Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

10-mavzu: Psixosomatik kasalliklarda psixokorreksiya va psixoprofillaktikausullari 
Psixosomatika
- tibbiyot va psixologiyaning somatik (tana) kasalliklarning kelib chiqishi 
va kechishiga psixologik omillarning ta'sirini o‘rganadigan bo‘limi. 
Psixosomatik kasalliklar - bemorning ruhiy jarayonlaridan bevosita fiziologik sabablarga 
ko‘ra ko‘proq kelib chiqadigan kasalliklardir. Agar tibbiy ko‘rik kasallikning jismoniy yoki 
organik sababini aniqlay olmasa yoki kasallik g‘azab, tashvish, depressiya yoki ayb kabi hissiy 
holatlarning natijasi bo‘lsa, unda kasallik psixosomatik deb tasniflanishi mumkin. 
Zamonaviy ilmiy tibbiy psixologiya - bu davolash asoslarini ilmiy asosga qo‘yish, 
shifokorning bemorga psixologik ta'sirini ko‘rsatib, uni terapiyaning ajralmas qismiga 
aylantirishdan boshqa narsa emas. Ko‘rinishidan, zamonaviy amaliyotda shifokorning (shifokor 
yoki ruhoniyning, shuningdek, zamonaviy amaliyotchi shifokorning) terapevtik muvaffaqiyati, 
asosan, shifokor va bemor o‘rtasida qandaydir hissiy aloqaning mavjudligidan kelib chiqadi. 
Biroq, shifokorning ushbu psixologik funktsiyasi o‘tgan asrda - tibbiyot tirik organizmga 
nisbatan fizikaviy va kimyoviy tamoyillarni qo‘llashga asoslangan holda haqiqiy 
tabiatshunoslikka aylangan davrda katta e'tiborga olinmadi. Bu zamonaviy tibbiyotning asosiy 
falsafiy postulati: tanani va uning funktsiyalarini fizik kimyo nuqtai nazaridan tirik organizmlar 
fizik-kimyoviy mexanizmlar, va shifokorning ideallari inson tanasining muhandisi bo‘lish 
ma'nosida tushunish mumkin.
Shuning uchun psixologik mexanizmlar va psixologik mavjudligini tan olish uning hayot 
va kasallik muammolariga munosabati, kasallik yovuz ruhning ishi deb hisoblangan va 
davolanish yovuz ruhlarni kasal tanadan chiqarib yuborish bo‘lgan o‘sha qora davrlarning 
johilligiga qaytish sifatida qabul qilinishi mumkin edi. Laboratoriya tajribalariga asoslangan 
yangi dori o‘zining yangi sotib olingan ilmiy aurosini psixologik tushunchalar singari eskirgan 
sirli tushunchalardan ehtiyotkorlik bilan himoya qilishi tabiiy edi. Tabiatshunoslik fanlari orasida 
boy bo‘lgan bu tibbiyot ko‘p jihatdan kamtarin kelib chiqishini unutishni istaydigan va haqiqiy 
aristokratga qaraganda ko‘proq toqat qilmaydigan va konservativ bo‘lib qoladigan yangi 
boylarga xos bo‘lgan munosabatni qabul qildi. Tibbiyot o‘zining ma'naviy va sirli o‘tmishiga 
o‘xshash narsalarga toqat qilolmaydi, shu bilan birga uning singlisi, fizik, tabiatshunoslik 
o‘rtasidagi zodagon, ilm-fanning asosiga ta'sir qiluvchi fundamental tushunchalarni ancha 
yaxshilab qayta ko‘rib chiqdi.
Psixosomatik kasallik, stress yoki boshqa fiziologik sabablar natijasida yuzaga kelishi 
mumkin, ko‘pincha tashqi omillar yoki odamlar tomonidan kelib chiqadi. Psixosomatik nazariya 
asoslangan besh tuyg‘ular bor:

Xafagarchilik; 

Jahldor; 

Qiziqish; 

Qo‘rquv; 

Xursanlchilik; 
Psixolog Lesli Lekron tasnifiga ko‘ra, psixosomatik reaktsiyalarning sabablari bo‘lishi 
mumkin: 

Ziddiyat - shaxsning turli qismlari o‘rtasidagi ichki ziddiyat psixosomatik alomatning 
shakllanishiga olib kelishi mumkin. Odatda bu qismlarning biri ongli, ikkinchisi ongsiz holda 
yashiringan bo‘ladi. Ikki qarama-qarshi istak yoki tendensiya o‘rtasidagi kurash qismlardan 

---

birining shartli g‘alabasiga olib kelishi mumkin. Ammo keyin ikkinchi qism "partizan urushi" 
boshlanadi, bu psixosomatik alomatlar bo‘lishi mumin. 

Tana tili - ayrim vaziyatlarda jism jisman bir qator obrazli iboralardan biri bilan 
ifodalanishi mumkin bo‘lgan holatni aks ettiradi: "bu bir davomli bosh og‘rig‘i", "uni hazm 
qilolmayman", "shu tufayli yuragim joyida emas", "qo‘llarim bog‘langan". Keyin ma'lum bir 
organ og‘riydi, nafas olish qiyinlashadi, oshqozon-ichak trakti ishi buziladi va hokazo.

Motivatsiya yoki shartli foyda - bu kategoriya o‘z egasiga ma'lum shartli foyda 
keltiradigan sog‘liq muammolarini o‘z ichiga oladi. Alomatning shakllanishi behush darajada 
sodir bo‘ladi, bu yolg‘on emas va simulyatsiya emas. Alomat haqiqiy. Lekin bu ma'lum 
maqsadga "xizmat qiladi". 

