Oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

Abu Abdulloh Muhammad ibn Axmad ibn Yusuf  al-Xorazmiy

 ham shu 

davrning yirik qomusiy olimlaridan biri edi. Abu Abdulloh Xorazmiyning yoshligi 

Xiva,  Zamaxshar  va  Qiyot  shaharlarida  o`tgan.  U  biroz    muddat  Hurosonda  ham 

yashagan.  Nishopurda  vazir  Abo`l  Hasan  al  Utbiy  (977-982)ga  kotiblik  qilgan. 

Olim 997-yilda vafot etgan. Abu Abdulloh al-Xorazmiyning bizgacha yetib kelgan 

yagona  mashhur  asari  arab  tilida  yozilgan  "Mafotix  al-ulum"  ("Fanlar  kaliti") 

nomli  qomusiy  risolasidir.  I.  Yu.  Krachkovskiyning  ta'kidlashicha,  bu  asar  976- 

991-yillar  orasida  yaratilgan.  "Mafotix  al-ulum"  asarining  matnini  golland 

sharqshunosi  Floton  1895-yilda  nashr    ettirgan.  Bunda  u  asarning  eng  qadimgi, 

1160  yilda  ko`chirilgan  nusxasini  asos  qilib  olgan.  Shundan  keyin  bu  asarga  K. 

Brokelman,  E.  Videman  kabi  nemis  sharqshunoslari  ham  murojaat  qilganlar.  G. 

Sarton  "Fanlar  tarixiga  kirish"  (1953)  asarini  yozishda  "Mafotix  al-ulum" 

risolasidan  foydalangan  hamda  uning  ayrim  qismlarini  tarjima  qilgan.  1969-yilda 

bu asar to`laligicha X. Xadijam tomonidan fors tiliga tarjima qilingan va Tehronda 

nashr 

etilgan.

15

 

Bu 

asarni 

mamlakatimiz 

olimlaridan 

U.I.Karimov, 

G.P.Matviyeyvskaya, 

B.A.Rozenfeld, 

M.M.Rojanskaya, 

M.Xayrullayev, 

H.Hasanov,  A.  Sharipov,  R.M.  Bahodirov  kabilar  tadqiq  etganlar.  Abu  Abdulloh 

al-Xorazmiy o`z risolasida fanlarni dastlab ikki katta qismga ajratadi: 1. An’anaviy 

"arab" fanlari va o`rta asr gumanitar bilimlari. Bu qism olti guruh va ellik ikki bob 

(fasl)ga bo`lingan: 1. Fikx – o`n bir bobdan iborat. 2. Qalam - yetti bobdan iborat. 

3.  Grammatika  (nahv)  -  12  bobga  bo`linadi.  4.  Kitobat  (ish  yuritish)  -  sakkiz 

bobdan  iborat.  5.  She’riyat  va  vazn  nazariyasi  -  besh  bobdan  iborat.  6.  Tarix 

                                                                 

14

 

А.Нурмонов, Н.Маҳмудов. “Ўзбек тилшунослиги тарихи”. Т., “Камолот-қатортол”. 2000.

 

15

 

Fayzullaev O. Muhammad al-Xorazmiy va tilshunoslik masalalari//O`zbek tili va adabiyoti, 1983, 5-son, 46-48-

betlar.

 

---

(axbor) – to`qqiz bobdan iborat.  

Noan’anaviy - "noarabiy" bilimlarga tegishli fanlar. Bu to`qqiz guruh va 41 

bob  (fasl)ga  ajratilgan:  1.      Falsafa  -  uch  bobdan  iborat.  2.      Logika  (mantiq)  -  9 

bobdan  iborat.  3.  Tibbiyot  (medisina)  -  8  bobdan  iborat.  4.  Arifmetika  -  besh 

bobdan iborat. 5. Astronomiya (ilmi nujum) – to`rt bobdan iborat. 6. Musiqa - uch 

bobdan iborat.7. Mexanika (ilm al-xiyal) - ikki bobdan iborat. 8. Kimyo (ximiya) - 

uch bobdan iborat. 

16

 

Umuman,  Abu  Abdulloh  al-Xorazmiyning  fanlar,  ayniqsa  falsafiy  fanlar 

tasnifi  o`z    vaqtida  Ibn  Sino  taklif  etgan  tasnifga  mos  keladi.  Abu  Abdulloh  al-

Xorazmiyning  bu  asari  o`zidan  keyingi  davr  olimlarining  fanlar  tasnifi 

nazariyasiga  samarali  ta’sir  ko`rsatdi.  Masalan,  Abu  Xayyon  at-Tavhidiy  (990-

yilda  vafot  etgan)  "Fanlar  haqida  risola"  asarida  bilimlarni  quyidagicha 

joylashtirgan  edi:  1.  Yurisprudensiya.  2.  Kitob  (Qur’on).  3.  Sunna.4.  Analogiya 

bo`yicha deduksiya. 5. Qalam. 6. Grammatika (nahv). 7. Til. 8. Mantiq (logika). 9. 

Tibbiyot  (meditsina).  10.  Astronomiya  (ilmi  nujum).  11.  Arifmetika.12. 

Geometriya. 13. Ritorika yoki stilistika. 14. Sufizm (tasavvuf ilmi).   

7.