Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi

Mavzu yuzasidan reja asosida talabalar bilimi og‘zaki bayon etish asosida tekshiriladi. 
1-topshiriq vaziyatli masalani eching 
1. Bemor ruxiy kasalliklar shifoxonasiga olib kelingan. Qo’shnisini pichoqlagan.
Qabulda: bezovta, g’azablangan, gapidan qo’shnisi 1,5 yil oldin o’zining uyidagi apparati orqali 
bemor fikrlarini magnitofonga yozib olmokda, o’zini fikrlarini bemor miyasiga solib 
qo’ymoqdadir. Ohirgi paytda bemor qo’shnisi turli tajribalar o’tkazib, bemorni majburiy turli 
joylarga yuborgan, noo’rin gaplar gapirtirgan, yasama kulgi chaqirgan.
2. Bemor 29 yoshda. Birinchi marotaba 17 yoshda kasallangan:
Kayfiyati yomonlashgan, holsizlik, befarqlik kuzatilgan. Uyquga ketishdan oldin ovoz eshitgan. 
Ovoz bosh ichida jaranglagan. Kechasi bilan uxlamagan, o’zida «to’lqinga» o’xshash ta’sirni 

---

sezgan va ushbu ta’sir Xudodan deb bilgan. Bemorga uni fikrlari hammaga ayonligi tuyulgan. 
Hayolchan, parishonxotir, savollarni mazmunini kechikib tushunadi.
9-SEMINAR MASHG’ULOT 
9-MAVZU: Psixosomatik bemorlarning psixoemotsional xususiyatlari 
 
Ma’lumki turli somatik kasalliklar bilan xastalangan bemorlarning davolash jarayoniga 
beriluvchanligining pasayishida bir qator omillar – iqtisodiy, tibbiy, farmakologik omillar bilan 
bir qatorda emotsional holatidagi o‘zgarishlar ham sabab bo‘lishi olimlar tadqiqotlarida ko‘rsatib 
o‘tilgan. Shifokorlarning harakatlariga qaramay, yuqori samaraga ega bo‘lgan dori–
darmonlarning mavjudligiga ham qaramay, juda ko‘p surunkali somatik kasalliklar bilan 
og‘rigan bemorlar noto‘g‘ri davolanishlari ma’lum bo‘ldi. Bemorlarning 30%dan 45%igacha 
qismi berilgan dori–darmonlarni o‘z vaqtida qabul qilmaydi, bunday holat esa shifokorga tez–
tez murojaat qilish, qayta gospitalizatsiya, kasallik varaqalarining berilishi, sog‘lomlashtirish 
davrining uzayib ketishi bilan bog‘liq bir qator iqtisodiy yo‘qotishlarga olib kelmoqda. 
Bemorning davolashga moyilligi uning psixologik holati va davolash samaradorligini o‘zi 
tomonidan idrok qilinishi bilan bog‘liq. Shu narsa aniqlandiki, emotsional buzilishlar mavjud 
bo‘lgan bemorlarda mazkur holatlar mavjud bo‘lmagan bemorlarga nisbatan davolanishga 
moyillik nihoyatda past darajada ekan. Shuningdek, emotsional holat o‘zgarishlari bemorlarda 
ikkilamchi profilaktika va reabilitatsiya tadbirlarini amalga oshirishda ham halal berishi ko‘rsatib 
o‘tilgan. Xususan depressiya va xavotirlanish mavjud bo‘lgan surunkali somatik kasalliklar 
