Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi

9-MAVZU: Psixosomatik bemorlarning psixoemotsional xususiyatlari 
 
Ma’lumki turli somatik kasalliklar bilan xastalangan bemorlarning davolash jarayoniga 
beriluvchanligining pasayishida bir qator omillar – iqtisodiy, tibbiy, farmakologik omillar bilan 
bir qatorda emotsional holatidagi o‘zgarishlar ham sabab bo‘lishi olimlar tadqiqotlarida ko‘rsatib 
o‘tilgan. Shifokorlarning harakatlariga qaramay, yuqori samaraga ega bo‘lgan dori–
darmonlarning mavjudligiga ham qaramay, juda ko‘p surunkali somatik kasalliklar bilan 
og‘rigan bemorlar noto‘g‘ri davolanishlari ma’lum bo‘ldi. Bemorlarning 30%dan 45%igacha 
qismi berilgan dori–darmonlarni o‘z vaqtida qabul qilmaydi, bunday holat esa shifokorga tez–
tez murojaat qilish, qayta gospitalizatsiya, kasallik varaqalarining berilishi, sog‘lomlashtirish 
davrining uzayib ketishi bilan bog‘liq bir qator iqtisodiy yo‘qotishlarga olib kelmoqda. 
Bemorning davolashga moyilligi uning psixologik holati va davolash samaradorligini o‘zi 
tomonidan idrok qilinishi bilan bog‘liq. Shu narsa aniqlandiki, emotsional buzilishlar mavjud 
bo‘lgan bemorlarda mazkur holatlar mavjud bo‘lmagan bemorlarga nisbatan davolanishga 
moyillik nihoyatda past darajada ekan. Shuningdek, emotsional holat o‘zgarishlari bemorlarda 
ikkilamchi profilaktika va reabilitatsiya tadbirlarini amalga oshirishda ham halal berishi ko‘rsatib 
o‘tilgan. Xususan depressiya va xavotirlanish mavjud bo‘lgan surunkali somatik kasalliklar 
bilan og‘rigan bemorlar sog‘lom turmush tarzi qoidalariga rioya qilmasliklari, o‘z vaqtida 
shifokor ko‘rsatmalariga amal qilishni istamasliklari, chekishdan voz kechish, jismoniy faollik 
rejimini tutishga moyillikning yo‘qligi bilan ajralib turadilar. Shu narsani afsus bilan ta’kidlash 
mumkinki, surunkali somatik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarda depressiya uzoq vaqt 
mobaynida diagnostika qilinmasdan va buning oqibatida davolanmasdan yoki korreksiya 
qilinmasdan qolib ketmoqda.
So‘nggi yillar statistika ma’lumotlariga ko‘ra yurak qon tomir va qandli diabet 
kasalliklarida ko‘proq depressiya, xavotirlanish, fobiya uchrashi qayd etilgan. Yurak qon tomir 
kasalliklaridan eng ko‘p tarqalganlari yurak ishemik xastaligi va arterial gipertoniya
psixosomatik kasalliklar turkumiga kiruvchi kelib chiqishi, klinik kechishi, natijasi psixologik 
omillarga bog‘liq bo‘lgan kasalliklardir. So‘nggi yillarda psixosomatik kasalliklar qatoriga 
qandli diabet ham kiritildi. Biroq E.Bern fikricha, psixosomatik yoki nopsixosomatik 
meditsinaning o‘zi yo‘q, faqat meditsina bor xolos. Chunki har bir patsient, shaxs sifatida 
o‘zida har qanday kasallikning rivojlanishiga psixologik jihatdan befarq qarab tura olmaydi: 
unda hayotiy qadriyatlarning o‘rin almashinuvi, psixologik o‘zgarishlar albatta kuzatiladi.
Shuning uchun ham psixosomatik meditsina tushunchasiga shifokorlar va psixologlarda bir xil 
munosabat shakllanmagan. Natijada “psixosomatik” termini hozirda mavjud bo‘lgan 
kasalliklarning xalqaro klassifikatsiyasi (MKB-10) ga kiritilmadi, chunki birorta bir kasallik 
yo‘qki, uning kelib chiqishi, kechishi va oqibatlari qanday ko‘rinish olishida psixologik 
omillarning o‘rni bo‘lmasa.
