Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

27-mavzu: Temuriylar davrida Movarounnahrda ijtimoiy-siyosiy hayot. Fan va madaniyat. (2 soat)
Reja

1. 
   Ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
   
2. 
   Tashqi va ichki savdo.
   
3. 
   Mirzo Ulug’bek davrida Ilm-fan rivoji.
   
4. 
   Madaniy hayot – me]morchilik.
   

1-masala
Mamlakatda tez-tez sodir bo’lib turadigan o’zaro ichki urushlarga qaramasdan XV asrda ham Movarounnaxr va Xuroson shahar hamda qishloqlarida birmuncha obodonchilik ishlari amalga oshiriladi. Sug’orma dexqonchilik va uning asosi bo’lgan irrigasiya va meliorasiya qurilishlariga ma’lum darajada axamiyat beriladi. Ayrim dexqonchilik vohalarining suv ta’minoti tartibga solinadi. Dashtlarga suv chiqarilib yangi еr maydonlari o’zlashtiriladi. Bu borada xususiy soxibkorlarning dashtliklardan yangi еrlarni ochish, korizlar qazib, bog’ ko’kartirish va qarovsiz qolgan tashlandiq еrlarni sug’orib obod etish uchun amalga oshirgan har k,anday faoliyati temuriylar tomonidan qo’llab quvvatlanadi. Hatto bunday sohibkorlar bir-Ikki yil davomida hamma soliq va to’lovlardan ozod etiladi.
Bu davrda temuriylar va ularning viloyat hokimlari tomonidan Samarqand, Buxoro, qashqadaryo, Marv voxalarida, Tus vodiysida, hamda Hirot va uning atrofida yirik sug’orish inshootlari barpo etilib, ayrim dexqonchilik viloyatlarining suv ta’minoti tubdan yaxshilanadi. Temuriylar hukmronlik qilgan davrda amalga oshirilgan eng yirik sug’orish ishlaridan biri Samarqand vohasida Zarafshon daryosidan bosh olgan Darg’om anhoridan chiqarilgan qadimgi Angor kanalining qayta tiklanishi bo’ldi. Zamonasining eng yirik sug’orish tarmog’i xisoblangan bu kanal orqali Zarafshon daryosi oqimining bir qismi bu davrda kam suvli qashqadaryo vohasiga tashlanib, uning adog’iga joylashgan dexqonchilik еrlari suv bilan ta’minlanadi.
Buxoroning qadimgi sug’orilgan еrlari bo’ylab olib borilgan arxeologik tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, mo’g’ullar bosqini oqibatida butunlay vayron etilgan voha suv xo’jaligi XV asrga kelib to’la tiklanadi. Uning dexqonchilik еr maydoni birmuncha kengayib, vohaning g’arbiy chegarasi hatto Urganjiy dashti tomon ichkariga qariyb 5-6 km kirib boradi. Ulug’bek hukmronlik qilgan davrda (1409—1449) Buxoro vohasining janubi-sharqiychegarasiga yondashgan Somonjuq dashtiga suv chiqarilib, yangi еrlar o’zlashtiriladi.
Mo’g’ullar bosqini davrida vayron etilgan Murg’ob daryosining bosh to’g’oni—Sultonbandning SHohrux to­monidan tiklanishi va sug’orish tarmoqlarining loyqadan tozalanishi tufayli Marv shahri va Murg’ob voxasining suv ta’minoti tubdan yaxshilandi. Suvsizlikdan qurib qolgan shahar atrofidagi еrlarga qayta suv chiqarib, sug’orma dehqonchilik еr maydonini kengaytirish imkoniyati paydo bo’ladi. Sulton Husayn Mirzo hukm­ronlik qilgan davrda esa, uning tashabbusi bilan Marviruddan yangi kanal chiqarilib, kattagina еr maydoni sug’orilib obod etiladi.
Bu davrda Hirot va Mashhad atroflarida Alisher Navoiyning tashabbusi bilan amalga oshirilgan sug’orish ishlari ayniqsa diqqatga sazovordir. Navoiy Tus viloyatining yuqori qismida joylashgan CHashmag’ul mavzeida Turuqband suv ombori qurdiradi. O’n farsax (60—70 km) uzunlikda maxsus kanal qazdirib Turuqband suv omborida jamg’arilgan suv Mashhadga olib kelinadi. Natijada Mashxad suv bilan ta’min etilib, shaxar atrofidagi еrlar­ga suv chiqariladi va obod etiladi. Bu davrga kelib irrigasiya texnikasi taraqqiy qiladi. Injenerlik asosdagi turli xil sug’orish inshootlari quriladi. Temuriylar va ularga taqlid qiluvchi viloyat xokimlari tomonidan Movarounnahr va Xuroson shaharlari atrofida istirohat bog’lari barpo etish munosabati bilan ko’plab sug’orish tarmoqlari chiqarilib, ular toshhovuz, darg’ot, navo, chiqir, charxpalak, qaynama, sharshara, osma ko’prik, xandaq tazar va sardobalar kabi turli-tuman suv inshootlari bilan jihozlanadi.
Bu davrda qishloq xo’jaligida, xususan g’allakorlik, sabzavotchilik va polizkorlikda ziroatlarning deyarli hamma navlari еtishtirilgan. Bog’dorchilikka zo’r axamiyat berilgan mevali daraxtlarning ko’pdan-ko’p xillari ko’kartirilib, mamlakat aholisi еzda tarmeva, qish va bahor mavsumlarida esa quruq mevalar bilan ta’minlangan. Xo’jalikning asosiy turlaridan yana biri chorvachilik edi. Mamlakatning iqtisodiy xayotida ayniqsa yaylov chorvachiligi: yilqichilik, qorakulchilik, tuyachilik hamda podachilik muhim o’rin tutadi. SHubhasiz, qishloq xo’jaligi maxsulotlari, hox u dexqonchilik, xox chorvachilikbo’lmasin oddiy mehnatkash xalqning og’ir va mashakqatli jismoniy mehnat vositasida еtishtirilib, uning taqsimoti mamlakat aholisining ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlari moxiyatini anglatgan.