Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
1-mavzu;Tibbiyotda ijtimoiy psixologik bilimlarni o‘rni va axamiyati 
Reja
1.
Tibbiyotda ijtimoiy psixologik bilimlarga bo‘lgan zaruriyat.
 
2.
Ijtimoiy psixologiya fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. 
3.
Ijtimoiy psixologiyada qo‘llaniladigan asosiy metodlar.
Ijtimoiy psixologiya juda qadimiy va shuning bilan birga u o’ta navqiron fandir. Uning 
qadimiyligi insoniyat tarixi, madaniyati va ma’naviyatining qadimiy ildizlari bilan belgilanadi. 
Ular aslini olib Karaganda, u yoki bu jamiyatda yashagan kishilar urtasidagi ijtimoiy 
munosabatlarning va tafakkurning xosilasi ekanligi bilan e’tirof etilsa, ijtimoiy psixologiya uz 
uslubiyati, predmeti va fanlar tizimida tutgan urnining yangiligi insoniyat tarakkiyotining eng 
yangi davrida shakllanganligi va rivojiga turtki berganligi bilan tavsiflanadi. Darxakikat, ijtimoiy 
psixologiyaning fan sifatida tan olinishv xususida suz borar ekan, uning rasman e’tirof etilishi 
1908 yil deyiladi. Chunki aynan shu yili ingliz olimi Makdugall o’zining “Ijtimoiy psixologiyaga 
kirish” kitobini, amerikalik sotsiolog E.Ross esa “Ijtimoiy psixologiya” deb nomlanga kitobini 
chop ettirgan edi. Bu asarlarda birinchi marta aloxida fan — ijtimoiy psixologiyaning mavjudligi 
tan olindi va uning predmetiga ta’rif berildi. Ikkala muallif xam - biri psixolog ikkinchisi 
sotsiolog bo’lishiga karamay, bu fanning asosiy predmeti ijtimoiy taraqqiyot xamda psixik 
taraqqiyot qonuniyatlarini uygunlikda urganishdir, degan umumiy xulosaga kelishgan To’gri, 
mazkur mualliflarning xar xil fan soxasining vakili ekanligi, ularning ijtimoiy-psixologik 
xodisalar tabiatan yoritishga nisbatan o’ziga xos qarashlarining mavjudligi va bunday yondashuv 
to xozirgacha davom etayotganligiga asos bo’ldi.
Rus olimasi G.M.Andreeva ta’kidl: anidek, ijtimoiy psixologiya soxasida ishlayotgan 
mutaxassisning aslida kim ekanligi - psixologmi, faylasufmi yoki sotsiologmi, - uning ushbu fan 
predmetiga yondashuvida uz aksini topadi, chunki agar u sotsiolog bulsa, ijtimoiy konuniyatlarni 
avval boshdan jamiyatdagi an’analar va umumiy koidalar tilida tushuntirishga intilsa, psixolog - 
konkret olingan shaxe psixologiyasining konuniyatlarini umumja5 Andreeva G.M. Sotsialnaya 
psixologiya. - M.. izd-vo «ASPEKT PRESS», 2002 - 364 s. 1 miyat konun-koidalariga tatbik 
etishga xarakat kiladi. Nima bulganda xam, shuni asosli tarzda e’tirof etish zarurki, ijtimoiy 
psixologiyaning aloxida fan bulib ajralib chikishiga sabab bulgan ilmiy manbalar ikki fan - 
psixologiya va sotsiologiya fanlarining erishgan yutuklari va xar kaysisining doirasida ma’lum 
muammolarning yechilishi uchun yana kushimcha, aloxida fanning bulishi lozimligini tan olish 
tufayli yuzaga keldi. Shuning uchun xam uzok yillar mobaynida ijtimoiy psixologiya yeoxasida 
tadkikotlar olib borayotgan olim yoki izlanuvchining kimligiga karab, izlanishlarning natijalarida 
u yoki bu yondashuv - psixologik yoki sotsiologik yondashuvning ustuvorligi yakkod kuzga 
tashlanadi. Demak, bu f anning tugilishi, u3 predmeta soxasini aniklab olishiga sabab bulgan 
sotsiologiya va psixologiya fanlari, G.M. Andreeva ta’riflagandek, aslida uning “ota — 
onalaridir”. Umumiy xolda, xozirgi kunda ijtimoiy psixologiyaning predmetini kuyidagicha 
ta’riflash mumkin: ijtimoiy psixolo giya — odamlarning jamiyatda x^amkorlikdagi ish 
faoliyapglari jarayoni davomida ularda x(osil buladigan tasavvurlar, fikrl ar u e’tlkrdlar, goyalar, 
xss-tuygular, kechinmalar, turli xulk~ atvor shakllarini tushuntirib beruvchi fan, shaxe va 
jymiya.? uzaro boglisligida sodir buladigan psixologik xodisalar> tax/shl etuvchi ilmiy 
yunalishdir. Demak, xar bir shaxenin, jamiyatda yashashi, uning ijtimoiy normalariga rioya 

---

kilga:: xolda uziga uxshash shaxslar bilan uriatadigan murakkzb uzzg s munosabatlari va 
ularning ta’sirida xosil buladigan xodisalar* ning psixologik tabiatini va konuniyatlarini 
tushuntirib berii7 - ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifasidir. Shu kabi umumg.t ta’riflardan 
yana biri - ijtimoiy psixologiya turli ijtimoiy vaziyatlarda ruy beradigan ijtimoiy mulokotning 
murakkao shakl va mexanizmlarini urganuvchi fandir. Shuni mamnuniyat bilan e’tirof etish 
joizki, Uzbekiston Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida Respublikamiz Prezidenta Islom 
Karimov oliy ta’limni islox kilishda va malakali kadrlarni tayyorlashda ijtimoiy psixologiyaning 
fan sifatida aloxida urni borligiga jamoatchilik dikkatini karatdi. Darxakikat, yetuk kadr bulish 
uchun shaxe nafakat uz iktidori, bilimi va saviyasini oshirishi zarur, balki jamiyatda turlicha 
ijtimoiy munosabatlar tizimiga tayyor bulmogi, ijtimoiy 8 faoliyatni boshkarishning, odamlar 
bilan turli jamoalarda ishlash, xodimlar faoliyatini muvofiklashtirishga oid ilmiy konuniyatlar va 
koidalarni mukammal egallamogi zarur. Boshkaruv, marketing va menejment, ta’lim za tarbiya 
soxdlarida, ayniksa inson omili va uni boshkarishning psixologik tizimini bilishi - jamiyatda 
soglom insoniy munosabatlarni shakllantirish orkali uni kamol toptirish yulidir. Shuning uchun 
bugungi kunda yurtboshimiz ta’kidlaganidek, ijtimoiy psixologiya va umuman ijtimoiy faoliyat 
bilan shugullanuvchi fanlarning asosiy vazifasi - barkamol avlod tarbiyasini ta’minlovchi barcha 
ma’naviy, ruxiy va insoniy munosabatlar moxiyatini taxlil kilish, ularni boshkarishning eng 
samarali usullarini xayotga tatbik etishdir. Bu urinda, ayniksa, ijtimoiy tafakkurning, yangicha 
dunyokarash va munosabatlarning shakllanishini, insonning uziga va uzgalarga ta’sir etishning 
mexanizmlarini urganish eng dolzarb masalalardandir. Chunki mamlakatimizning birinchi 
Prezidenti Islom Karimov mustakillikka erishish busagasidayok, “respublikada vujudga kelgan 
ijtimoiy-siyosiy va sotsialpsixologik vaziyat bizni juda tashvishlantirmokda”6, deb, bu vaziyatni 
barkarorlashtirish uchun ijtimoiy psixologik omillarni urganish, taxlsht kilish va amaliy choralar 
kurishga jamoatchilikning dikkatini tortgan edilar. Lekin ming afsuski, u paytda ijtimoiy 
psixologiya fan sifatida xali yurtimizda rivojlanmagan, bu so^ada fundamental va amaliy ilmiy 
tadkikotlar utkazuvchi markazlar mavjud emas edi. Fakat mustakillikka erishganimizdan 
keyingina mamlakatimizda ilmfan tarakkiyoti uchun yaratilgan shart-sharoitlar bois bu fan xam 
shakllanish pallasiga utdi. Ijtimoiy psixologiya aloxida fan sifatida nafakat bulgusi psixologlar 
xamda pedagoglarga, balki xalk xujaligining turli tarmoklari uchun malakali, oliy ma’lumotli 
kadrlar tayyorlovchi oliy ukuv yurtlarida xam ukitilmovda. Xush, bugungi kunda ijtimoiy 
psixologiya fan sifatida uz baxs mavzusini va predmetini kaysi ob’ektlarga karatmokda? 
Birinchidan, uning asosiy yunalishi kichik guruxlar va jamoalar psixologiyasini urganishdan 
iboratdir. X,ar bir shaxe xamisha ma’lum ijtimoiy guruxlar doirasida faoliyat kursatadi. Bu uning 
oilasi, mexnat jamoasi, kucha-kuydagi norasmiy 6 Karimov, I. A. Uzbekiston mustakillikka 
erishish ostonas.ada.-T.: “Uzbekiston”, 2011 - 52 b. 9 guruxdagi dustlari davrasi, ukuv jamoasi, 
sinf, auditoriya, boshkaruv muassasalari va xrkazo. Shaxsning yakka va turli guruxlar doirasida 
uzini tutishi, xulk-atvori, mavkei, unga uziga xos guruxiy ta’sirlar, guruxdagi shaxslararo moslik, 
liderlik, guruxiy tazyikka beriluvchanlik kabi kator xodisalar aslida usha guruxlarni boshkarish, 
soglom uzaro munosabatlar sharoitini yaratish — bu odamlarni samarali uzaro mulokotga 
urgatishning zaruriyatidir. Boshkaruv psnxologiyasi ijtimoiy psixologiyadan ajralib chikkan 
tatbikiy soxa bulib, u xozirgi kunda xalk xujaligining turli tarmoklarida insonlar faoliyatini 
boshkarish bilan boglik bulgan muammolarni, guruxiy xamda guruxlararo mulokotni samarali 
tashkil etish va birgalikdagi faoliyatni takomillashtirish mexanizmlarini urganadi. Ikkinchidan, 
shaxsning ijtimoiy-psixologik kiyofasi masalasi xam bugungi kundagi uzgarishlar va ma’naviy 
jixatdan poklanish davrida uta muxim soxadir. Zero, xar bir shaxsning jamiyatda ruy berayotgan 
tub isloxotlarga munosabati, ularni idrok kilish va anglash darajasi, uz-uziga nisbatan 

