5. D.I.Mendeleyevning elementlar davriy sistemasi va tilshunoslik
Kimyo fanidagi N. D. Mendeleyevning elementlar davriy sistemasining dunyo
olimlari tomonidan keng e'tirof etilishi va elementlarni sistemaga solishda tutilgan
tamoiilning naqadar to`g`riligi boshqa soha olimlarining ham havasini keltirdi.
Butuni bo`laklarga, to`dani turlarga tasniflashda D.I.Mendeleyevga ergashgan
holda,
tasnif
asosiga
bir
belgini
olishga
harakat
qildilar.
Avvalo,
D.I.Mendeleyevning muvafaqqiyati nimada? D.I.Mendeleyevgacha bo`lgan
olimlar faqat bir-biriga o`xshash bo`lgan elementlarnigina taqqosladimi?
Noo`xshash elementlar ularning nazaridan chetda qoldi. D.I Mendeleyev ulardan
farqli ravishda noo`xshash elementlarni o`zaro taqqosladi. Buning natijasida
elementlarning atom massalarining qiymatlari o`zgarishi bi-lan ularning xossalari
davriy ravishda o`zgarishini aniqladi. D.I.Mendeleyevgacha elementlarning
galogenlar ishqoriy metallar va ishqoriy yer metallar kabi guruhlari ma'lum edi.
D.I.Mendeleyev bu elementlarni taqqoslab, ularning atom masalalarining
qiymatlari ortib borishi tartibiga joylashtirdi.
F=19
CL=36,5
Vg=80
Na=23
K=39
Rb=85
Mg=24
Ca=40
Sr=87 kabi.
35
Demak, elementlarning atom massalarining ortib borishi tartibida
joylashtirilgan uzluksiz qatorida ftordan keyin natriy va magniy, xlordan keyin
kaliy, bromdan keyin - rubidiy va stronsiy turishi kerak. Agar bu elementlar atom
ogirliklarining ortib borishi tartibida joylashtirilsa, davriy ravishda takrorlanadi.
qatorda magniy bilan xlor, kalsiy bilan brom, stronsiy bilan yod orasida nechta
element yo`qligidan qat`iy nazar elementlar xossalarining bunday davriy o`zgarishi
ko`rinaveradi. Bo`larning hammasi D.I.Mendeleyevga o`zining davriy qonunini
yaratishga asos bo`ldi. Uning elementlar davriy krnunining yaratishga elementlarni
taqqoslashga to`g`ri tomonli bilan yondoshganligi - davriy sistemani tuzishda
atomning asosiy D.I.Mendeleyevning kimyo fanida erishgan bu yutuqini boshqa
fanlar kabi tilshunoslikka ham tatbiq etish mumkin. Birinchidan, lisoniy birliklarni
tasniflashda tasnif tamoyili sifatida ularning bitta asosiy belgisiga tayanish ham
D.I.Mendeleyev tamoyilini qo`llashdir. Masalan so`z tasniflashda, gap bo`laklarini
guruhlarga ajratishda va boshq. Ikkinchidan, muayyan leksik-semantiq guruhga
mansub bo`lgan leksemalarning o`rnini belgilash, ma'lum bir tilda fonemalarning
fonologik sistemada to`tgan o`rnini belgilashda ham D.I.Mendelev davriy
sistemasi ta'sirini kuzatish mumkin. Shuningdek, elementlar davriy sistemasi
asosida ayrim leksemalarning leksik-semantiq guruhsagi o`rnini belgilash mumkin.
Agar biron bir tushuncha o`z ifodasini topgan bo`lsa boshqalariga qiyosan uning
o`rnini, bo`sh katagini belgilash ham mumkin. Masalan, harindoshlik bildiruvchi
leksemalar. Shu keltirilgan fikrlarning o`ziyo? D.I.Mendeleyev elementlar davriy
sistemasining tilshunoslikka qanchalar ta'sir etganining yaqqol namunasidir.
35
Рудзитис Г.Е., Фелдман Ф.Г. Кимё (органик кимё), 11-синф учун. T., 1980.
Do'stlaringiz bilan baham: |