Bugungi kunda somatik kasalliklarning barchasini psixologik nuqtai nazardan ko‘rib 
chiqish zarurati barcha klinitsist shifokorlar tomonidan e’tirof etilmoqda. Psixosomatika esa juda 
ko‘p tadqiqotchilar fikricha, psixika va somatika o‘rtasidagi ko‘prik vazifasini bajaruvchi 
metodologiyaga aylanib ulgurdi. Inson faqatgina ruxiy va jismoniy salomatlik uyg‘unligi 
bo‘lgandagina sog‘lom hisoblanadi. Bunda disgarmoniya ichki (biologik, irsiy) va tashqi 
(psixogen, ijtimoiy) omillar natijasida yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun ham Jahon 
sog‘liqni saqlash tashkiloti inson salomatligini uning jismoniy, ruhiy va ijtimoiy mukammalligi 
bilan tushuntirishi bejiz emas. Emotsional holatdagi o‘zgarishlarning miokard infarkti bilan 
og‘rigan bemorlardagi istiqbolga ta’sirini maqsadga yo‘nalgan holda o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, 
kichik darajadagi depressiyaning o‘zi ham 60% holatlarda o‘lim bilan yakunlanar ekan, katta 
darajadagi depressiv epizodlar esa bu holatlarni 3 barobarga ko‘paytirishga olib kelishi ham 
kuzatilgan. Bu degani miokard infarktida bemorlarning koronar o‘limi depressiya darajasi 
qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik ko‘p uchraydi. Kasallikdan keyingi depressiya esa uning 
uzayib ketishi va yillar davomida bemorni bezovta qilishiga olib kelar ekan.

---

Xech shubhasiz shuni aytish mumkinki, psixosomatik kasalliklar, jumladan yurak qon 
tomir kasalliklari, qandli diabet va boshqalarda emotsional holat o‘zgarishlarining rivojlanishida 
murakkab psixologik mexanizmlar ishtirok etadi. Bular psixogen, somatogen, shaxslilik, 
farmakogen va bir qator holatlarda esa endogen omillardir. Amaliy faoliyatda juda ko‘p 
bemorlarda bu omillarning qaysi biri hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligi va emotsional soha 
buzilishlarining nozologik doirasi qanday ekanligini aniqlash mushkul. Har bir individual 
holatda bu omillar birlashmasi turlicha bo‘lishi va emotsional soha buzilishlarining klinik 
variantlari turli tumanligini aniqlab berishi mumkin. Kardiologik amaliyotda ko‘pincha atipik 
xarakterdagi, ya’ni “sokin”, “niqoblangan”, somatizatsiyalashgan emotsional buzilishlar, 
ko‘pincha depressiyalar uchraydi va ular somatik shikoyatlar orqasida yashirinadi. 
Epidemiologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra somatizatsiyalashgan depressiya bilan xastalangan 
bemorlarning faqatgina 3%igina psixologik muammolardan shikoyat qiladi, 68,8% i faqat 
somatik xarakterga ega bo‘lgan shikoyatlarni bildiradi va 27,6%i bir vaqtning o‘zida xam 
somatik, ham psixologik muammolardan shikoyat qiladi[10]. Bu holat depressiya 
diagnostikasida bir qator murakkabliklarni yuzaga keltiradi. Shunisi e’tiborga loyiqki, 
psixosomatik kasalliklarga chalingan bemorlarning 91% i izchil so‘rovlarda ham psixologik 
muammolar borligini inkor etadilar. Psixologiyada bemorlarning o‘z ruhiy va emotsional 
kechinmalarini so‘z yordamida ifodalay olmasliklari aleksitimiya deb ataladi. Ko‘pincha 
bemorlar, va ayniqsa erkaklar o‘z psixologik muammolarin tan olmaydilar, ularni xarakterdagi 
zaifliklar va hayotiy vaziyatlar oqibati deb qaraydilar. Aleksitimiya asosida bosh miyaning 
o‘ziga xos tuzilmaviy-funksional birlashmasi, bunda o‘ng yarim sharlar ustunligi va yarim 
sharlar orasidagi o‘zaro ta’sirning yetishmovchiligi yotadi. Mazkur holatda ayniqsa yurak 
ishemik kasalliklarida fenomenologik planda depressiya simptomlarini, masalan, stenokardiya 
xurujlaridan ajratish juda mushkul, binobarin, ularning ikkalasi ham paroksizmal xarakterga ega 
bo‘lib, qo‘rquv, bezovtalanish bilan kechadi. Patologiyaning avj olishida anginoz va psixogen 
buzilishlar bir birini to‘ldirib, shartli-reflektor mexanizmlari asosida bir-birini mustahkamlaydi 
va bu bilan xavfli buzg‘unchi aylanani tashkil etadi.