---

munosabatining tabiati, xulkidagi ijtimoiy motivlar va yunalishlar katta axamiyatga egadir. 
Ayniksa, bolaning voyaga yetishi jarayonida uning ijtimoiylashuvi, ya’ni ijtimoiy munosabatlar 
muxitiga kirib borishi, ijtimoiy ta’sirlarni ongiga singdirishi va u yoki bu turdagi xulk 
andozalarini mustaxkamlash, mafkuraviy dunyokarashining shakllanishi jarayonlarining 
psixologik tabiatini tekshirish barkamol shaxsni voyaga yetkazish dasturini yaratish uchun zarur. 
Lekin xar bir shaxsda bu jarayon uziga xos tarzda ruy berishi sababli, ijtimoiy psixologiyada 
uning ijtimoiy tiplari farklanadi va xar bir murabbiy yoki tarbiyachi ularni bilishi amaliy 
axamiyat kasb etadi. Uchinchidan, jamiyat mikyosida ruyo beradigan ommaviy xodisalar xam 
ijtimoiy psixologiya uchun tatbikiy axamiyatga ega. Chunki aloxida shaxe tarbiyasida ommaviy 
xodisalarning, katta guruxlarning ta’sirini inkor etish - masalaga bir yoklama yondashishga 
barobardir. Masalan, shaxe uchun u mansub bulgan millat, elat yoki xalkning r?xiyati, uning 
ongidagi aerlar davomida saklanib kelayotgan an’analar, rasm-rusumlar, akidalar, udumlar, 
faoliyat stereotiplari kabilar uz muayyan ta’sir kuchiga ega. Millatning ruxi ilk bolalikdayok 
shaxe ongiga u u z l a sh t i r g a n milliy til orkali, oila muxitida shakllanadi. Shu kabi va boshka 
ommaviy II psixologik jarayonlarning shaxe ijtimoiy xulk-atvoriga ta’sirini urganuvchi ijtimoiy 
psixologiya va uning xususiy tarmogi bulgan etnopsixologiya ijtimoiy-psixologik konuniyatlarni 
bilishda va ularni boiщarishda katta amaliy axamiyatga ega. Kolaversa, xozirgi globallashuv 
jarayonlari keskin tue olgan, ommaviy axborot vositalari, Internet tarmoklari orkali shaxsning 
keng axborot okimiga kushilishi imkoniyati kengaygan bir sharoitda uning mafkuraviy 
immunitetini mustaxkamlash, chiniktirish, axborotlarga nisbatan tanlovchan munosabatni 
tarbiyalash uta muxim va murakkab masalaki, uni samarali yechish xam omma va aloxida 
olingan shaxe psixologiyasini bilishni, jamiyat va shaxe uzaro munosabatlaridagi nozik jixatlarni 
urganishni talab kiladi. Demak, bu urinda ijtimoiy psixologiyaning shaxe tarbiyasidagi urni va 
roli kattadir. Yurtimiz Uzbekistonda bu masala xamisha dolzarb axamiyat kasb etganligini 
bilamiz. Davlatimiz raxbari Islom Karimov mustakillikning dastlabki yillaridayok, fan va 
amaliyot oldiga kuygan vazifalari bunga asosdir. “Kelajak bugundan boshlanadi - deb 
ta’kidlaganlar Prezidentimiz 1992 yil 4 yanvar kuni Uzbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 
navbatdan tashkari IX sesssiyasida kilgan ma’ruzalarida. - Xrzir tarbiya masalasiga e’tibor 
kilinmasa, kelajak boy beriladi. Tarbiyadan xech narsani ayamaymiz. Ma’naviy va axlokiy 
poklanish, imon, insof, diyonat, or-nomus, mexr-okibat va shu kabi chinakam insoniy fazilatlar 
uz-uzidan kelmaydi. X,ammasining zaminida tarbiya yotadi.”7 Bugun uzbekistonlik psixologlar 
oldida turgan dolzarb vazifalardan biri xam shu tarbiya jarayonini samarali tashkil etishga xizmat 
kiluvchi omillarni fanning oxirsh samarali metodlari yordamida tadkik etish va jamiyatga amaliy 
tavsiyalar berishdir. Ijtimoiy psixologiya urganadigan eng asosiy va yukorida ta’kidlab utilgan 
muammolarni u° *chiga olgan masalalardan biri - bu muomalad,ir. Ijtimoiy psixologlarning 
fikricha, bugungi kunda ijtimoiy psixologiyaning predmeta xam va uning doirasida utkaziladigan 
barcha tadkikotlarning umumiy ob’ekti xam muomaladir. Muomala va mulokotning inson 
xayotida tutgan urnini aniklash, turli ijtimoiy faoliyatlar sharoitida samara beradigan muomala 
turlari va uslublarini yoritish, uning sof psixologik mexanizmlarini tadkik etish, fanning eng 
mux,im tatbikiy yunalishlaridandir. Biz xdm bu fikrga kushilamiz, chunki ijtimoiy faoliyatning 
kaysi so^asi yoki shaxslararo munosabatlarning kaysi shaklini olmaylik (iktisodiy, siyosiy5 
xukukiy, mafkuraviy, ma’naviy va *.z.), uning negizi va tub MOX.IYaTINI usha 
munosabatlarning egasi yoki sub’eyu’ bulmish pnsonlar uRtasidagi uzaro ta’sir va munosabatlar 
tashkil etishini inkor etib bulmaydi. Shuning uchun xdm adr bir kokkret sharoitda shaxslararo 
mulokot samaradorligini oshirish omillaoini urganish ijtimoiy psixologiyaning muxdm 
vazifasidir. Tanikli rus olimasi Galina Andreeva tub uzgarishlarni boshidan kechirayotgan >;ar 

