Oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

 

10-ma’ruza. 

 TILSHUNOSLIK VA MATEMATIKA 

 

REJA: 

 

1. 

Tilni o`rganishda statistik metodlardan foydalanish. 

a)    

chastotali lug`at va uning turlari; 

b)    

tilning fonologik tizimini o`rganlishda statistik usullardan foydalanish 

2. 

Nisbiylik nazariyasi va tilshunoslik 

 

Tayanch  so`z  va  iboralar:

  statistik  metodlar,  chastotali  lug`at  va  uning 

turlari,  fonologik  tizim,  nisbiylik  nazariyasi,  struktur  tilshunoslik,  lingvistik 

tadqiqot  metodi,  matematik  lingvistika,  matematik  apparatlar,  matematik  tavsif, 

gap tarkibi, sintaktik struktura, transformatsion grammatika,  formal grammatika, 

invariantlik  nazariyasi,  sintaktik  birlik,  statistik  metodlar,  matematik  mantiq, 

algoritm nazariyasi 

 

1.  Har  qanday  fan  matematika  bilan  chambarchas  bog`liq  bo`lgandagina, 

yuksak  maqsadlariga  erisha  oladi.  Tilshunoslik  ham  undan  mustasno  emas. 

---

Shuning uchun ham XX asrning o`rtalariga kelib tilshunoslikda bir qator lingvistik 

tushunchalarni  aniqlashtirishga  bo`lgan  ehtiyojni  qondirish  uchun  matematik 

lingvistika  nomi  bilan  yuritiluvchi  alohida  yo`nalish  maydonga  keldi.  Muayyan 

matematik  apparatlardan  foydalaniladigan  lingvistik  tadqiqot  usuli  matematik 

lingvistika  deb  yuritiladi.  Hozirgi  kunda  bu  atama  ostida  ikki  xil  fan  sohasi 

tushunilmoqda.  Birinchisi  matematikaning  bo`limi  bo`lgan  matematik  lingvistika. 

Uning  tekshirish  metodlari  ko`p  jihatdan  matematik  mantiq,  ayniqsa,  uning 

algoritm  nazariyasi  bo`limlari  bilan  ko`p  jihatdan  umumiylikka  ega.  Ikkinchisi 

lingvistika  yo`nalishi  bo`lgan  matematik  lingvistika  matematik  usullardan 

foydalangan  holda  olib  boriladigan  har  qanday  lingvistik  tadqiqot  metodi 

tilshunoslikda matematik lingvistika deb yuritiladi.

65

 

2.  Tilni  matematik  yo`l    bilan  tasniflash  F.  de  Sossyurning  til  haqidagi 

ta'limotiga, tilga shu til egalarining nutqiy faoliyatida vazifa bajaruvchi mexanizm 

sifatida  qarashiga  asoslanadi.  Nutqiy  faoliyat  natijasida  "to`g`ri  matn"  deb 

yuritiluvchi  nutqiy  birliklar  kema-ketligi  maydonga  keladi.  Bu  nutqiy  birliklar 

muayyan  qonuniyatlarga  bo`ysunadi  va  ularning  ko`pchiligi  matematik  tavsifga 

beriladi. 

3.  Gaplarni  matematik  tavsiflash  usullarini  ishlab  chiqishl  va  o`rganish 

matematik  lingvistikaning  asosiy  vazifalaridan  biridir.  Bunday  vazifa  matematik 

lingvistikaning  sintaktik  strukturani  tavsiflash  usullari  nazariyasi  bo`limi 

zimmasiga  tushadi.  Gapning  sintaktik  strukturasini  tavsiflash  uchun  ikki  xil 

usuldan foydalaniladi: 

1)  gap  tarkibidan  uning  alohida  sintaktik  birlik  sifatida  amal  qiladigan 

ishtirokchilarini ajratish; 

2) gap tarkibidagi so`zlarning tobelanish munosa-batini tavsiflash.  

4.  Bunday  usullar  Amerika  struktur  tilshunosligida  keng  qo`llanildi  va 

birinchisi  "Bevosita  ishtirokchilar  grammatikasi",  ikkinchisi  esa  "Tobelilik 

grammatikasi" nomi bilan yuritildi.

66

  

Ularniig hammasi transformatsion grammatikaning turli ko`rinishlari sanaladi. 

Matematik lingvistikaning yana bir tarmog`i formal grammatika nazariyasidir.  Bu 

grammatika  ham  mashhur  Amerika  tilshunosi,  transformatsion  grammatika 

asoschisi  Naum  Xomskiy  nomi  bilan  bog`liqdir.  Formal  grammatika  alohida 

matnlarni emas, balki bir qancha to`g`ri matnlarni na qonuniyatlarini  

tavsiflash  usullarini  o`rganladi.  Bu  qonuniyatlar  formal  grammatikaning  abstrakt 

simvollari  orqali  belgilanadi.  Shu  asosda  "Tug`drish  grammatikasi"  yoki 

"generativ  lingvistika"  maydonga  keldi.  Bo`lardan  tashqari  tilshunoslikda 

invariantlik  nazariyasi  ham  matematika  ta'sirida  vujudga  kelgan.  Matematikada 

invariant  atamasi  orqali  o`zgaruvchan sonlar ostidagi o`zgarmas, barqaror  miqdor 

tushunchasi anglashiladi. Shuningdek tilshunoslikda keng qo`llanilayotgan statistik 

metodlar ham matematika fanining ta'siri natijasida maydonga kelgan. 

                                                                 

65

  Абдуазизов  А.  Яна  алгебра,  алгоритм  ва    -изм  суффиксларининг  этимологияси  ҳақида//Ўзбек  тили  ва 

адабиёти. 1988, 5-сон.

 

66

  Айимбетов  М.К.  Проблемы  и  методы  квантитативного-типологического  изменения  близости  тюркских 

языков  (на материале каракалпаского, казахского и узбекского языков) ADD, T., 1997. 

 

---