O‘tmishdagi tajriba - kasallikning sababi o‘tmishdagi travmatik tajriba bo‘lishi mumkin, 
ko‘pincha-qiyin bolalik tajribasi. Bu voqea bo‘lishi mumkin, yoki uzoq muddatli ta'sir deb, bu 
uzoq vaqt oldin sodir bo‘lsa-da,, hissiy hozirgi bir kishini ta'sir davom yetmoqda. Bu tajriba 
tanaga bosilgan. Va uni qayta ishlash uchun yo‘l kutmoqda. 

Identifikatsiya - jismoniy alomat shunga o‘xshash alomat yoki kasallik bor odam bilan 
aniqlash natijasida hosil bo‘lishi mumkin. Odatda, bu kishi uchun kuchli hissiy bog‘liqlik 
mavjud bo‘lganda sodir bo‘ladi. Ko‘pincha bu kishi o‘lishi mumkin, o‘lishi mumkin yoki 
allaqachon vafot yetgan. Ya'ni, uni yo‘qotishdan qo‘rqish bor va yo‘qotish aslida allaqachon 
sodir bo‘lgan. 

Taklif (Vnusheniye) -alomatlar taklif orqali sodir bo‘lishi mumkin. Bu o‘z kasalligi 
haqidagi fikrni ongsiz darajadagi odam avtomatik ravishda, ya'ni tanqidsiz qabul qilganda sodir 
bo‘ladi. Ixtiyoriy ravishda yoki noiloj, katta hokimiyatga ega bo‘lgan yoki tasodifan maxsus 
hissiy intensivlik vaqtida yaqin bo‘lgan odamlar alomatni ilhomlantirishi mumkin. 

O‘z-o‘zini jazolash - ayrim hollarda psixosomatik simptom ongsiz o‘z-o‘zini jazolash 
vazifasini bajaradi. Bu jazo haqiqiy va ko‘pincha xayoliy, odamni qiynaydigan ayb bilan bog‘liq. 
O‘z-o‘zini jazo aybdorlik tajribasini osonlashtiradi, lekin sezilarli darajada hayot 
murakkablashtirishi mumkin. 

---

Yuqoridagi diagrammada emotsional holatlarga vegetativ javoblarning ikki turi 
ko‘rsatilgan. Diagrammaning o‘ng tomoni dushman agressiv impulslari (yashash uchun kurash 
yoki muammodan chiqa olish) holatlarining bloklanganligini ko‘rsatadi;
Chap tomonda esa yordam izlash tendentsiyalari blokirovka qilinadi. 
Qachonki, ongli xatti-harakatlarda raqobat, tajovuzkor va dushmanona munosabat 
ko‘rinishlar bartaraf etilsa, simpatik tizim uzluksiz qo‘zg‘alish holatiga qaytadi. Yashasha uchun 
kurash va muammodan chiqa olish ixtiyoriy harakatlar bilan yakunlanmay, chunki simpatik 
qo‘zg‘alish davomiyligi vegetativ belgilarning rivojlanishiga olib keladi. Buni gipertoniya 
kasalligiga chalingan bemor misolida ham ko‘rish mumkin: uning tashqi xulq-atvori 
sekinlashgan, haddan tashqari o‘zini nazorat qilayotgani ko‘rinadi. Bundan tashqari, migrenda 
bosh og‘rig‘i hurujida bemor o‘z g‘azabini ochiq uni ifoda etib, barchani habardor qilgandan 
so‘ng bir necha daqiqa ichida bosh og‘rig‘i to‘xtatishi mumkin. 
Boshqacha qilib aytganda, bu avtonom alomatlar nerv tizimining parasimpatik qismining 
uzoq vaqt qo‘zg‘alishi bilan hosil bo‘ladi, bu tashqi muvofiqlashtirilgan ixtiyoriy xatti-
harakatlarda hech qanday oshkor etish imkonini topmaydigan uzoq muddatli hissiy zo‘riqish 
tufayli yuzaga keladi. 
Psixosomatik qo‘zg‘alish o‘ziga xoslik nazariyasiga asoslanadi. Normal va patologik hissiy 
stimullarga fiziologik javoblar hissiy holatning tabiatiga bog‘liq. Qahqaha-kulgini, yig‘lash-
qayg‘uga bo‘lgan munosabatni; uhlash-engillik yoki umidsizlikka bo‘lgan munosabatni, qizarish 
esa hijolatga bo‘lgan munosabatni bildiradi. Turli hissiy stimullarga vegetativ javoblar ham 
hissiyotning turiga bog‘liq. Har bir hissiy holat o‘zining fiziologik sindromiga ega. Yuqori qon 
bosimi va tez yurak urishi g‘azab va qo‘rquvning tarkibiy qismi. Oshqozon sekretsiyasining 
ortishi favqulodda holatga regressiv javobi bo‘lishi mumkin. 

Aleksander mazkur mavzuda somatik buzilishilarni biokimyoviy jarayonga qiyoslaydi, 
ya'ni, vodorod, azot, kislorod, uglerod kabi moddalarning tarkibini o‘zgarishi, kimyoviy 
elementning hususiyatini o‘zgartirgani kabi, insonning his-tuyg‘ulari ham uning tarkibiy qismi 
sifatida fiziologik holatiga o‘z ta'sirini ko‘rsatishini ta'kidlaydi.

Psixologik stimullarga xos fiziologik javoblarni o‘rganishga qimmatli yondashuv French 
tomonidan ishlatilgan. "Har qanday integratsiyalashgan faoliyat muayyan faoliyat namunasiga 

---

ko‘ra bir organning yoki boshqa organni funktsional qo‘zg‘atishini o‘z ichiga oladi", chunki 
tushlardagi repressiyalangan impulslar psixologik stimullarga mos keladigan somatik 
funktsiyalar orqali ifodalanishi mumkin.