Emotsional holatdagi o‘zgarishlar, xususan, depressiyaning psixosomatik kasalliklarga 
ta’siri keyingi yillarda faol o‘rganilmoqda. Ilmiy adabiyotlarda psixosomatik kasalliklar va 
emotsional holat buzilishlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushuntiruvchi bir necha tadqiqot natijalari 
e’lon qilingan.
1. Emotsional soha buzilishlari mavjud bemorlarda to‘qimalar ichidagi mustaqil 
kalsiyning yuqori darajasi, serotonin va katexolamin retseptorlar sezgirligining oshishi 
kuzatiladi, shuning uchun ham depressiyada vazospazm(tojsimon bosh miya tomirlari spazmi) 
yengilgina vujudga kelishi mumkin.
2. Bu patsientlarda aterogenez jarayoni tezlashishi extimol.
3. 
Emotsional 
zo‘riqishda beta-tromboglobulin giperproduksiyasi kuzatiladi, 
trombotsitlar aggregatsiyasi ortadi va tomir yorilishi xavfi kuchayadi.
4. Emotsional sohada o‘zgarishlar kuzatilgan bemorlarda neyronal faollik va serotonin 
darajasining oshishi yurak maromi variabelligining pasayishiga, aritmiyalarning rivojlanishi va 
to‘satdan vafot etish holatlarining ko‘payishiga olib keladi.
5. Depressiya shifokor tomonidan xayot tarzi, parxezga amal qilish, xarakat faolligi, 
spirtli ichimliklar va chekishdan voz kechish borasidagi berilgan tavsiyalarni bajarishga halaqit 
beradi va boshqa odamlar bilan o‘zaro aloqaga kirishishni chegaralaydi va umuman davolash 
samaradorligini keskin pasaaytirib yuboradi.
6. Shu narsa aniqlanganki, davolashga moyillikning pastligi, barcha kasalliklarning noxush 
yakunlanishiga olib keluvchi o‘ta muxim va mustaqil xavfli omilidir. 
