslilik tamoyili. Har bir korxona bo’linmalar iqtisodiy faoliyati natijalari texnika va texnologiyani rejalashtirish, ishlab chiqarishni taishkil etish darajasiga, xodimlarni boshqarish,, rag’batlantirish va mehnatga haq to’lash tizimiga, mavjud moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan foydalanish, daromadlilik va to’lov qobiliyati ko’rsatkichlari darajasiga bog’liqdir. Sanab o’tilgan barcha omillar reja ko’rsatkichlar kom’leks tizimini tashkil etadi. Shu sababli, ulardan birortasidagi sifat va miqdor o’zgarishlari boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlarning o’zgarishiga olib keladi. Bundan tashqari ishlab chiqarishdagi har qanday reja qarorni nafaqat iqtisodiy natijalarga, balki ijtimoiy, texnik, tashkiliy natijalarga ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli qabul qilinayotgan rejaviy va boshqaruv echimlari alohida olingan ob’ektlarda ham, korxona yakuniy natijalarida ham kompleks tarzda tashkil etilishi lozim.

Samaradorlik tamoyili ishlab chiqarishni yuqori samaradorlik keltiruvchi variantda tashkil etishni ko’zda tutadi. Har qanday rejalashtirilgan samara belgilangan natijaga erishilgan darajani ifodalaydi.

Samarani baholashda rejalashtirish jarayonida kutilayotgan ko’rsatkichlarni oldindan tanlangan maqsad, belgilangan daromad normativlari va boshqa solishtirma ma’lumotlar bilan solishtirish amalga oshiriladi.

Rejani tuzish bosqichida haqiqiy samarani baholash mumkin emas. Lekin shunga qaramay ularni rejalashtirish zarur. Har qanday samara yakuniy natijada birlik mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan turli resurslarning iqtisodida ko’rinadi. Rejalashtirilgan samaraning eng boshlang’ich ko’rsatkichi kelishish hisoblanadi. Optimallik prinsipi rejalashtirishning barcha bosqichlarida bir nechta variantdan eng muqobilini tanlashni ko’zda tutadi.

Turli rejalarning optimalligini belgilovchi chegaralar rejalashtirish jarayonida belgilanadigan mahsulot kam mehnat sig’imi, material sig’imi, mahsulot tannarxi, shuningdek, maksimal foyda bilan ifodalandi.

Ishtirok etish prinsipi xodimlarning rejalashtirish jarayonida aktiv ishtirok etishlarini ko’zda tutadi. Chunki hech kim boshqalar uchun samarali rejalashtira olmaydi. Korxonaning har bir xodimi ichki shart sharoitlarni, o’z imkoniyatlarini shuningdek, o’z istak va maqsadlarini yaxshi bilganlari tufayli, yuqori sifatli rejalar tuzishga erishishlari mumkin.

Xomum tamoyili 2 qismdan tashkil topgan: koordinatsiya va integratsiya.

Ularning har biri korxonaning ma’lum bir darajasiga, obyektiga tegishlidir.

Koordinatsiya bir xil darajadagi ob’ektlarning o’z aro aloqasini, integratsiya esa turli darajadagi obyektlar orasidagi aloqani qamrab oladi.

Koordinatsiyalash tamoyili korxona bo’linmalarining faoliyatini alohida rejalashtirish yuqori samara keltirmaydi degan fikrni tasdiqlaydi. Bundan korxonaning barcha bo’linmalari faoliyatini bir vaqtda va o’z aro bog’liq holda rejalashtirish zarurligi kelib chiqadi. Muammolar qayerda paydo bo’lishidan qat’iy nazar, ularni birgalikda hal etish lozim.

Integratsiyalash tamoyiliga ko’ra barcha darajada o’z aro bog’liq rejalashtirish lozim. Korxonaning bir darajasida belgilangan strategiya yoki taktika, boshqa bo’inlar uchun ham yangi muammolar tudiradi. Ushbu prinsiplarning uyunlashuvi xomum prinsipini keltirib chiqaradi, Ushbu prinsipga ko’ra korxonada element va bosqichlar qanchalik ko’p bo’lsa, ularning barchasida birdaniga rejalashtirish maqsadga muvofiqdir.

Yuqoridagi prinsiplar asosida amaliy faoliyat jarayonida rejalashtirishning umumiy ilmiy usullari rejalanadi. Rejalashtirish usullari zaruriy reja ko’rsatkichlari va natijalarini axtarish, asoslash va tanlash jarayonidir.

