Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

3-masala
Qoraxoniylar davlatni el-yurt va viloyatlarga bulib idora qiladilar. El-yurt xokimlari «eloqxon», viloyat noiblari esa «takin» deb yuritilgan. Viloyat xokimlari faqat qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bulgan a’zolaridan saylangan. Eloqxonlar uz nomlari bilan chaqa tangalar zarb qilar va viloyatlarining mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnaxr eloqxoni qoraxoniy elokqxonlari orasida katta obruga ega edi. U odatdaSamarqanddataxtda utirardi. Viloyat boshqaruv ma’muriyatida somoniylar davridagidek, vazirlar, soxibbaridlar, mustavfiylar xizmat qilardi. Shaxarlar esa shaxar xokimi, raisi va muxtasiblari tomonidan boshqarilgan. qoraxoniylar mamlakatda uz xukmronligini mustaxkamlab olishda musulmon ruxoniylari bilan yakin va dustona munosabatlar urnatadilar. Bu davrda imomlar, sayyidlar, shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchayib, ularning obruyi har qachongidan xam balandga kutariladi.
Qoraxoniy xukmdorlari garchi o‘troq hayotga kuchmagan bulsalar xam, dexqonchilik voxalari va shaharlarning madaniy ahamiyatini yaxshi anglar edilar. Ular Bolasog‘un, Koshg‘ar, Taroz, Uzgan, Samarqand va Buxoro kabi shaxarlarni davlat yoki viloyat poytaxtiga aylantirib, shaxarlar bilan aloqa bog‘lashga xarakat qilardilar. Biroq shunga qaramasdan uz podalari bilan Movarounnaxrga kirib kelgan kuchmanchi chorvadorlar dexqonchilik maydonlarini toptab, oyokosti qiladilar. Yerlarning talaygana qismi — yaylovlar va yaylovga aylantirilgan ekinzorlar qoraxoniylar xonadonining tayanchi hisoblangan turk qabilalarining asosiy mulkiga aylantiriladi. XI asrda Movarounnaxrda, ayniqsa Zarafshon vodiysida kupgana dalalar, poliz va bog‘lar barbod bo‘ladi. Ekin maydonlari qiskarib ketadi. Bunday sharoitda mulkdor dexqonlar bilan chorvador kuchmanchilar urtasida ziddiyat kuchayib, dexqonlarga qarshi kurash keskin tus oladi. qopaxoniylarning tazyiqi oqibatida mulkdor dehqonlar jon saqlash maqsadida uz yerlarini tashlab ketishga majbur bo‘ladi. Narshaxiy asarining tarjimoni Abu Naasr Axmadning yozishicha, uning zamonida Buxoro va uning atrofida yerlarning qadri shunchalik tushib ketgan ediki, xatto uni tekinga xam berar edilar, ammo u yerlarni xech kim olishni istamas edi. Agar biror odam yer olsa fuqarolar boshiga tushgan zurlik va jabr-jafolar orqasida u yer xam ekilmay bush qolardi. Bundan ma’lumki, usha zamonda nufuzli mulkdor dexqonlarga nisbatan zurlik choralari xam qullanilgan. Shunday qilib, XI–XI1 asrlarda mulkdor feodal dexqonlar yer-suv mulklaridan xamda mamlakatda tutgan siyosiy mavqelaridan ajralibkatta yer egalari sifatida jamiyat hayotida uzining ahamiyatini butunlay yuqotadilar. Shundan keyin «dexqon» degan nom uzining «qishloq hokimi»ni anglatuvchi asli ma’nosini yuqotib, qishlokmexnatkashlari uchun umumiy nomga aylanib ketadi.
Zodagon dehqonlardan musodara qilingan yerlar, shubxasiz, davlat tasarrufiga utkazyalib «mulki sultoniy», ya’ni davlat yeriga aylantiriladi. Bunday yerlar, shubhasiz, davlat xazinasini tuldiradigan daromadlarning manbai va ma’lum muddatda foydalanish uchun vaqtincha beriladigan shartli yer in’omlari – iqto’ uchun asosiy fond bulib xizmat qilgan.