G.A.Pogosova fikricha, xavotirlanish va depressiya kasallikdan oldin paydo bo‘lganmi 
yoki kasallikka nisbatan munosabat sifatida shakllanganmi, bundan qat’iy nazar kasallikning 
klinik kechishini og‘irlashtiruvchi omildir. Shuning uchun ham, tabiiyki so‘nggi yillarda 
shifokorlar psixosomatik kasalliklar, jumladan yurak ishemik kasalligi va arterial gipertoniyani 
davolashda antidepressantlardan unumli foydalanishga e’tiborni qaratmoqdalar. Bir qator 

---

tadqiqotlarda zamonaviy antidepressant preparatlar yordamida depressiyani davolash haqidagi 
ma’lumotlar mavjud. Biroq bu dori-darmonlarning nojo‘ya ta’siri ham kuzatilmoqdaki, ular 
teskari natijalarga ham olib kelgan holatlar kuzatilmoqda. Depressiya kelib chiqishining 
molekular asoslarini o‘rganish depressiyaga duchor bo‘lgan bemorlarning ko‘pchiligida 
monoamin tanqisligi kuzatilishi va avvalo yaxshi kayfiyat mediatori bo‘lgan serotonin tanqisligi
qayd etilgan. Qon plazmasida serotonin moddasining tanqisligi depressiya va yurak ishemik 
kasalligiga olib kelishi tadqiqotlarda aniqlangan. Shu bilan birga, serotonin faqat neyromediator 
bo‘lib qolmasdan, tomirlar tonusini boshqarishda ishtirok etadi. U tekis muskulli to‘qimalar 
membranalarida joylashgan retseptorlar aktivatsiyasi vositasida vazokonstriksiyani, tomir 
devorlari endoteliysi membranalarida joylashgan retseptorlar aktivatsiyasi yordamida esa 
vazodilyatatsiyani keltirib chiqaradi. Bosh miya va yurak qon tomirlari serotoninning 
vazokonstruktor natijasiga sezgirligi bilan xarakterlanadi, chunki bu tomirlarning silliq 
muskullarida serotoninga sezgirligi yuqori bo‘lgan 5-NT-1V retseptorlari to‘planadi. Shunday 
ma’lumotlar ham mavjudki, serotonin azod oksidi ilab chiqishda faol ishtirok etadi va L –
arginin-NO yo‘llari orqali uning samaradorligini oshiradi, shuningdek endoteliy tomirlaridan 
Villebrand omilning sekresiyasini stimullashtiradi. Bir vaqtning o‘zida serotonin trombotsitlar 
agonisti bo‘lib, boshqa agonistlar harakatini faollashtiradi. Shu narsa ma’lumki, yurak ishemik 
kasaligi va boshqa psixosomatik kasalliklarda tojsimon arteriyalar aterosklerozi fonida ularning 
aynan endotelial disfunksiyalar bilan bog‘liq spazmi kuzatiladi, shuning uchun serotoninning 
azot oksidining endotelial sekresiyasini stimullashtirishi bilan bog‘liq tomirlarni kengaytirish 
samarasi uning tomirlarni toraytirish samarasidan ustunlik qiladi. Shunday qilib, serotonin tizimi 
disfunksiyasida tomirlar tonusi va tojsimon tomirlar zaxirasini boshqarishning buzilishi haqida 
taxmin qilish mumkin. Bundan tashqari psixosomatik kasalliklar va depressiyani bir biriga 
bog‘lovchi patogenetik zvenolardan biri sifatida trombotsitlar holati ham qaraladi. Juda ko‘p 
tadqiqotlarda depressiya mavjud bo‘lgan bemorlarda trombotsitar reaktivlik o‘lchovlarining 
ortishi, agregatsion faollikning ko‘payishi ham kuzatiladi. Binobarin, antidepressantlar 
yordamida davolash trombotsitlar agregatsion faolligini pasaytirmadi, shu bilan birga 
ingibitorlarning qo‘llanilishi trombotsitlarning agregatsiyasiga samarali ta’sir ko‘rsatdi. 
Aniqlangan omillar depressiyani davolashda ham somatik, ham ruhiy omillarni hisobga olishni 
taqozo etadi.
Chet el tajribasining tahlili shuni ko‘rsatadiki, bemorlarga yordam ko‘rsatuvchi 
personalning aksariyati emotsional holat buzilishlari mavjud bo‘lgan bemorlarga yordam 
ko‘nikmalari va malakalariga egalar, bunday yordam umumiy amaliyot shifokori tomonidan 
ko‘rsatiladi hamda ular emotsional holat buzilishlari diagnostikasi va davolash metodlaridan 
boxabardirlar. Bizning mamlakatimizda ham so‘nggi yillarda sog‘liqni saqlash tizimini 
takomillashtirish chora—tadbirlarida har bir shifokor tomonidan maxsus psixologik bilimlarning 
egallanishi va bemorga nafaqat tibbiy balki, vaqti kelganda psixologik yordam ko‘rsatish 
malakasiga ham ega bo‘lishini ko‘zda tutadi.
