|
O‘rta asrda sharqning mashhur shaharlaridan biri Damashq oqimi haftada bir kun olimlarni yig‘ib suhbat o‘tkazar ekan. Bir kuni Damashqqa kelgan Forobiy shu davraga kelib qo‘shilibdi. Damashq oqimi uni o‘tirishga taklif etibdi. SHunda Forobiy oqimdan so‘rabdi: “Qaerga o‘tiray, o‘zim loyiq joygami yoki bo‘sh joygami? ” oqim unga: “O‘zinga loyiq joyga o‘tiraqol” deydi. Bu javobni eshitgan Forobiy hokimning oldiga kelib o‘tiradi.
Xokimning jahli chiqadi va soqchilarga boshqa tilda uni jazolashni buyuradi. Forobiy hokimning bu amriga norozilik bildiradi. Hokim Forobiyning bu tilni bilishidan hayron qolib, undan: «Bu tilni qaerdan bilasan» deb so‘raganda, Forobiy: «Men 70 ta tilni bilamen» deb javob beradi. Biroz suhbatlashib o‘tirishgandan so‘ng hokim Forobiyga qarab: «Sen ikkinchi muallim emasmisan» deb so‘raydi.
Bir kuni Sulton Mahmud o‘z qasrining bolaxonasida o‘tirib Abu Rayhon Beruniyni chaqirtirdi va unga: “Qani aytchi Munajjim men shu bolaxona 4 eshigining qaysi biri orqali tashqariga chiqishim mumkin?” - deb so‘rabdi. Beruniy usturlobni (o‘lchov asbobi) qo‘liga oladi, bo‘r va taxtacha keltirishligini buyuradi. So‘ng oftobning balandligini o‘lchab, jadval tuzadi va bir parcha qog‘ozga allanimalarni yozadi. Parcha qog‘ozni esa sulton aytgan joyga yashiradi. Sulton ustalarni chaqirib, bolaxonaning kun chiqar tomonidan eshik ochishini buyurdi. Ochilgan eshikdan tashqariga chiqdi va qaytib keldi. So‘ng Beruniy yozgan qog‘ozni o‘qidi. Unda: “Kun chiqar tomondan eshik ochib o‘sha eshikdan chiqadilar”- deb yozilgan edi.
SHarqning qudrati va G‘arbning iqrori
SHarq qadimdanoq ilm-ma’rifatda G‘arbdan ustun bo‘lgan. G‘arb olimlari ko‘p masalalarda SHarq olimlaridan andoza olganlar, bilimlarni ulardan o‘rganganlar.
Ali ibn Abbos (vafoti 994 yil) kapilyar qon tomirlarini kashf qilib, ming yil oldin saraton amaliyotini o‘tkazgan bo‘lsa, Ammor ibn Ali asrda ko‘z pardasi jarrohligini amalga oshirgan. Abul Qosim az-Zaxvariy hatto G‘arbda ham zamonaviy jarrohlikning otasi deb tan olingan. U jarrohlikda 200 dan ortiq asbob ishlatgan. U tug‘ruqda qo‘llagan usuldan G‘arbda 500 yil foydalanilgan.
Sobit Ibn Qurra (835-902) birinchi marta anestezinni topgan, Ali Ibn Iso (XI) esa uni ilk bor ko‘z jarrohligida qo‘llab, bu haqda mustaqil asar yozgan. Biroq bu kashfiyot 1850 yilda G‘arblik Jankayga tegishli bo‘lib ketdi.
VEREM mikrobini topganligi uchun R. Koch Nobelь mukofotini olgan, vaholanki, uni R.Kochdan 150 yil oldin Kambur Vosim (vafoti 1761 yil) topgandi.
Moxov xastaligining sabablarini va davolash usullari haqida 900 yil oldin Ibn Jassor ma’lumot bergan.
Ilk rasadxona va astronomik markaz Xoja Nosiriddin Tusiy (1201-1274)
tomonidan qurilgan.
Paleontologiya va sedimentologiya sohasida ilk tajribalar o‘tkazib, kitob yozgan olim Abu Ali ibn Sino bo‘lsa-da, bu boradagi xizmatlari uchun Alьbertga “Buyuk Alьbert” unvoni berilgan. Darvoqe, ibn Sino fanning turli sohalariga oid 450 dan ortiq kitob yozgan. Birgina “Kitob ush-shifo” 22 jilddan iborat bo‘lgan. “Tib qonunlari” kitobi esa 800 yil mobaynida tibbiyotdagi asosiy qo‘llanma bo‘lib keldi. “Meditsina” istilohi ham olimning lotincha nomidan olingan.
Alouddin Ali Qushchi Oyning ilk xaritasini chizgan. Hozir bu xarita AQSHdagi oy tadqiqoti institutida chiqarilgan xaritalarning eng tepasiga qo‘yilgan.
Ulug‘ shoir Umar Hayyom “Arifmetikaning mushkul masalalari” asarida Nьyutondan besh yuz yil oldin 10 sonli raqamli masalalarni kasr vositasida hal etish nazariyasini tavsiya qilgan.
Samo jismlarining ellips orbita bo‘ylab harakat qilishi haqidagi fikrni Keplerdan oldin Beruniy olg‘a surgan edi. Kopernik esa quyosh nazariyasini Ibn SHotirdan (1304-1376) aynan o‘zlashtirgan.
Avtomatikssilindr, avtomatik jo‘mrak va grafinni ilk bor Jazariy (1136-1206) yasagan. U CHarlьz Babakdan ilgari kompьyuter mantig‘iga oid nazariy fikrlar bildirib, kibernetikaga asos solgan. SHuningdek, u vulqonshunoslik, geotermal maydonlar sohasidagi bilimlarning ham asoschisidir.
Adabiyot sohasida ham sharqliklar har jihatdan ustun bo‘lishgan.Bu haqda ulug‘ nemis shoiri Gyotening mana bu fikri bilan so‘zni muxtasar qilamiz: “SHarqda ettita buyuk shoir bor. Ularning eng kuchsizi ham mendan ustun turadi”. 10
10 Fidoyi YOSHLAR № 6. Mart 2014 y.
Do'stlaringiz bilan baham: |