Amaliy maqsad, foydalaniladigan boshlang’ich axborot, me’yoriy baza, yakuniy reja ko’rsatkichlarini aniqlash yo’llariga bog’liq rejalashtirishning ilmiy, eksperimental, me’yoriy, balans, sistemali–analitik, programmali–maqsadli, iqtisodiy–matematik, injener iqtisodiy, loyixa variantli usullaridan foydalaniladi. Har bir usul rejalashtirilayotgan asosiy natijaga nisbatan ustunlikka ega bo’lgan belgilar bilan xarakterlanadi. Masalan, ilmiy usul – rejalashtirish borasida chuqur bilimga ega

bo’lishni talab etadi, tajriba (eksperimental) usuli – tajriba ko’rsatkichlarini tahlil qilish va asoslashni; me’yoriy usul – rejalashtirishda ilmiy asoslangan me’yorlaridan keng foydalanishni talab etadi.

Rejalashtirish jarayonida xech bir usul yakka tarzda qo’llanilmaydi. Ichki rejalashtirishning samaradorligini oshirish asosini korxona holatini, uning ichki va tashqi muhitini har tomonlama o’rganishga qaratilgan ilmiy yondashish tashkil etadi.

Masalan, sistemali tahlil korxona yoki uning bo’linmalari faoliyatida quyidagi savollarni hal etishga qaratiladi:

1. 
   Rejalashtirishda ko’zda tutilayotgan tizimni qanday ajratish lozim;
   
2. 
   Korxona qaysi sohada va qanday sharoitda faoliyat ko’rsatmoqda;
   
3. 
   Firma qanday tarzda tashkil qilingan va amalda qanday faoliyat ko’rsatmokda;
   
4. 
   Firmaning siyosati, strategiyasi, taktikasi qanday?
   
5. 
   Korxona ilgari qanday ishlagan va hozirda qanday faoliyat ko’rsatmoqda;
   
6. 
   Korxona aksiyadorlari kimlar va ular qancha?
   
7. 
   Firma raqobatchilari kimlar, ularning bozordagi ulushi qanday va u qanday o’zgaradi;
   
8. 
   Korxona faoliyatiga qanday qonun va qarorlar ta’sir ko’rsatadi.
   

Ushbu tahlil davomida olingan natijalar korxonaning rejali rivojlanishini cheklaydigan omillarni aniqlashga imkon beradi.

Qisqacha xulosalar

Raqobatli bozor sharoitida korxonalarning barqaror faoliyat ko’rsatishi, iqtisodiy jihatdan o’sishi va rivojlanishining muhim sharti bo’lib xo’jalik faoliyatini rejalashtirish hisoblanadi. Ayni rejalashtirish korxona imkoniyatlarini bozordagi talab va taklif bilan bog’lash imkonini beradi. Bu rejalashtirishning moxiyatidan kelib chiqadi, ya’ni rejalar korxona rivojlanish yo’llaridan eng optimalini tanlash bilan bog’liqdir, rejalashtirish korxonaning maqsad va vazifalari belgilanib va aniqlashtirilib boriladigan, ularga erishish siyosati va strategiyasi ifodalaniladigan jarayondir.

Rejalashtirish asosida mahsulot ishlab chiqarish va sotish uchun barcha omillardan foydalanish hamda buning uchun tayyorgarlikning o’z vaqtida bo’lishi bilan bog’liq bo’lgan qulay sharoitlar yaratiladi.

Erkin bozor munosabatlari sharoitida ichki ishlab chiqarish rejalashtirish maqsadi korxona va firmalarning rivojlanishi, xo’jalik faoliyati shakllari, iqtisodiy maqsadlarining ilmiy asoslashdan iborat.

Birinchi marta rejalashtirish printsiplari A.Fayol tomonidan ifodalangan. Uning fikricha harakat dasturlari yoki rejalarni ishlab chiqarishda asosan 5 printsipiga amal qilish talab etiladi; zaruriylik, yagonalik, uzluksizlik, moslashuvchanlik va aniqlilik.

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Rejalashtirishda qanday iqtisodiy maqsadlar ko’zda tutiladi?
   
2. 
   Ishlab chiqarish faoliyatini rejalashtirish nimani o’rgatadi?
   
3. 
   Rejalashtirishning funksiyasi nima?
   
4. 
   Rejalashtirish metodologiyasi nima?
   
5. 
   Bozor munosabatlari sharoitida rejalashtirishning ahamiyati nimada?
   
6. 
   Rejalashtirish qanday muammolarni hal etadi?
   
7. 
   Rejalashtirish texnologiyasi nima?
   
8. 
   Rejalashtirish predmeti deganda nimani tushunasiz?
   
9. 
   Iste’molchi va ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy hulqini o’rganishda qanday usullardan foydalaniladi?
   
10. 
    Ichki rejalashtirishning mohiyati nimada? 11.Rejalashtirish obyekti nima?
    

Test savollari:

1. 
   Korxonaning kelajakdagi istalgan holatini va bozordagi o‘rnini aniqlash bu –
   

?