Binobarin juda ko‘p olimlar shuni alohida ta’kidlaydilarki, shaxs o‘zidagi kasallikka 
nisbatan zaif emas. Inson shaxsi, uning ma’naviy dunyosi va psixik qiyofasi kasallikning qanday 
kechishiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsvatadi. Bundan tashqari patologiyaning konkret shakllari 
va sharoitlarida insonning shaxslilik xususiyatlari kasallik taqdirini ijobiy yoki salbiy tomonga 
siljitishi mumkin. Lekin bu masalaning faqat bir tomoni. Yana bir muxim tomoni shaxsning 
kasallik va davolash muolajalari ta’siri ostida o‘zgarishidir.
Juda ko‘p tadqiqotchilar psixosomatik bemorlar bilan ishlashda so‘z yordamida ta’sir 
ko‘rsatish, art-terapiya kabi korreksion metodlarga alohida urg‘u beradilar. 
Ma’lumki, art-terapiya – bu klientlarning tanlovchan ijod bilan shug‘ullanishiga
asoslangan psixoterapiya, psixokorreksiya va reabilitatsiyaning yo‘nalishi xisoblanadi. Art – 
terapiya musiqali terapiya, dramterapiya va raqs-xarakat terapiyasi bilan bir qatorda
psixoterapiyaning san’at bilan bog‘liq bo‘lgan yo‘nalishlaridan biri xisoblanadi. “Art-
terapiya” termini birinchi bo‘lib XX asrning 40-yillarida G‘arb mamlakatlarida qo‘llanila
boshlangan. Bu termin bilan davolash va reabilitatsion amaliyotning nazariy asosga ega

---

ko‘rinishlari belgilangan. Ularning ba’zilari ijodkorlarning tashabbusi asosida yuzaga
kelgan bo‘lib yirik kasalxonalarda ochilgan studiyalarda amalga oshirilgan. Boshqalari esa
patsientlarning tanlovchan maxsulotlariga psixoanalitik tahlilni kiritganlar va asosiy
e’tiborni analitik bilan munosabatlarga qaratganlar. Vizual obrazlarni yaratish shaxslararo
kommunikatsiyaning asosiy vositasi va so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydigan “xozir va shu
yerdagi” dolzarb kechinmalarni ifodalashga imkon beruvchi klientning bilish faoliyatining
ko‘rinishi sifatida ko‘rib chiqiladi. Davolash amaliyoti bilan yaqin aloqadaligi bilan bir 
qatorda art-terapiya ko‘p xollarda psixoprofilaktik yo‘nalganlikka ega.
Bemorlarga psixologik yordam ko‘rsatishni tashkil etishda ular bilan psixologik 
treninglar o‘tkazish ham yaxshi samara berishi o‘z tajribamizda qayd etilmoqda. Bizning 
tadqiqotlarimizda trening guruhlarida psixoterapevtik suhbatlar va o‘yin mashqlari o‘tkazildi. 
Axamiyatli o‘rinni bu jarayonda bemorda mavjud bo‘lgan hayotiy qadriyatlar egalladi. Umuman 
olganda psixokorreksion tadbirlar bemordagi emotsional holat buzilishlarini tuzatish, kasallik 
tuzilmasida bemor reaksiyasini o‘zgartirishga qaratildi. Bunda guruhdagi bir xillilik ta’sirini 
alohida ta’kidlab o‘tish joiz, ya’ni bir xil nozologiyadagi bemorlar bitta guruhga kiritilganlari 
yaxshi samara berdi. Psixokorreksion tadbirlar natijalari ham ob’ektiv, ham sub’ektiv omillar 
asosida baholandi. Ob’ektiv omillarga bemorning jismoniy holati qon bosimi darajasi, uyquning 
normallashuvi, faollikning ortishi kiritilgan bo‘lsa, sub’ektiv omillarga shikoyatlarning 
mavjudligi yoki yo‘qligi, kayfiyat darajasi, bemorning o‘zini his qilishi kiritildi. Bundan tashqari 
individual konsultatsiyadan o‘tgan bemorlarda korreksiyadan so‘ng bezovtalanish va depressiya 
diagnostikasi amalga oshirildi. 