---

kanday jamiyatda ijtimoiy psixologiya uchun dolzarb bulmagan masalaning uzi yuk, deb 
ta’riflagan edi. Aynan shu fikrga kushilgan x,olda ta’kidlash joizki, jonajon yurtimiz 
Uzbekistonda mustakillikning tarixan kiska bir vaktida shu adar ulkan uzgarishlar ruy 
bermokdaki, islox,otlarning yaratuvchisi xdm uning ne’matlaridan baxramand bulguvchi xdm 
shu jamiyat fukarolari ekan, ularning ijtimoiy xulk,-atvoriga taallukli faoliyatni urganuvchi 
ijtimoiy psixologiya uchun dolzarb ch'ulmagan faoliyat yunalishi yoki muammoning uzi yuadir. 
ueyishimizga barcha asoslar bor. 1.2. Ijtimoiy psixologiyaning predmetini ank*yondashuvlar Ijtimoiy psixologiya XXI asrga kelib fanlar tizimida aloxida uringa ega bulgan 
so>;alardan biriga aylandk. Chunki sir emaski, insoniy munosabatlar, xdr bir faoliyat soxdsida 
shaxslararo munosabat uziga xos dolzarblik kasb etib bormokda. Ijtimoiy psixologiyaning fanlar 
olamida paydo bulkshk tarixiga nazar tashlar ekanmiz, uning yukorida ta’kidlanganidek, 
sotsiologiya va psixologiya fanlari oraligida “tugilishi” jarayonining uzi bir nechta boskichlarni 
uz ichiga olganligini ta’kidlash joiz: 1. Ijtimoiy-psixologik bilimlarning falsafa va umumiy 
psixologiya doirasida jamlanishi (eramizdan avvalgi VI asrdan tortib toki yangi davrning XIX 
asrigacha bulgan vakta). 2. Ijtimoiy xayot sirlarini falsafa, sotsiologiya va umumiy psixologiya 
doirasida tushuntirish orkali mustakil fanga aylanish davri (XIX asrning 50-60 yillaridan to XX 
asrning 20- chi yillarigacha). 3. Ijtimoiy psixologiyaning mustakil fan va amaliyot yunalishi 
sifatida tula shakllanishi davri (XX asrning 20-chi yillaridan boshlab). Ta’kidlash urinliki, 
ijtimoiy psixologiyaning predmeta aniklash osonlikcha ruy bermagan. Manbalardan ma’lum 
buldiki, bu borada fan tarixida uch xil yondashuv mavjud bulgan: Birinchi yondashuvga kura, 
ijtimoiy psixologiya inson psixikasiga oid ommaviy xodisalarni urganadi. Ushbu yondashuv 
doirasida ayrim tadkikotchilar sinflar psixologiyasini urganish zarur deb tan olishsa, bosh kal ar 
xar kanday ijtimoiy uyushma yoki guruxga oid konuniyatlarni, ularning an’analari, urf-
odatlariyu, rasm-rusumlarini urganish dolzarb ekanligini ta’kidlaganlar. Yana bir gurux 
tadkikotchilar esa ijtimoiy psixologiya kupchilikka karashli bulgan ijtimoiy fikrni yoki moda 
kabi ommaviylashib ketadigan jarayonlar sababini urganishni lozim, deb topadigan. Ularning 
fikrini rivojlantirib, ushbu yondashuvga xayrixox bulgan boshka bir olimlar guruxi ijtimoiy 
psixologiyaning predmeti aslida jamoa psixologiyasini urganish ekanligini yoklaydilar. Bu 
yondashuvning umumiy xulosasi shuki, 1Jtimoiy psixologiya moxiyatan aslida jamoa 
psixologiyasidir. Bizning fikrimizcha, jamoalarning katta yoki kichikligi masalaning boshka 
tomoni bulib, umumiy fikr shuki, ijtimoiy psixologiya odamlar tuplangan, biror faoliyat yoki 
manfaat sabab jam bulgan yerda uz predmetini topishi mumkin. Ikkinchi yondashuv 
tarafdorlarining fikridagi umumiylik shuki, ularning ta’kidlashlaricha, ijtimoiy psixologiya 
shaxening ijtimoiy kiyofasini, ijtimoiy obrazini, tasavvurlarini urganadi. Turli olimlar fikrida 
uziga xoslik esa aynan shaxening kaysi sifatlariga kuprok e’tiborni karatishida namoyon buldi. 
Kimdir shaxening aloxida ijtimoiy sifatlariga urgu bersa, boshkalar uning tipologiyaeini 
axamiyatli pre met ekanligini ta’kidladi. Bundan tashkari, shaxening guruxdagi urni, shaxslararo 
munosabatlar va umuman munosabatlar tizimi ushbu yunalish tarafdorlarining dikkat markazida 
buldi. Ya’ni, shaxening jamiyatga alokasi va alokadorligi bunda asosiy ilmiy fakt xisoblanadi. 
Uchinchi yondashuv yukorida ikki yondashuvning uziga xos tarzdagi uygunlashuvi shaklida 
namoyon buldi. Ya’ni, unga kura, 13 ijtimoiy psixologiya ommaga xos bulgan psixologik 
xodisalarni xam, shaxsning guruxdagi makomini xam birdan urganishi lozim. Rus olimi 
B.D.Parыgin turli yondashuvlarga e’tibor bergan xolda ijtimoiy psixologiya urganadigan eng 
muxim masalalarni yagona andozada umumlashtirdi. Ya’ni, uning fikricha, ijtimoiy psixologiya 
kuyidagilarni urganadi: 1) shaxsning ijtimoiy psixologiyasi; 2) jamoalar ijtimoiy psixologiyasi 
va mulokoti; 3) ijtimoiy munosabatlar; 4) ma’naviy-axlokiy faoliyat shakllari. Yana bir 