bilan og‘rigan bemorlar sog‘lom turmush tarzi qoidalariga rioya qilmasliklari, o‘z vaqtida 
shifokor ko‘rsatmalariga amal qilishni istamasliklari, chekishdan voz kechish, jismoniy faollik 
rejimini tutishga moyillikning yo‘qligi bilan ajralib turadilar. Shu narsani afsus bilan ta’kidlash 
mumkinki, surunkali somatik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarda depressiya uzoq vaqt 
mobaynida diagnostika qilinmasdan va buning oqibatida davolanmasdan yoki korreksiya 
qilinmasdan qolib ketmoqda.
So‘nggi yillar statistika ma’lumotlariga ko‘ra yurak qon tomir va qandli diabet 
kasalliklarida ko‘proq depressiya, xavotirlanish, fobiya uchrashi qayd etilgan. Yurak qon tomir 
kasalliklaridan eng ko‘p tarqalganlari yurak ishemik xastaligi va arterial gipertoniya
psixosomatik kasalliklar turkumiga kiruvchi kelib chiqishi, klinik kechishi, natijasi psixologik 
omillarga bog‘liq bo‘lgan kasalliklardir. So‘nggi yillarda psixosomatik kasalliklar qatoriga 
qandli diabet ham kiritildi. Biroq E.Bern fikricha, psixosomatik yoki nopsixosomatik 
meditsinaning o‘zi yo‘q, faqat meditsina bor xolos. Chunki har bir patsient, shaxs sifatida 
o‘zida har qanday kasallikning rivojlanishiga psixologik jihatdan befarq qarab tura olmaydi: 
unda hayotiy qadriyatlarning o‘rin almashinuvi, psixologik o‘zgarishlar albatta kuzatiladi.
Shuning uchun ham psixosomatik meditsina tushunchasiga shifokorlar va psixologlarda bir xil 
munosabat shakllanmagan. Natijada “psixosomatik” termini hozirda mavjud bo‘lgan 
kasalliklarning xalqaro klassifikatsiyasi (MKB-10) ga kiritilmadi, chunki birorta bir kasallik 
yo‘qki, uning kelib chiqishi, kechishi va oqibatlari qanday ko‘rinish olishida psixologik 
omillarning o‘rni bo‘lmasa.
Bugungi kunda somatik kasalliklarning barchasini psixologik nuqtai nazardan ko‘rib 
chiqish zarurati barcha klinitsist shifokorlar tomonidan e’tirof etilmoqda. Psixosomatika esa juda 
ko‘p tadqiqotchilar fikricha, psixika va somatika o‘rtasidagi ko‘prik vazifasini bajaruvchi 
metodologiyaga aylanib ulgurdi. Inson faqatgina ruxiy va jismoniy salomatlik uyg‘unligi 
bo‘lgandagina sog‘lom hisoblanadi. Bunda disgarmoniya ichki (biologik, irsiy) va tashqi 
(psixogen, ijtimoiy) omillar natijasida yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun ham Jahon 
sog‘liqni saqlash tashkiloti inson salomatligini uning jismoniy, ruhiy va ijtimoiy mukammalligi 
bilan tushuntirishi bejiz emas. Emotsional holatdagi o‘zgarishlarning miokard infarkti bilan 