XI asrdan boshlab yerdan foydalanishda iqto’ tartiboti juda keng yoyiladi. qoraxoniylar tomonidan xukmron sulola namoyandalaridan tashqari, oliy darajali harbiylar, davlat ma’murlari va mahalliy zodagonlarga xam katta-katta yer maydonlari iqto’ tarzida xadya qilinadi. Iqto’ tartibi qoraxoniylar uchun buysundirilgan mamlakatlar aholisidan tegishli soliqlarni undirib, uni boshqarishning eng qulay shakli xisoblangan. Chunki iqto’ daromadlarni muttasil olib turishni ta’minlar va iqto’dorni uz amlokida doimo muxim utirishga majburqilmas edi. Katta-katta poda va otarlarga ega bulgan, istilo qilingan mamlakatlarda serkukat yaylovlarni tortib olib ularga egalik qilayotgan xarbiy zodagonlar ayniqsa dashtda yashab iqto’ga berilgan mulklardan daromadlar olib turishdan nixoyatda manfaatdor edilar. Bu davrda iqto’ tartibi shunchalik kengayadiki, faqat ayrim qishloqlargina emas, balki butun bir viloyat va yirik shaharlardan olinadigan daromadlar xam iqto’ tarzida in’om qilib beriladigan bo‘ladi. Iqto’ tartibi keng qullangani bilan u vaqtinchalik in’omdan umrbod foydalanishga, bora-bora, xatto avloddan-avlodga utadigan merosiy mulkka aylana boshlagan. Shunday qilib, XI–XII asrlarda Movarounnaxr va Xurosonda mulkchilikning yangi turi — iqto’ yerlari kengayib, uning asosiy shakllaridan biriga aylanadi.
Bu davrga kelib musulmon ruxoniylariga bulgan e’tiborning kuchayishi va mamlakatda ular siyosiy ta’sirining^tobora ortib borishi bilan vaqf yerlari ancha kupayadi. Birok mayda xususiy mulklar turli vostalar orkali yirik yerdorlarning tasarrufiga utib, ularning maydoni kmayib boradi. Shunday kilib, XI–XII asrlarda Movarunnaxr va Xurosonda turt turdagi yer egaligi: mulki sultoniy-davlat yerlari; ikto’-davlat tomonidan in’om etilgan yerlar; mulk yerlari- majid va madrasalarga berilgan yerlar; mulk yerlari- shaxsiy yerlar mavjud bulgan. Yerlarning barcha turlarida xam barzikor yollanib ijaraga ishlagan. Uz mexnati uun ular ijara xakkiga yetishtirilgan xosilning 0,3 kismini olgan. Xosilning yana 0,3 mikdori davlat soligi xisobiga tulanib, kolgan kismi yer egasiga tekkan. Garchi bu davrda barzikorlar ilk urta asrlardagi kadivarlarga nisbatan ozod xisoblansalarda, ammo ularning zimmasiga davlat tomonidan turli ulponlar va xar xil majburiyatlar yuklangan edi. Sugorish tarmoklari, tugonlar, yul va kal’alar kurish va ularni ta’mir etishda ularning ishtiroki shart edi.
XI–XII asrlarda ayniksa shaxarlar kengayadi, axolisining soni kupayib, ular yanada gavjumlashadi. Samarkand, Buxoro, Termiz, Ush, Uzgan, Toshkent, Marv, Obivard va Niso kabi shaxarlar ichki va tashk savdo uchun xilma-xil xunarmandchilik maxsulotlari ishlab chikaradishan xamda chaka-tangalar vositasi bilan olib boriladigan bozor tijoratining markaziga aylanadi. Shaxarlar markazida shoxona saroylar, masjid, madrasa, xonoko, minora va xammomlar kabi kuplab monumental imoratlar kad kutaradi. Shaxar ichi va girdida savdo va uxnarmandchilik maxallalari, karvonsaroy va bozorlar barpo etiladi.
Xunarmandchilikning tarakkiy etishi xamda ichki va tashki savdoning kengayishi bilan bozor tijoratida pulga talab oshadi. Natijada koraxoniylar va ularning viloyat xokimlari-elokxonlar tomonidan kumush va misdan kuplab chaka va tangalar zarb etiladi. Usha vaktlarda Bolasogun, Taroz, Uzgan, Samarkand, Buxoro va boshka shaxarlarda pul ishlab chikaradigan zarbxonalar bulgan. Movarounnaxr va Xurosonda koraxoniylarning oltin, kumush va mis chaka-tangalari xamda dinorlari bilan bir katorda, xatto saljukiylar, xorazmshoxlar xamda gaznaviylar tomonidan sukilgan tangalar xam muomalada bulgan.