---

rossiyalik olim V.N.Myasiщevning9 yozishicha, ijtimoiy psixologiya: a) odamlarning gurux 
sharoitidagi uzaro xamkorligi ta’sirida paydo buladigan psixologik uzgarishlarni; b) ijtimoiy 
guruxlarning turli xususiyatlarini; v) jamiyatda ruy beradigan jarayonlarning psixologik 
tomonlarini urganadi. Yukorida taklif etilgan barcha yondashuv va nuktai nazarlarni 
birlashtirgan yagona fikr esa shunday iboratki, ijtimoiy psixologiya fan tarmogi sifatida psixik 
faoliyatga ikki tomondan turib yondashadi, ya’ni, bir tomondan shaxe bulsa, ikkinch tomondan 
— jamiyat mikyosida ruy beradigan ommaviy psixi*, jarayonlardir. Oxirgilari kupgina 
manbalarda ijtimoiy-psixologik xodisalar deb nomlanadi. Ijtimoiy-psixologik xrdisalar - shunday 
fenomenlarkEch ular individlar xamda jamoalar tarzidagi sub’ektlarning uzar( xamkorligi tufayli 
paydo buladigan turli xil munosabatlar, shunday xamkorlik ta’sirida boshdan kechiriladagan xis-
kechin malar, uzaro axborot almashinuvi xamda odamlarning gurux bulib tuplanishi okibatida 
ruy beradigan faoliyatlarning xususiyatlarini mujassam etadi. Ya’ni, shaxeni aloxida individ 
sifatda olinganda amalga oshiradigan faoliyatidan farkli ularok, gurux bulib xarakat kilgandagi 
ruy beradigan faoliyatning uziga xosligi bulib, bu farkni ijtimoiy psixologiya uzining predmeta 
sifatida ajratib olgan. Shunday kilib, ijtimoiy psixologiya urganadigan ijtimoiypsixologik 
xodisalarga avvalo kuyidagilar kiradi: mulokot, 8 Parыgin B.D. Sotsialnaya psixologiya. - SPb., 
1999 9 Myasiщev B.H. Struktura lichnosti i otnosheniya cheloveka k deystttelnoste // Doklada 
kg soveщensh* po voprosam psixologii lichnosti - Izd. APN RSFSR.-M., 1956 - S G. E- £4 14 
muomala, ijtimoiy fikr va kayfiyat, jamoaviylik, stratifikatsiya, ya’ni, jamiyatning turli 
katlamlarga bulinishi jarayonlari, stereotiplar, ziddiyat, turmush tarzi, ijtimoiy tasavvurlar, 
ijtimoiy ustanovkalar va shaxsning turli ijtimoiy vaziyatlarda namoyon buladigan fazilatlari 
(nuksonlari), psixologik kiyofasi, normalarga alokasi va boshkalar. Ijtimoiy-psixologik xodisalar 
asosan mazmunan va davomiyligiga kura tafovutlanadi. Masalan, mazmuniy jiadtdan ular 
normal va normadan ogish tarzidagi xulk maromlariga bulinadi. Ijtimoiy-psixologik 
xdsisalarning normal xulk-atvorga alokador shakllari odatda jamiyatda, uning ijtimoiy-iktisodiy 
tarakkiyotida, insonlarnig turmush tarzidagi ijobiy uzgarishlarda namoyon buladi. Masalan, 
mustakillik yillarida davlatimiz ra^bari Islom Karimov tomonidan inson manfaatlarining oliy 
kadriyat sifatida e’tirof etilganligi, erkin demokratik isloxotlarga ochilgan yul xar bir shaxsning 
ijtimoiy tasavvurlari tizimida shunday ijobiy uzgarishlarga turtki buldiki, avvalo, jamiyat 
a’zolarida uziga ishonch, yurtdoshlar bilan xamjixatlik, uzaro mexr-okibat va muruvvat 
xislarining rivoj topishiga olib keldi, okibatda x,amjix,atlik, xamfikrlilik, xomiylik, uzaro mexr-
okibat kabi munosabatlar saykal topdi. Bunga mamlakat Prezidentining 1996 yildan buyon 
yillarga makom berishi, unda jamiyatdagi barkarorlik, undagi uzaro xamjixatlik goyalarining 
ustuvor kilib kuyilishi ijobiy ta’sir kursatdi. Okibatda yurtimizda xar bir shaxe va ijtimoiy 
guruxdarning turmush tarzida ijtimoiy normalarga buysunish, ularni xurmat kilish psixologiyasi 
shakllandi, milliy gurur va uzini barcha ijtimoiy jarayonlarga alokador etib xis kilish paydo 
buldi. Zero, yurtboshimiz Muxtaram Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, “Xukukiy davlatning 
kuroli xam, ximoyasi xam, kuzi xam, suzi xam konundir... Chunki konun - xalkning xoxish-
irodasi! Uni buzgan, mensimagan odam xalkning yuziga oyok kuygan kishidir. Biz konunni 
xurmat kilish, unga buysunish, rioya kilish yulidan borsak, istikbolimiz porlok buladi ”10. 
1/zbekistonda milliy kadriyatlarni e’zozlaydigan, jamiyat normalari va konunlarni xurmat 
kiladigan shaxslarning kamol topayotganligi aynan tanlagan tarbiya yulimizning asosli 
ekanligini, ijtimoiy psixologik 10 Karimov I. A. Uzbekiston mustakillikka erishish arafasida.-T.: 
“Uzbekiston”, 2011 - 435 b. jarayonlarni boshkarishda davlat, jamiyat va shaxe manfaatlari 
uygunligi tantana kilganligining isbotidir. Normal xulkdan ogish bilan boglik bulgan xulk-atvor 
esa ayrim guruxlar faoliyatiga xos bulib, uning okibatida odatda ayrim shaxening guruxlarga 

---

(masalan, jinoyatchining jamiyat normalarini buzishi) yoki guruxlarning ijtimoiy-iktisodiy 
tarakkiyotga salbiy ta’siri (masalan, jinoiy gurux yoki ekstremistok guruxlarning ijtimoiy normal 
xayotga tajovuzi shaklida) namoyon buladi. Bu kabi salbiy xolatlar jamiyatning tub asoslarini 
uzgartirib yubormaydi, lekin ayrim vaziyatlarda odamlarning normal kun kechirish, tinch osuda 
mexnat kilishlariga xalakit beradi. Ming afsuski, eng oliyjanob shiorlar ostida yashayotgan 
demokratik jamiyatda xam ayrim aloxida shaxe va guruxlar tajribasida ana shunday salbiy 
okibatli xulk kurinishlari mavjud buladi. Bu uz navbatida ekstremal ijtimoiy psixologiyaning 
kelib chikishiga asos bulgan. Ijtimoiy-psixologik xodisalarning kelib chiksish nuktai nazaridan 
karalsa, ular shaxslararo, guruxiy, guruxlararo, ommaviy shakllarda namoyon buladi. Ushbu 
xodisalar barkarorligi va davomiyligi nuktai nazaridan taxlil etilsa, ularni dinamik (masalan, 
mulokotning turli shakllarida), uzgaruvchan dinamik (masalan, ijtimoiy tasavvur, fikr va 
kayfiyatning uzgaruvchanligi) va barkaror (masalan, urf-odatlar, kadriyatlar, an’analar kabi) 
bulishi mumkin. Ijtimoiy psixologiya fan sifatida aynan ana shu xodisalarning paydo bulishi, 
kechishi va xayotda namoyon bulish mexanizmlarini urganadi. Zero, bu xodisalar turli boskich 
va darajalarda (makro-, mezo- va mikro- boskich va darajalarda), turli soxalarda (davlat , 
iktisodiyot, jamiyat va uning turli buginlari, oila, maxalla, aloxida shaxe xayoti doirasida), turli 
shart-sharoitlarda (normal, tabiiy, murakkab va ekstremal) namoyon buladi. Ijtimoiy-psixologik 
xodisalar namoyon bulishining asosiy mexanizmi sifatida mulokrt jarayonini kabul kilish 
kupchilik olimlarning nuktai nazariga xosdir. Mulokot tufayli va uning ta’sirida shaxe 
shakllanadi, kichik guruxlar paydo buladi, katta ijtimoiy guruxlarning mavjud bulishi uchun 
sharoit yaratiladi. Aynan mulokot va odamlarning bir-birlariga munosabatlari 16 asosida 
namoyon buladigan universal mexanizmlarga kuyidagilarni kiritish mumkin: \)taslid silish - biror 
xulk namunasi yoki turmush tarziga ergashish; 2) ishontirish - biror xulk namunasi yoki fikrga 
uzgalarni deyarli ongsiz va tankidsiz ergashishiga erishish; 3) tasirlanish - bir shaxe xissiy-
emotsional xolatining uzga bir shaxsga uzatilishi jarayoni; 4) etщod - shaxsning ongiga, imoniga 
ta’sir kursatish; 5) identifikatsiya - bir insonning boshkasiga uxshatilishi, deyarli kushi lishi 
jarayoni. Aynan shu mexanizmlar ijtimoiy xulk va urgatishning asosini tashkil etadi. Umuman 
olganda, ijtimoiy psixologiya fan tarmogi sifatida xam nazariy xam amaliy axamiyat kasb 
etadiki, uzgaruvchan xozirgi XXI aerda uning axamiyati va urni bekiyosdir. Ayniksa, 
mafkuraviy va goyaviy kurashlar avj olgan xozirgi davrda inson ijtimoiy xulkini boshkarish 
dolzarblik kasb etganligini inobatga olsak, uning jamiyat barkarorligidagi siyosiy, ijtimoiy va 
mafkuraviy roli yanada yuksaladi. Shu bois xam xozirda uning tatbikiy. amaliy kurinishiga 
aloxida axamiyat berilmokda. Chunki tatbikiy ijtimoiy psixologiya ijtimoiy-psixologik 
xodisalarni psixodiagnostika kilish, amaliy maslaxatlar berish va yangi psixotexnologiyalarni 
ijtimoiy xayot mezonlari va talablari doirasida urganadigan xamda ijtimoiy-psixologik 
treninglar, gruppaviy psixoterapiya, rolli va ish uyinlari kabi yangi sullarda ijtimoiy xulkni 
uzgartirishga kodir bulgan ilmiyamaliy yunalishdir. Bu yunalish va amaliyot oxirgi yillarda 
Uzbekistonda xam tobora rivojlanib, shaxe va jamiyat munosabatlarini muvofiklashtirishda 
uzining samarali ta’sirini kursatmokda, kundalik xayotimizga kirib bormovda. 
IJTIMOIY PSIXOLOGIYANING METODLARI 
3.1. Asosiy metodlarning kiskacha tavsifi X,ar bir aloxida fanda bulgani singari ijtimoiy 
psixologiyaning xam uz metodlari va ilmiy goyalarni isbotlash vositalari mavjud. Tugri, ularning 
aksariyati psixologiya va sotsiologiya fanlarida kullaniladigan usullarga yakin, lekin fanning 
predmetadagi uziga xoslikni xisobga olgan xolda ularni ishlatish yullari va ma’lumotlarni ilmiy 