---

og‘rigan bemorlardagi istiqbolga ta’sirini maqsadga yo‘nalgan holda o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, 
kichik darajadagi depressiyaning o‘zi ham 60% holatlarda o‘lim bilan yakunlanar ekan, katta 
darajadagi depressiv epizodlar esa bu holatlarni 3 barobarga ko‘paytirishga olib kelishi ham 
kuzatilgan. Bu degani miokard infarktida bemorlarning koronar o‘limi depressiya darajasi 
qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik ko‘p uchraydi. Kasallikdan keyingi depressiya esa uning 
uzayib ketishi va yillar davomida bemorni bezovta qilishiga olib kelar ekan.
Xech shubhasiz shuni aytish mumkinki, psixosomatik kasalliklar, jumladan yurak qon 
tomir kasalliklari, qandli diabet va boshqalarda emotsional holat o‘zgarishlarining rivojlanishida 
murakkab psixologik mexanizmlar ishtirok etadi. Bular psixogen, somatogen, shaxslilik, 
farmakogen va bir qator holatlarda esa endogen omillardir. Amaliy faoliyatda juda ko‘p 
bemorlarda bu omillarning qaysi biri hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligi va emotsional soha 
buzilishlarining nozologik doirasi qanday ekanligini aniqlash mushkul. Har bir individual 
holatda bu omillar birlashmasi turlicha bo‘lishi va emotsional soha buzilishlarining klinik 
variantlari turli tumanligini aniqlab berishi mumkin. Kardiologik amaliyotda ko‘pincha atipik 
xarakterdagi, ya’ni “sokin”, “niqoblangan”, somatizatsiyalashgan emotsional buzilishlar, 
ko‘pincha depressiyalar uchraydi va ular somatik shikoyatlar orqasida yashirinadi. 
Epidemiologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra somatizatsiyalashgan depressiya bilan xastalangan 
bemorlarning faqatgina 3%igina psixologik muammolardan shikoyat qiladi, 68,8% i faqat 
somatik xarakterga ega bo‘lgan shikoyatlarni bildiradi va 27,6%i bir vaqtning o‘zida xam 
somatik, ham psixologik muammolardan shikoyat qiladi[10]. Bu holat depressiya 
diagnostikasida bir qator murakkabliklarni yuzaga keltiradi. Shunisi e’tiborga loyiqki, 
psixosomatik kasalliklarga chalingan bemorlarning 91% i izchil so‘rovlarda ham psixologik 
muammolar borligini inkor etadilar. Psixologiyada bemorlarning o‘z ruhiy va emotsional 
kechinmalarini so‘z yordamida ifodalay olmasliklari aleksitimiya deb ataladi. Ko‘pincha 
bemorlar, va ayniqsa erkaklar o‘z psixologik muammolarin tan olmaydilar, ularni xarakterdagi 
zaifliklar va hayotiy vaziyatlar oqibati deb qaraydilar. Aleksitimiya asosida bosh miyaning 
o‘ziga xos tuzilmaviy-funksional birlashmasi, bunda o‘ng yarim sharlar ustunligi va yarim 
sharlar orasidagi o‘zaro ta’sirning yetishmovchiligi yotadi. Mazkur holatda ayniqsa yurak 
ishemik kasalliklarida fenomenologik planda depressiya simptomlarini, masalan, stenokardiya 
xurujlaridan ajratish juda mushkul, binobarin, ularning ikkalasi ham paroksizmal xarakterga ega 
bo‘lib, qo‘rquv, bezovtalanish bilan kechadi. Patologiyaning avj olishida anginoz va psixogen 
buzilishlar bir birini to‘ldirib, shartli-reflektor mexanizmlari asosida bir-birini mustahkamlaydi 
va bu bilan xavfli buzg‘unchi aylanani tashkil etadi.
Emotsional holatdagi o‘zgarishlar, xususan, depressiyaning psixosomatik kasalliklarga 
ta’siri keyingi yillarda faol o‘rganilmoqda. Ilmiy adabiyotlarda psixosomatik kasalliklar va 
emotsional holat buzilishlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushuntiruvchi bir necha tadqiqot natijalari 
e’lon qilingan.
1. Emotsional soha buzilishlari mavjud bemorlarda to‘qimalar ichidagi mustaqil 
kalsiyning yuqori darajasi, serotonin va katexolamin retseptorlar sezgirligining oshishi 
kuzatiladi, shuning uchun ham depressiyada vazospazm(tojsimon bosh miya tomirlari spazmi) 
yengilgina vujudga kelishi mumkin.
2. Bu patsientlarda aterogenez jarayoni tezlashishi extimol.
3. 
Emotsional 
zo‘riqishda beta-tromboglobulin giperproduksiyasi kuzatiladi, 
trombotsitlar aggregatsiyasi ortadi va tomir yorilishi xavfi kuchayadi.
4. Emotsional sohada o‘zgarishlar kuzatilgan bemorlarda neyronal faollik va serotonin 
darajasining oshishi yurak maromi variabelligining pasayishiga, aritmiyalarning rivojlanishi va 
to‘satdan vafot etish holatlarining ko‘payishiga olib keladi.
5. Depressiya shifokor tomonidan xayot tarzi, parxezga amal qilish, xarakat faolligi, 
spirtli ichimliklar va chekishdan voz kechish borasidagi berilgan tavsiyalarni bajarishga halaqit 
beradi va boshqa odamlar bilan o‘zaro aloqaga kirishishni chegaralaydi va umuman davolash 
samaradorligini keskin pasaaytirib yuboradi.

---

6. Shu narsa aniqlanganki, davolashga moyillikning pastligi, barcha kasalliklarning noxush 
yakunlanishiga olib keluvchi o‘ta muxim va mustaqil xavfli omilidir.