Yakka tartibda bemorlar bilan konsultatsiyalar qisqa muddatli pozitiv terapiya shaklida 
olib borildi. U quyidagilardan iborat bo‘ldi: 
1. Patsient hayotidagi faqat ijobiy xarakterga ega bo‘lgan narsalarga tayanish;
2. Patsient bilan ishlashda faqat pozitiv qo‘llab—quvatlashdan foydalanish;
3. Pozitivistik yondashuv.
Patsient resurslarini izlash bunda o‘tmishga (ilgari muammolarni hal qilishga nima 
yordam bergan edi), hozirgi va kelajak davrga qaratildi. Konsultatsiya va psixokorreksiya 
bosqichlarida yetakchi stressorlar va ularga xulq—atvor darajasidagi reaksiyalar (stressorga aktiv 
yoki passiv munosabat), kognitiv darajadagi reaksiyalar (stressli vaziyatlarda o‘z o‘zi bilan 
kommunikatsiya shakli), emotsiyalar darajasidagi (qanday stressli emotsiyalar namoyon bo‘ladi) 
reaksiyalar ta’siriga alohida ahamiyat berildi. Bundan tashqari konsultatsiya va psixokorreksiya 
jarayonida bemorlarning tipik psixojarohatli vaziyatlari, ularning o‘z kasalligiga, emotsional 
buzilishlarning namoyon bo‘lishiga munosabatlari ko‘rib chiqildi va bir vaqtning o‘zida ularning 
faqatgina sub’ektiv his qilishlarini yaxshilashga emas, balki somatik holatlarining ham 
tuzalishiga olib keluvchi hayotiy vaziyatlarning optimal hal qilinish usullari muhokama qilindi. 
Shuni ta’kidlash joizki, xavotirlanish—depressiya komorbidligi mavjud bo‘lgan bemorlarning 
psxiokorreksiyaga moyillik darajasi past bo‘lib, bu simptomlar psixologik himoya 
mexanizmlarini susaytirishi ma’lum bo‘ldi.
Tadqiqotimiz va kuzatishlarimiz natijalari shuni ko‘rsatdiki, psixokorreksion guruhga 
qatnashgan bemorlarda bu psixokorreksion tadbirlar o‘tkazilmagan bemorlarga nisbatan 
emotsional holatdagi buzilishlar darajasi 3 oy mobaynida pasaygan. Shifokorlar ko‘ruvi natijalari 
va kasallik varaqasini o‘rganish ham bu bemorlarning somatik holatida ijobiy tomonga 
o‘zgarishlar qayd etilganligini ko‘rsatdi, ya’ni bu o‘zgarishlar qandli diabet bilan og‘rigan 
bemorlarda qondagi qand miqdorining normallashuvi, yurak qon tomir kasalliklari bilan 
og‘rigan bemorlarda qon bosimining normallashuvi, yurak faoliyatining stabillashuvida 
namoyon bo‘ldi. 
Shunday qilib, xulosa qilishimiz mumkinki, surunkali somatik kasalliklar bilan og‘rigan 
bemorlarda davolash—profilaktika va reabilitatsiya jarayonlari albatta o‘z tarkibiga tibbiy 
usullar bilan bir qatorda psixokonsultativ va psixokorreksion tadbirlarni kiritishi lozim.
Aytish lozimki, so‘nggi yillarda meditsina tajribasida qo‘llanilayotgan antidepressantlar 
ruhiy tushkunlikning ko‘pgina ko‘rinishlari sabablarini davolashda yaxshi samara bermoqda, 

---

Lekin bu darddan to‘liq forig‘ bo‘lishda psixokorreksiya va psixoterapiyaning o‘rni ham 
beqiyosdir. Biroq aynan qaysi usul bemorga to‘g‘ri kelishini shifokor va psixologlar birgalikdagi 
xamkorlikda aniqlab berishlari lozim. Ta’kidlash joizki, psixologik yordam birinchi o‘rinda 
dardning asl sabablarini izlashga qaratilgan bo‘lishi lozim, bu holda uning davolash ta’siri 
kuchayadi.