---

jixatdan taxlil kilishda farklar mavjud. Masalan, umumiy psixologiyada bulgani kabi ijtimoiy 
psixologiyada xam kuzatish metoda kullaniladi, lekin kuzatuv ob’ekta konkret shaxsdagi psixik 
faoliyat emas, balki shaxening ijtimoiy munosabatlar tizimida bevosita kuzatish mumkin bulgan 
ijtimoiy xulkidir. Ya’ni, kuzatuvchi anik oldindan belgilangan reja asosida uzi urganayotgan 
guruxning faoliyatini, verbal va noverbal xatti-xarakatlarni ma’lum vakt birligida muttasil 
kuzatib, olingan ma’lumotlarni kayd etib boradi. Bunda zamonaviy audio va videotexnikadan 
foydalanish, u yoki bu xarakatlarni kayta-kayta kurish orkali kerakli xulosalarni chikarishi 
mumkin. Ayniksa, xozirda fan va texnologiyalar, mobil aloka vositalari keng kuloch yozgan 
sharoitda turli ijtimoiy vaziyatlarda odamlar xulk-atvorini kuzatish va kayd etish unchalik kiyin 
ish emas. Rakamli yozish vositalarining kupligi esa kuzatish ob’ektlarini kompyuter tarmogiga 
tushirish va xatti-xarakatni bir necha taxlilchilar xukmiga xavola etish imkoniyatini xam beradi. 
Ijtimoiy psixologiyada kullaniladigan kuzatish metodining asosan uch shakli mavjud: a) 
“kushilib kuzatish" - bunda tadkikotchi kuzatiluvchilar faoliyatiga bevosita aralashib, ular bilan 
kerak bulsa, yashaydi va ishlaydi. Bu usuldagi eng muxim xususiyat uning tabiiyligi bulib, 
kuzatish ob’ektlari uzlarining kuzatilayotganliklarini sezmaydilar va kuzatuvchini guruxning 
a’zosi sifatida kabul kiladilar. Ushbu shartning buzilishi eksperimentning samarasiz bulishiga 
olib kelishi mumkin. 39 b) “mauiiyu kuzatish” — kuzatiluvchilar faoliyatiga aralashmagan xolda 
ular tashki xulk-atvorini kayd kilishdir. Bu usul muayyan vakt va sabr-tokat talab kilishi bilan 
boshka metodlardan fark kiladi, ba’zida kiska muddat ichida tadkikotchi uzini kiziktirayotgan 
predmet xususida xech narsa kayd kila olmasligi yoki tasodifan kulga kiritilgan ma’lumot 
asosida xulosa chikarishga majbur bulishi mumkin. Shuning uchun xam bu usul boshka usullarga 
kushimcha vosita sifatida ishlatiladi. Masalan, kuzatuvchi rolida ukituvchi buladigan bulsa, u 
sinfdagi yetakchilar yoki gurux faoliyatiga kushila olmayotgan, doimo begonasiraydigan 
bolalarning xulk-atvorini tashki kuzatish orkali muttasil urganib boradi, sabablari xususida 
sub’ektiv ma’lumotlar tuplab boradi. v) *'mu%im vaziyatlarni sayd etish” usulitsa kuzatishning 
moxiyati shundaki, aloxida shaxe yoki gurux kutilmagan, tasodifiy vaziyatga solinadi, va 
ularning vaziyatga munosabati, ushbu vaziyatda uzini tutishi, ziddiyatli va kiyin xolatlardan 
chikish yullari kuzatiladi. Masalan, guruxni ataylab oldindan tuzilgan ssenariy yordamida 
munozarali vaziyatga solish va unda xar bir gurux a’zosining uzini kanday tutishi va bayon etgan 
fikrlarini zikr etish bunga yorkin misoldir. Agar kuzatish metodi ijtimoiy psixologiyaga umumiy 
psixologiyadan utgan usul bulsa, xujjatlarni taxdil silish usuli sotsiologiyadan kirib kelgandir. Bu 
usul ijtimoiy faoliyatning maxsulini urganishga karatilgan bulib, tuplangan ma’lumotlarning 
ishonchliligi, matematika va statistika uslublari yordamida kayta ishlash imkoniyatining 
mavjudligi sababli ma’lum afzalliklarga ega. Bu usulning yana bir nomi kontent-analiz bulib, 
taxlil kilinadigan xujjatlar toifasiga asosan ogzaki (suzlangan nutk matnlari, suxbatlarning yozib 
olingan kismlari, bevosita mulokot jarayonida kayd etilgan manbalar) yoki yozma (rasmiy 
xujjatlar, gazeta-jurnallardagi makolalar, xatlar, ma’naviy-ma’rifiy adabiyotlar matnlari va 
shunga uxshash) xolda tavsiya etilgan ma’lumotlar kiradi. Kontent-taxlilni kullashda tadkikotchi 
oldida turgan asosiy muammo - bu tekshiruv birliklarining bulishi, kategoriyalarni aniklashdir. 
Kuplab tadkikotchilar fikrlarini umumlashtirgan xolda taxlil kilish uchun uning birliklari 
kuyidagilar bulishi mumkin, deb xisoblaymiz: 40 a) aloxida iboralar yoki suzlarda bildirilgan 
tushunch^lar (masalan, demokratiya, faollik, tashabbus, xamkorlik va xokazo) b) yaxlit abzaslar, 
matnlar, makolalar va shunga uxshashlarda krtarilgan mavzular (masalan, millatlararo 
munosabatlar mavzusi, milliy va umuminsoniy kadriyatlar, yoshlar ma’naviyati mavzusi va 
xokazo) v) tarixiy allomalar, siyosatshunoslar, tanikli shaxslarning nomlari (masalan, «Milliy 
tiklanish» demokratik partiyasi liderlarining vaktli ommaviy axborot vositalarida chikishlarini 

