Oliy va oʻrta maxsus ta’lim

Rahbarlik uslubga qarab rahbarlarning turlarga boʻlinishi

Avtokratik rahbarlar		*Bunday turdagi rahbar: buyruq chiqarish, qaror qabul qilish, xodimlarga jazo berish yoki ragʻbatlantirishda jamoa fikirini hisobga olmaydi; oʻzini jamoadan uzoq tutadi; jamoa a’zolarini bevosita muloqatda boʻlishini chegaralab qoʻyadi;
			oʻzining nooʻrin harakatlarining tanqid qilinishiga chiday olmaydi; oʻziga boʻysinuvchilarning harakatlarini keskin ravishda tanqid qilishni yaxshi koʻradi; muttasil buyruq berishga, hammani oʻz istaklariga soʻzsiz boʻisindirishga intiladi; koʻp gapirishni yoqtirmaydi, lekin boʻisinuvchilari bilan muomilada boʻlganda uning rahbarlik gʻururi balandligi, uzini katta tutish sezilib turadi; oʻziga boʻisynuvchilari oldida qovogʻi solingan kayfiyatda boʻladi. Xullas, avtokratik rahbar oʻziga bino qoʻigan, dimogʻdor, oʻz qobiliyati va imkoniyatlariga ortiqcha ishonadigan, hukimini oʻtkazishga intiladigan kishilardan etishib chiqadi. Bunday rahbar nazoratdan chetda qolsa oʻsha erda dagʻallik, takabburlik, tazyiq oʻtkazish, majbur qilish kabi oʻta salbiy holatlar avj uradi. Biroq avtokratik boshqaruv usulini har jihatdan, yomon deb boʻlmaydi. Ba’zi bir hollarda boʻysinuvchilarning madaniy darajasi, axloqi pastligi sababli avtokratik uslubini tanlab olish ham ish berib holishi mumkin.
	Liberal rahbar		*Bunday turdagi rahbar: idorasiz, tashabbussiz boʻladi; oʻz zimmasiga mas’uliyat olishni yoqtirmaydi; ishni oʻz holiga tashlab koʻyadi; idoraga nisbatan qat’iy boʻlishdan hayiqadi; oʻzini haddan tashqari ehtiyot qiladi; biron xodim bilan ham aloqani buzishni istamaydi; talabchan emas, sust nazorat qiladi; suiste’mollarga bevosita yoʻl qoʻimasa ham oʻzini bilmaslikka soladi; Bunday rahbar tashqaridan koʻrsatiladigan ta’sirga moyilligi bilan koʻzga tashlanib turadi.
	Demokratik rahbar		*Bunday turdagi rahbar: boshqarish funktsiyalarini jamoa fikri bilan hisoblashib amalga oshiradi; ishlab chiqarishni boshqarishga xodimlarni jalb qiladi; ularning bildirgan fikriga quloq soladi; ular bilan maslahatlashadi, ijobiy tamonlarini inobatga oladi; barcha bilan barobar va samimiy munosobatda boʻladi, ustunligini bildirmaydi; buyruq berish yoʻli yuilan emas, balki ishontirish uslubida ish tutadi; buyruq rahbarlik uslubi boʻisinuvchilarning shaxsiy tashabbusini, ijodiy faoliyatini rivojlantiradi va jamoada oʻrtoqlik va ishchan muhitni yaratadi.

Qayd etilgan rahbarlik uslublari sof holda uchramaydi. xayotda har bir rahbarning ish uslubi har hil boʻladi, lekin yuqoridagi uch uslubdan biri yaqqolroq sezilib turadi. Turli hil ishlab chiqarish vaziyatlarida har xil xodimga nisbatan rahbarlikning ijolbiy tamonlaridan foydalanish kerak. Rahbar haqiqiy ahvolga qarab ish tutish va buysinuvchilarning oʻziga hos shaxsiy xislatlarni hisobga olib muomala qilishi kerak.
Xar bir boshqaruv uslubning samarodarligini baholash uchun amerikalik olim
L. Laykert qoʻidagi koeffetsientni hisoblashni taklif qilgan:

^К лак
_ ИУ
МКУ
bu erda,
К _лак -avtokratik –liberallik koeffitsienti

EIU- rahbarlik uslubdagi ishontirish unsurlari yigʻindisi; EMqU- rahbarlik uslubdagi majbur qilish unsurlari yigʻindisi R.Laikertning fikricha bu nisbat 1,9 ni tashkil qilishi lozim. Boshqacha qilib aitganda rahbarlik uslubida rahbar ishontirish unsurlarini majbur qilish unsurlaridan taxminan ikki barovar koʻproq qoʻllagandagina uning rahbarlik uslubi optimal, maqsadga muvofiq, samarali boʻlgan hisoblanadi.
Umuman olganda har uchala turdagi rahbarlikning boshqarish funktsiyalarini bajarishdagi va ijtimoi munosabatlardagi oʻziga xos xususiyatlarni qoʻidagi jadvalda umumlashtirib koʻrsatish mumkin.