Demak, XI–XII va XIII asr boshida Movarounnaxr va Xurosonda tovar-pul munosabatlari nixoyatda rivoj topib, u mamlakatning deyarli xamma uzok va yakin viloyatlarini kamrab olgan edi.
Mamalkatni viloyatlarga bulib boshkarish va ikto’ taritbotining keng joriy etilishi ayrim viloyatlarning siyosiy mavkeini oshirib, ularning mustakillikka bulgan intilishini kuchaytirdi. Buning okibatida siyosiy jixatdan tobora zaiflashib borayotgan Koraxoniylar davlati uzining avvalgi mavkeini yukotib, saljukiylar tazyikiga uchradi va unga karam bulib koldi. XIII asrning 30 yillari oxiriga kelganda urta asrning bu buyuk turkiy davlati Sharkdan kelgan yangi istilochilar – kuchmanchi koraxitoylar xujumiga duchor bulib, parchalanib ketadi..
Koraxitoylarning kelib chikishi tugrisida fanda yagona fikr mavjud emas. Ba’zi tadkikotchilar ularni Sibirning tungus axolisiga, boshkalar esa mugullarga mansub deb xisoblaydilar. Koraxitoylarning kariyib 40 ming chodirli, ya’ni taxminan 150-200 ming nafari dastavval Yettisuv viloyatini ishgol kilib to Yenisey daryosigacha bulgan yerlarni uz ichiga olgan kattagina davlatni barpo etadilar. Bolasogun shaxrini ular Koraxitoylar davlatinng poytaxtiga aylantiradilar. Podshoxlari «gurxon» deb yuritilar edi.
Yettisuvga joylashib olgan koraxitoylar tez orada Sirdaryoning urta okimiga tomon uz yurishlarini boshlab yuboradlar. Ularning jangovor kushinlari avval Shosh va Fargonaga, sungra Zarafshon va Kashkadaryo viloyatiga bostirib kiradi. 1137 yilda ular Xujand shaxri yakinida koraxoniylarning elokxoni Maxmudga kakshatgich zarba beradilar. Uzaro sulx tuzilib koraxoniylardan katta ulpon olingach, uz yurtlariga kaytib ketadilar. Lekin sulx uzokka chuzilmaydi. Oradan turt yil utgach, ular yana Movarounnaxrga yurish kiladilar, Bu safar Samarkand yaqinida qatvon chulida qoraxitoylar bilan saljuqiylar hamda qoraxoniylarning birlashgan kuchlari urtasida shiddatli jang bo‘ladi. Jangda har ikki tomondan qariyb 30 ming nafar askar shahid bo‘ladi. Bosqinchilar g‘alaba qozonadi. Sulton Sanjar va elokqxon Maxmud Termizga chekinib jon saqlaydilar.
Bu g‘alabadan sung qoraxitoylar avval Samarqandni, sungra Buxoroni egallaydilar. Biroq ular qoraxoniylar davlatini uzil-kesil barbod qilib, Movarounnahrni batamom bosib ololmaydilar. g‘olib kuchmanchilar mahalliy axolining har xonadonidan yiliga bir dinor x:ajmda soliq yig‘ib olish tartibini joriy etish bilan kifoyalanadilar xolos. Bu vazifani qoraxitoylarning viloyat noiblari yoki mahalliy hokimlar bajarar edi.
Qatvon chulidagi mag‘lubiyat oqibatida Movarounnahrda siyosiy vaziyat tubdan uzgaradi. Avvalambor uz mustaqilligani yuqotgan qoraxoniylar davlati parchalanib bir nechta viloyat hokimliklariga bulinib ketadi. Mamlakatda feodal tarqoqlik kuchayadi. qolaversa, Sulton Sanjarning buyuk davlati keskin zarbaga uchrab, saljuqiylarga qarshi kurashayotgan Xorazmning mustaqillik uchun olib borayotgan jangu jadallari avj olib ketadi.