---

taxlil etish, konkret tarixiy shaxsning tarixdagi urnini aniklash, masalan, Amir Temurning shaxe 
sifatidagi obrazini urganish va x-zo); g) ijtimoiy xodisa, rasmiy xujjat, biror anik fakt, asar 
(masalan, oilaviy mojarolar, Uzbekiston Konstitutsiyasining muxokamasi, yangi yozilgan asarga 
ukuvchilarning munosabati va shunga uxshash). Yaxshi utkazilgan kontent taxlil - aslida 
ijtimoiy-psixologik tadkikotlarda juda muxim axamiyatga ega. Lekin olingan ma’lumotlarning 
ishonchliligi shu borada ilgari ishlagan shaxslar - ekspertlar baxosi, ayni shu faktni tekshirish 
uchun boshka metodlarni xam kullash va ma’lumotlarni solishtirish xamda ayni ob’ektni ayni 
vaziyatda kayta taxlil kilish yullari bilan erishiladi. Tuplangan mikdoriy ma’lumotlar matematik 
statistika metodlari yordamida kayta ishlovdan utkazilmogi lozim. Kontent-taxdil tadkikotchidan 
kattagina ukuvni talab kiladi, chunki bir tomondan u yoki bu matnni tushunish, uning tom 
ma’noda moxiyatini anglash maxorati bulishi kerak, ikkinchidan, tadkikot sungida kulga 
kiritilgan mikdoriy natijalarni yana kayta sifat shakliga keltirish va tushuntirib, psixologik taxlil 
kilib yozib berish lozim. Surov metodlari. Surov metodlari ijtimoiy-psixologik tadkikotlarda 
keng kullaniladi, ayniksa, anketa surovi va intervyu shular jumlasidandir. Bu metodlarni 
kullashda kator metodologik kiyinchiliklar vujudga keladi, birinchidan, doim shaxslararo 
munosabatlar, uzaro ta’sir shakllari mavjud, ikkinchidan, tadkikotchining sub’ektiv 
munosabatlarini xam inkor kilib bulmaydi. Tadkikot mobaynida shaxslararo idrok kilish va 
sub’ektiv bir-birini tushunishga karatilgan barcha konuniyatlar ishlaydi. Shunga karamay, juda 
kup ijtimoiy psixologik ma’lumotlarni tuplashda surov metodlari eng kulay usullar sifatida 
ishlatib kelinmokda. Intervyu utkazish uchun odam maxsus ravishda tayyorgarlik kurishi kerak, 
chunki u tadkikotchidan kator muxim shaxe sifatlarining bulishini talab kiladi. Shuning uchun 
xam ijtimoiy psixologiyada “rolli uyinlar” metodi yordamida psixolog yoki sotsiolog maxsus 
tayyorgarlik kursidan ugadi, turli vaziyatlarda turlii toifali insonlar bilan intervyu utkazish orkali, 
uz malakasini oshiradi. Anketa metodi xammaga tanish bulgan usullardan biri. Lekin kupincha 
anketani utkazgan odam uning tuzilishi kanchalik kiyinligini yoki olingan ma’lumotlarni kayta 
ishlash, ularni tugri sharxlash nakadar mushkul ekanligini tasavvur kilmaydi» Anketaga 
kiritilgan savollar ma’lumotiga kura anketa ochik^ va £pik< turlarga bulinadi. Ochik anketa 
respondentdan uz fikrini erkin bayon etishni talab kiladi, yopik shakldagi anketa savol» larining 
esa javoblari oldindan berilgan bulib, tekshiriluvchi uziga ia’kul bulgan, uzining karashlari, 
fikrlari bilan mos kelgan javobni belgilab beradi. Ochik savollarning kamchiligi - 
respondentlarning xar doim xam kuyilgan vazifaga yetarli dara» jada mas’uliyat bilan 
karamasliklari xamda berilgan javoblarni statistik jixatdan ishlov berishdagi kiyinchiliklar bulsa, 
yopik anketada respondentga tekshiriluvchi (tomonidan uz) fpkriga ergashishga uxshash 
xolatning mavjudligi yoki xar doim xam xamma savolning barcha javob variantlarini topib 
bilmaslikdadir, Shunday xolatlarda respondent yo umuman javob bermasligi yoki “tavakkal” 
kilib bir variantni belgilab berishi mumkin. Shuning uchun xam keyingi paytlarda yarim yopik 
savollardan iborat anketalar tuzilmokdaki, ularda javob variantlaridan tashkari kushimcha tarzda 
fikr bildirish uchun kushimcha katorlar beriladi. Anketaga kiritilgan savollar tugridan-tugri 
berilishi mumkin. Masalan,’ ...xu su sida Sizning fikringiz?”, “...ekanligini bilasizmi?”, “Sizga 
ma’kulmi?” va shunga uxshash. Lekin savollar bilvosita berilsa xam u yaxshi kabul kilinadi. 
Masalan, “Ba’zi odamlar..., deb xisoblaydilar. Sizchi?” yoki oilaviy daromad tadkikotchini 
kiziktirganda tugridan-t)tri “Daromadingiz kancha?” demasdan, balki uy-ruzgor buyumlari 
ruyxati va boshka pul bilan boglik narsalarning bor yoki yukligini surash yuli bilan xam urganish 
mumkin. Kupgina tadkikotlarda tekshirkluvchklarga 42 “proektov” savollar xam beriladi. Bunda 
shaxsga bir kancha xayotiy vazifalar u yoki bu xulk-atvor shakllari taklif kilinib, ular ichidan 
uziga ma’kul, u ma’kullashi mumkin bulgan javobni tanlash topshiriladi. Tanlangan variant 

---

asosida tekshiruvchi respondentning yashirish uy-fikrlari, niyatlari va xayotiy yunalishlarini bilib 
olishi mumkin. Ijtimoiy-psixologik testlar. Testlar psixologiyaning maxsus usulidir. Ular kiska 
sinov usuli bulib, u yoki bu ijtimoiy-psixologik xdsisa kiska muddat ichida bir texnik vosita 
sifatida uning yordamida tekshiriladi. Testlar asrimizning boshida kashf kilingan bulib, ular 20-
30-yillarda xayotga, amaliyotga shunchalik shiddat bilan kirib keldiki, natijada maxsus soxa - 
psixometrika yuzaga keldi. Testlarni kullashning kulaylik tomoni shundaki, bir test yordamida 
ma’lum ob’ektning u yoki bu xususiyatini bir necha marta, takror-takror sinab kurish mumkin. 
Lekin ularni universal deb bulmaydi, chunki u yoki bu test muayyan turdagi ob’ektda sinalgan 
bulsa, uni shunga uxshash ob’ektlardagina kullash mumkin, xolos, kolaversa, undan olingan 
ma’lumotlar nisbiy xususiyat kasb etadi. Shu urinda ta’kidlash urinliki, u yoki bu fan predmeti 
buyicha talabaning olgan bilimini aniklash testlari ijtimoiy psixologik test l ar dan keskin fark 
kiladi. Ijtimoiy psixologik testlar tuzilishi, tizimi va mazmuni jixatdan doimo u yoki bu ijtimoiy 
faktni aniklashga karatilgan buladi. Ijtimoiy-psixologik eksperiment. Ijtimoiy-psixologik 
eksperiment - bu ijtimoiy xodisalarni urganish maksadida tekshiruvchi bilan tekshiriluvchi 
urtasidagi maksadga yunaltirilgan mulokotdir. Bunday mulokotning yuzaga kelishi uchun 
eksperimentator, ya’ni tekshiruvchi maxsus sharoit yaratadi va ana shu sharoitda anik reja 
asosida faktlar tuplaydi. Umumiy psixologiyada bulgani singari, ijtimoiy psixologiyada xam 
uning tabiiy va laboratoriya turlari farklanadi. Laboratoriya eksperimenti odatda maxsus 
sharoitlarda, aloxida xonalarda, zarur asbob-uskunalar yordamida utkaziladi. Chet ellarda 
birinchi marta laboratoriya sharoitida ijtimoiy-psixologik xodisalarni, xususan, yakka tartibda va 
gurux sharoitida shaxsdagi bilish jarayonlari, tafakkur, sezgirlik va boshka kator jarayonlarning 
namoyon bulishini G.Ollport, V.Mede, D.Mayers, K.Levin va boshkalar urgangan bulsa, 
Rossiyada birinchi labora43 toriya sharoitida ijtimoiy-psixologik tadkikotni rus olimi V 
M.Bexterev utkazgan edi. U maxsus asboblar yordamida idrokning anikligini, xotiraning sifatini, 
kuzatuvchanlik xususiyatlarini yakka xolda va guruxiy sharoitida solishtirib urgandi xamda 
guruxning borligi xar bir uning a’zosi psixikasiga bevosita ta’sir etishini isbot kildi. Laboratoriya 
eksperimentining yangi kirralari keyinchalik B.G.Anapev, Ye.S. Kuzmin, B.C.Merlin, 
V.N.Myasiщev, JI.I.U mayskiy kabilar tomonidan ishlab chikildi va ijtimoiy psixologiyada 
apparatura uslubi keng kullanila boshlandi. Masalan, ingliz olimi R.Eshbi tomonidan kashf 
kilingan, keyinchalik F.D.Gorbov va boshkalar tomonidan takomillashtirilgan gomeostat metodi, 
L.I.Umanskiy tomonidan yaratilgan gurux uchun integratorlar paydo buldi xamda ular 
amaliyotda bir gurux doirasida ruy beradigan xodisalarni, xususan, guruxdagi birdamlik, uzaro 
moslik, liderlik kabi xodisalarni tekshirishda keng foydalanila boshladi. Proektiv metodlar. Ular 
test usullarning bir kurinishi xisoblanib, ularda tekshiriluvchiga anik tizimga yoki kurinishga ega 
bulmagan noanik narsalar tavsiya etiladi va ularni sharxlash topshirigi beriladi. Binobarin, 
tekshiriluvchiga turlicha talkin kilish mumkin bulgan rasmlar, tugallanmagan xikoyalar, biror 
anik kurinishi mavjud emas buyumlar, yogochlar berilishi, yoki ularga karab tekshiriluvchi 
uzining xissiy kechinmalari, kizikishlari, dunyokarashi nuktai nazaridan baxolashi kutiladi. 
Proektiv usullar kator i ga mashxur Rorshaxttt "Siyox doglari” testini kiritish mumkin (1921). Bu 
- ikki tomonlama simmetrik shaklda berilgan 10 xil doglardan iborat bulib, xar bir dog xar xil 
buyokli fonda kursatiladi. Tekshiriluvchidan xar bir “dog” nimaning shaklini eslatishi suraladi. 
Uning ogzidan chikkan suzlar, assotsiatsiyalarga karab (ularni kontent-analiz kilib), shaxe 
xususiyatlari yuzasidan xulosa chikariladi. Yana bir proektiv usul — bu S.Rozensveygning 
rasmli assotsiatsiyalaridir. Bunda turmushda tez-tez uchrab turadigan ziddiyatli vaziyatlarni aks 
ettirgan rasmlar tekshiriluvchiga tavsiya kilinadi. Bu rasmlarda bir tomonda turgan personajlar 
nimalarnidir gapirayotgan xolda gavdalantiriladi, unga karamakarshi tomondagi shaxe esa xali 