1. 
   Maqsad;
   
2. 
   Moliya;
   
3. 
   Tamoyil;
   
4. 
   Vazifa.
   

1. 
   Rejalashtirish jarayoni o‘rgatadi: (to’g‘ri javobni belgilang).
   

1. 
   Iqtisodiy resurslarning cheklanganligi sharoitida ulardan samarali foydalanish yo’llarini va vositalarini;
   
2. 
   Iqtisodiy resurslardan foydalanish buyicha qoidalarni bilishni va me’yorlar o‘rnatishni;
   
3. 
   Cheklangan moddiy va mehnat resurslarini safarbar qilishni hamda yukori iqtisodiy natijalariga erishish tadbirlarini shakllantirish;
   
4. 
   Yuqori iqtisodiy natijalarga erishish uchun hatti-harakatlarni belgilash.
   

1. 
   Rejalashtirish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat:
   

1. 
   Vazifani aniqlash, vositalarni tanlash, maqsadni belgilash va nazorat;
   
2. 
   Maqsadni belgilash, vazifani aniqlash, vositalarni tanlash va nazorat;
   
3. 
   Vositalarni tanlash, nazorat, vazifani aniqlash va maqsadni belgilash;
   
4. 
   Maqsadni belgilash, vositalarni tanlash, nazorat va vazifani aniqlash.
   

1. 
   Rejalashtirish quyidagi umumiqtisodiy maqsadlarni ko‘zda tutadi:
   

1. 
   Iqtisodiy samaradorlikni xarajatlarni iqtisod qilish asosida oshirish;
   
2. 
   Yalpi ichki mahsulotni o‘sishi, ish haqini oshishi, ishchilar malakasini oshirish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, daromadlarni ko‘paytirish;
   
3. 
   Iqtisodiy o‘sish, daromadlarni taqsimlash, iqtisodiy erkinlik, bandlik, iqtisodiy samaradorlik;
   
4. 
   Foyda miqdorini oshishi, xarajatlarni kamayishi, ishchilar sonining qisqarishi.
   

1. 
   Rejalashtirish mohiyatini quyidagilar tashkil etadi:
   

1. 
   Qo‘yilgan maqsadni va xo‘jalik yuritish shaklini ilmiy jihatdan asoslash;
   
2. 
   Qo‘yilgan vazifalarni va haraqatlarni, biznes faoliyatini asoslash;
   
3. 
   Strategiya va taktikani shakllantirish;
   
4. 
   Tarmoqda va bozorda mustahkam o‘rinni egallash uchun harakatlar dasturini shakllantirish.
   

1. 
   Korxona rejasi bu – ? (to‘g‘ri javobni bering).
   

1. 
   Tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq bo‘lgan aniq hisoblar tizimi;
   
2. 
   Ko‘zda tutilgan iqtisodiy samaradorlikni ilmiy va amaliy jihatdan asoslash;
   
3. 
   Qo‘yilgan maqsadlarga erishish chora-tadbirlarini oldindan ishlab chiqish hamda resurslar orasida muvofiklikni ta’minlash;
   
4. 
   Maqsadni belgilash, yo‘nalishlarini va vazifalarini aniqlash hamda nazorat qilish.
   

1. 
   Zarur hisob kitoblar xamda dalillar asosida korxona faoliyatining qisqa va uzoq muddatli strategiyasini aniqlash bu – ?
   

1. 
   Rejalashtirish maqsadi;
   
2. 
   Rejalashtirish vazifasi;
   
3. 
   Rejalashtirish mohiyati;
   
4. 
   Rejalashtirish mexanizmi.
   

1. 
   Rivojlanish yo‘nalishlarini sifatda va sonda tasvirlash bu
   

1. 
   Reja mohiyati;
   
2. 
   Reja vazifasi;
   
3. 
   \
   
4. 
   Reja maqsadi;
   
5. 
   Reja mexanizmi.
   

1. 
   Rejalashtirish bu– ?
   

1. 
   Maqsadni va unga erishish vositalarini aniqlashtirish jarayoni;
   
2. 
   Korxonaning kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash jarayoni;
   
3. 
   Joriy xarajatlarni iqtisod qilish asosida faoliyat samaradorligini belgilash jarayoni;
   
4. 
   Korxona faoliyatining samaradorligini oshirish jarayoni.
   

1. 
   Ichki reja mazmuni, shakl strukturasi va tuzish tartibini nima belgilaydi?
   

1. 
   Rejalashtirish usuli;
   
2. 
   Rejalashtirish texnologiyasi;
   
3. 
   Rejalashtirish predmeti;
   
4. 
   Rejalashtirish uslubiyati.
   

III BOB. REJALASHTIRISH TURLARI VA USULLARI