---

javob kaytarib ulgurmagan, tekshiriluvchidan eksperimentator tez, kiska muddat ichida bush 44 
kataklarga kaytarilishi kutilayotgan javobni yozishni suraidi. Berilgan javoblarga karab 
shaxsning yunalishi. kadriyatlari tizimi, maksad-muddaolari, turli ziddiyatlarga munosabati, 
jaxolat xissining xususiyatlari, bu xisning kimlarga karatilganligi va shunga uxshash muxim 
faktlar tuplanadi. Shunday kilib, biz ijtimoiy psixologiyada an’anaviy kullanib kelinayotgan 
asosiy metodlarga tuxtalib utdik. Lekin xozirgi davrda xdyot fandan tatbikiy xususiyatga ega 
bulishini talab kilayotganligi tufayli bu katorga bir turkum metodlarni kiritish lozimki, ular 
ijtimoiy psixologiyadagi faol tayyorgarlik metodlari deb ataladi. Ularga ijtimoiy-psixologik 
treningning barcha shakllari kiritiladi. Faol tayyorgarlik metodlari uz moxiyatiga kura, shaxe va 
guruxning ma’lum sifatlarini shakllantiruvchi eksperimentni eslatadi. Lekin ularning faol 
metodlar toifasiga kiritilishiga asosiy sabab - bu usullar yordamida kiska fursatda bevosita 
mulokot sharoitida kutilayotgan samaraga erishish mumkin buladi. Ya’ni, taxlil kilib chikilgan 
metodlardan farkli ularok, faol ijtimoiy-psixologik metodlar shaxeda yoki guruxda shakllangan 
xususiyatlarni kayd kilish emas, balki tarkib toptirish lozim bulgan xislatlarni amaliyotchi 
psixolog yoki ijtimoiy xodimning faol aralashuvi orkali xosil kilishga karatilgandir. Oxirgi 
yillarda turli tashkilotlar tomonidan tashkil etilayotgan treninglar, ayniksa, ular insonlardagi 
tafakkur, tasavvur va kadriyatlarni uzgartirishga karatilgan bulsa, ular faol tayyorlgarlik 
metodlarning amaliyotdagi kurinishidir. Tugri, ijtimoiy psixologlar xamisha ijtimoiy psixologik 
treninglar utkazadilar. Bunda asosiy ikki talab kuyiladi: 1) trening utkazilishi uchun real, 
kompakt gurux bulishi kerak; 2) trening yunalishini belgilash uchun ijtimoiy psixologik vaziyat 
yoki muammo bulishi shart. Ikkalasi bulgan takdirda, treningni malakali mutaxassis-psixolog 
utkazsa, samara - ijtimoiy xulkning uzgargan varianti xosil buladi. Faol metodlardan kuzlangan 
maksad xam aynan shu, ya’ni, ijtimoiy xulkka ta’sir kursatish va uzgarishga erishishdir. 3.2. 
Etnopsixologik tadk;ikotlarda ishlatiladigan metodlar va ularga k;uyiladigan metodologik 
talablar Millatlararo munosabatlar tobora yaxshilanib borayotgan, OAV orkali dunyoning kaysi 
chetidan bulmasin u yoki bu xalkka oid 45 ma’lumotlarga ega bulish juda oson bulib kolgan bir 
sharoitda turli millat va xalklarning psixologiyasini uRganish, millatalararo kiyosiy tajribalar 
utkazish fan manfaatlariga tugri keladi. Shu bois xam olimlar ijtimoiy psixologiyaning ka yen 
muammosi bulmasin, uni u yoki bu ijtimoiy-siyosiy, milliymadaniy muxit nuktai nazaridan 
urganishni afzal kuradilar. Bu etnopsixologik tadkikotlarda reprezentativ, ishonchli metodlar 
masalasini dolzarb etadi. Chet ellarda va mamlakatimizda amalga oshirilgan ilmiy ishlarni taxlil 
kilar ekanmiz, etnopsixologik tatkikotlarda xilma-xil uslub va metodlar kullanilganining guvoxi 
bulamiz. Chunki bunday tadkikotlarda shaxe xususiyatlarini urganuvchi turlicha testlardan tortib, 
proektiv metodlar, eksperimentlarning turlicha kurinishlari, surok metodlari - anketa, intervyu, 
sotsiometriya, shkala metodlari va boshkalar ishlatiladi. Bu metodlar xozirgi kunlarda xam 
“madaniy muxit va shaxe”, guruxlararo munosabatlar xamda kiyosiy tadkikotlarda kullanil-
moada. Bunday ishlarni fakatgina ijtimoiy psixolo* lar emas, balki umumiy psixologiya bilan 
shugullanuvchi olimlar xam utkazmokdalar. Lekin shunday bulishiga karamay, etopsixologik 
metodlarning tankisligi kun sayin sezilmokda. Chunki etnopsixologiya muommosi bilan 
shugullanishni maksad kilib kuygan xar bir tadkikotchi yo mavjud metodikalardan ^irini kayta 
uzgartirishga, yoki bulmasa, uzicha yangi metodni kashf kilishga majbur bulmokda. Nixoyat, 
etnopsixologik metodlarni kullashning nokulayligi shundaki, masalan, Amerikada juda yaxshi 
natija berib, ishonchli ma’lumotlar tuplashga imkon bergan metodika Osiyo mamlakatlari yoki 
bizning respublikamiz sharoitida umuman xech narsani ulchamasligi, aniklamasligi mumkin. 
Masalan, Ravenning matrik testi va muxit ta’sirlari daxleiz, deb xisoblangan Kettellntg- intellekt 
testi xam baribir, kisman bulsada, muxit sharoitlarini xisobga olishni talab kiladi. Bundan 

---

tashkari ularni sharxlar, ma’lumotlarni taxlil kilish masalasida aloxida extiyotkorlik va 
ziyraklikni talab kiladi. Shuning uchun xam xozirda butun jaxon olimlari xar kanday madaniy 
muxitdan xam yukori turadigan, universal test yoki metodika yaratish fikrining asossizligi xakida 
umumiy fikr bildirmokdalar. 46 Etnopsixologik tadkщotlar utkazishni maksad kilib kuygan xar 
kanday tadkikotchi asosiy prinsiplar sifatida madaniy muxit sharoitlarining xilma-xilligi va 
ularning uzaro bir - birlariga ta’sir kursatishini inobatga olmogi zarur. Bu narsa etnopsixologik 
tadkikot dasturini tuzishda albatta xisobga olinish kerak. Misol uchun, Uzbekiston sharoitida 
tadkikot utkazilmokchi bulinsa, kuyidagi narsalarga e’tiborni karatish lozim: 1) shu xudud 
sharoitida yashovchi turli millatlarga xos bulgan umumiy psixologik omillar va ularni aniklash 
usullari; 2) fakat uzbek millatiga xos bulgan psixologik sifatlar va omillarni aniklash; 3) 
aniklangan omillarni yoki psixologik sifatlarni ulchaydigan yoki eksperimental usulda 
tekshirishga imkon beradigan metodlarni tanlash va ularni konkret sharoitlarga moslash; 4) 
tadkikotchilar guruxini tekshirilayotgan milliy gurux tilini, urf-odatini biladigan xodimlar bilan 
ta’minlash. Chunki, tadkikot ob’ekti xisoblangan guruxda usha gurux tilida tadkikot utkazish 
kerak, toki tekshiriluvchilarga kuyilgan xar bir talab, savol va topshiriklar ular uchun tushunarli 
bulsin. Shuni aloxida ta’kidlash lozimki, u yoki bu milliy gurux psixologiyasini, undagi etnik 
stereotiplarni tekshirishga karatilgan maxsus metodlar yuk, shuning uchun xam tadkikotlar 
mavjud metodlar orasidan tanlab, saralab olinadi. Keyingi boskichda esa tanlangan metodlar 
tekshiruv utkaziladigan maxalliy shart-sharoitlarga moslashtiriladi, kerak bulsa, u tildan bu tilga 
tarjima kilish kerak buladi. Masalan, Korakalpogistonda tadkikot utkazishda albatta xar bir 
metodika kamida uch tilda bulishi inobatga olinishi lozim: uzbek, korakalpok xamda zarurat 
bulsa, rus tillarida. Tarjima xususida shuni aytish kerakki, maxsus psixologik testlar yoki 
metodlarni (anketalar, suroklar, shkalalar savollarini) tarjima kilish tarjimondan yuksak 
bilimdonlik va kasbiy sifatlarni talab kiladi. Aks xolda, metodika uz kimmatini yukotishi yoki 
kerakli sifatni aniklamasligi yoki ulchamasligi mumkin. X,attoki, noverbal testlarni turli 
sharoitlarda kullab, olingan ma’lumotlarni sharxlash boskichida uning mazmuni yoki maksadi 
uzgarganligi kuplab tadkikotlarda isbotlangan. Shuning uchun xam 47 xar kanday metodik 
uslubni kullashdan oldin uni kichikrok gurux doirasida sinab kurish va natijalarni ekspertlarga 
berib yoki boshka yordamchi metodlar yordamida kayta sinovdan utkazish yuli bilan tekshirib 
olish maksadga muvofikdir. Konkret etnopsixologik tadkikotlarga kuyiladigan yana bir talab - 
tadkikotni tabiiy sharoitlarda, tekshiruvchilar uchun tanish bulgan joylarda kiska kursatmalar 
berish yuli bilan utkazishdir. Chunki etnopsixologik tadkikotlarda kupincha turli yosh, kasb va 
ma’lumotga ega bulgan shaxslar ishtirok etadilar, ishtirokchilar soni oddiy laboratoriya 
sharoitida utkaziladigan tekshiruvlar farkli ularok, kupchilikni, ba’zan minglab nafar 
respondentlarni nazarda tutadi. Shuning uchun xam ularning barchasi uchun tushunarli, anik 
topshiriklar tizimini tuza olish xam psixologdan kator kasbiy malakalarni talab kiladi. Bizning 
nazarimizda, xozirgi paytda etnopsixologik muammolar orasida eng muximi u yoki bu millat 
vakillaridagi etnik stereotiplarni tadkik kilishdir. Bunda kanday metodlardan foydalanish 
mumkin? Rus tadkikotchisi G.U.Ksosvattg yozishicha, bu yerda turt guruxli metodlarni kursatish 
mumkin: 1. Shkalali ulchov metodlari - ular asosan millat vakillaridagi turlicha etnik 
ustanovkalarni tekshiradi. Masalan, Bogardusnipg mashxur shkalasi: kiyosiy fikrlash yuli bilan 
berilgan juftliyutar - ustanovkalarni xar bir tekshiriluvchi tomonidan anik baxolanishga 
asoslangan. Yeki Laykartttg s*baxolashlar yigindisi” metodi xam u yoki ou millat vakiliga xos 
ustanovka - ql)ikplapra tekshirilu vchinim g e’tirozi yoki e’tirofini aniklaydi. Bu metodlar butun 
jaxon mikyosida kupgina tadkikotlarda ishlatilgan va maxalliy sharoitlarga moslashtirish 
jixatidan rekord kuygan desak buladi. 2. Kuzatish va surok, metodlari - bunda usha madaniy 

---

muxitga xos bulgan, uning bevsoita boyliklari xisoblangan moddiy va ma’naviy kadriyatlar, 
maishiy sharoitlar, odatlar, an’analar va xakazolar tashkaridan urganiladi. Surok metodlari ichida 
kuprok anketa usuli kullaniladi, bunda xam millat vakilining turmush tarzi. avtobiografik 
ma’lumotlari aniklanib, ilmiy xulosalar kontent-analiz kilinadi. Amerikalik olimlar Kats va 
Breylipzr surok metodining uziga xos kurinishini etnik stereotiplarni aniklashda ishlatishgan. 
Masalan, ular kiziktirayotgan masala buyicha imkoni boricha kup javoblar ruyxatini 
tekshiriluvchiga 48 berib, undan shu javoblar ichidan “uzinikini” tanlab belgilashni surashgan. 
Bundan tashkari, 84 xil sifatni u3 ichiga olgan ruyxatdan uz millatiga va boshka millatga xos 
bulgan 5 yetakchi sifatni ajratib berish topshirigini berishgan. Shu yul bilan etnik stereotiplar 
aniklangan. 3. Proektiv metodlar - etnopsixologik tadkikotlarda kullaniladigan ushbu guru* 
metodlarga asosan Rorshaxnshg “sie* doglari” testi, tematik appersepsion test (TAT), 
boshlangan jumlalarni tugatish testi, fotosuratlarni baxolash testi, Lovenfel’dning mozaikalari 
testi va boshkalar kiradi. Mavxum berilgan topshiriklarni bajarish sifati va javoblarning yunalishi 
buyicha xam turli millatlarga oid stereotiplar urganilgan. 4. Shaxening aloxida sifatcharini 
anislashga karatilgan testlar. Masalan, G.Deyker va N. Friydpщt\\t milliy xarakter xususiyatlarini 
urganishga karatilgan testlari. Ular asosan shaxening ta’sirchanligi va xissiy reaksilarini 
urganadi. Bundan tashkari, shu gurux testlarga aloxida intellektni tekshiruvchi, ma’naviy 
dunyokarashni urganish, adolat xissini aniklash, badiiy did testlari va boshka testlar kiradi. 
Ayniksa, milliy stereotiplarni aniklashda millatning tilini barcha tilshunoslik uslublari bilan 
urganib chikish xam juda kimmatli ma’lumotlar tuplash imkonini beradi. Chunki, til u yoki bu 
millat vakilining uzi mansub millatga xos milliy kadriyatlarni, stereotiplarni uzlashtirishda asosiy 
vosita rolini uynaydi. Shuning uchun xam etnopsixologik uz tadkikotlarini tilshunos, etnograf, 
etnolog, sotsiolog, tarixchilar xamkorligida utkazilaDi* Tadkikotchi avvalo, tekshiruv 
utkazayotgan muxitdagi insonlar tilini, til orkali “dili”ni bilish kobiliyatiga ega bulishi zarur. 
Yurtboshimiz Islom Karimov uzlarining “Uzbekiston mustakillik ostonasida” asarlarida 
ta’kidlaganlaridek, “Uz ona tilini bilmagan odam ueining shajarasini, uzining ildizini 
bilmaydigan, kelajagi yuk odam, kishi tilini bilmaydigan. uning dilini xam bilmaydi, deb juda 
tugri aytishadi”21. Shuning uchun milliy xarakter, urf-odatlar, kadriyatlarni urganishni maksad 
kilgan inson shu xalk va millatning tilini avvalo mukammal bilishi lozim. Karimov I. A. 
Uzbekiston mustakillikka erishish ostonas*^a.-T.: “Uzbekiston'’, 2011 - 69 b. 49 Yukorida aytib 
utilgan metodologik va metodik uslublar milliy psixologiyani urganishda fakat asosiylari xolos. 
Chunki millatning kup kirralari psixologik xolatpni urganishda yana kuplab usullardan 
foydalanish mumkin, bu narsa tadkikotning maksadlariga, tadkikotchining esa uslubiy 
tayyorgarlik darajasiga boglikdir. Nima bulganda xam oxirgi yillarda Uzbekistonda 
utkazilayotgan kator ilmiy-tadkikot ishlarida eng avvalo, aynan milliy-madaniy muxitimizga 
mos keladigan metodikalarni ishlatish, xorijliklar ishlab chikkan metodikalarni avval milliy 
muxitimizga moslashtirishga aloxida e’tibor karatilmokda. Bunda usha test yoki metodik uslub 
bir necha ming respondentlarda kullanib kuriladi, olingan natijalar yana bir boshka uslub 
yordamida olingan ma’lumotlar bilan ekspertlar yordamida validliligi nuktai nazaridan 
urganiladi, natijalar solishtiriladi va shundan sunggina katta auditoriyalarda kullash, natijalarni 
sharxlashga ruxsat beriladi. Bu ijtimoiy-psixologik metodikalarni kullashda etika normalariga 
rioya kilish, demakdir.