Rahbarlik turlarining, oʻziga xos xususiyatlari

¹	Belgilar		Rahbarlik turlari
			Avtokratik rahbar		Demokratik rahbar		Liberal rahbar
1	qaror qilishda	habul	Yakkabosh, jamoa fikri bilan hisoblashmaydi		Jamoa fikri bilan hisoblashadi		Koʻrsatmaga binoan ish tutadi
2	qaror yechimlarini boʻysinuvchilarga etkazishda		Yozma va ogʻzaki buiruq, koʻrsatma orqali		Taklif orqali		Iltimos qilish, yalinish orqali
3	Ma’suliyatni taqsimlash orqali		Toʻla tukis rahbar qoʻlida		Vakolatiga binoan		Toʻla-toʻkis ijrochilar- ning fikriga binoan
4	Boʻisinuvchilarni ng tashabbuskorligig a		Ioʻl qoʻyadi		Rahgʻbatlan-tiradi va foydalanadi		Toʻla- toʻkis tayanadi
	Kadrlarni tanlashda		Kuchli raqobat- doshlardan qutilish tarafdori		Ishchan, bilimdon xodimlarga moʻljal oladi va ularning oʻsishiga yordam beradi		Beparvo
6	Bilimga boʻlgan munosobatda		xamma narsani oʻzim bilaman deb hisoblaidi		Mutassil oʻqiydi va qoʻl ostidagi boʻysinuvchilardan ham shuni talab qiladi		E’tiborsiz, beparvo		baribir,
7	Muomalada		Salbiy, saqlaydi	masofa		Ijobiy muloqatda kirishimli va faol		Tashabbus koʻrsatmaydi
8	Boʻisinuvchilariga nisbatan		Kayfiyatiga muomala asabli	qarab qiladi,		har xil, talabchan, xairixoh, andishali		Talabchan muloyim		emas,
9	Intizomga nisbatan		qattiq, yuzaki	formal,		Maqsadga muvofiq talab qiladi		Yumshoq yuzaki
10	Ragʻbatlantirishga nisbatan		Onda sonda ragʻbatlantirib tez- tez jazolash tarafdori		Onda-sonda jazolab tez-tez ragʻbatlantirish tarafdori		Aniq moʻljali yoʻq

Har uchala rahbarlik turi oʻrtasida mutanosiblik mavjud boʻlib aniq sharoitlarda birining salmogʻi oshishi bilan boshqasining salmogʻi kamayadi.

6. Ishga doir etika va etiket. Menejerning imidji. Imidj tushunchasi.

150
Rahbarlik fazilatlari toʻgʻrisidagi Gippokrat fikrlari: “Sangviniklar”, “Flegmatiklar”, “Xoleriklar”, “Melanxoliklar”.Rahbarga quyiladigan talablar.

Fazilat-bu ijobiy xislat, yaxshi sifat yoki xususiyatdir. Kishilarda fazilatlarning turlicha boʻlishi hamda har xil xulq- atvorlar insonning badanida aylanib yuradigan suyuq moddalarga koʻp jihatdan bogʻliq ekanligi tajribada kuzatilgan.
Qadimgi tibbiyotning yirik namoyondasi Gippokrat inson badanida qon asosii oʻrinni shigʻol etsa, bunday odam harakatchan, engil boʻladi, taasurotlarning almashinishiga tez koʻnikib keta qoladi, oʻz atrofida sodir boʻlayotgan voqealarga darhol va ishtiyoq bilan aralashadi, degan fikri bejiz emas.Mana shu xil kishilarni Gippokrat Singviniklar (xushchaqchaq kishilar) deb atagan. Bu lotincha “singvinis” ya’ni “qon” degan soʻzdan kelib chiqqan.
Singviniklar tuygʻu (joʻshqin) xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular:

• 
  yangi kishilar bilan tez til topishadigan;
  
• 
  bir ish turidan ikkinchi ish turiga tezda koʻniqadigan;
  
• 
  bir turda bajariladigan ishlarni yoqtirmaidigan;
  
• 
  yangi sharoitga osonlik bilan oʻrganadigan;
  
• 
  xushchaqchaq;
  
• 
  harakatlari shiddatli;
  
• 
  nutqi tez;
  
• 
  kelajakka ishonch bilan qaraydigan;
  
• 
  soʻzini aniq va ma’noli qilib, imo ishoralar bilan gapradigan kishilardir.
  

Singviniklar ish jarayonida kechgan koʻngilsiz hodisalarni tezda esdan chiqarib yuboradilar. Ular oʻz kuchi hamda qobiliyatlariga ortiqcha baho berish xususiyatiga egadirlar.
Rahbarlar ularning ishini salbiy baholashdan koʻra ularga nisbatan qattiq qoʻl va talabchan boʻlsalar ijobiy natijaga erishish mumkin.
Singviniklar yuqori lavozimga intiladigan kishilar boʻladilar.
Agar kishi tanasida shillik hukmron oʻrin tutsa, unday kishilar ogʻir, tepsa tebransmas, kayfiyatlari va intilishlari ancha barqaror, voqealar va hayot taasurotlariga loqayd qaraydigan boʻladilar. Bunday xil kishilar flegmatiklar deb atalgan. qadimgi yunonlar shilliqlarni “Flegma” deyishgan.

Flegmatiklar:

• 
  ta’sirchanligi sust boʻladi;
  
• 
  bir turdagi ishdan ikkinchi turdagi ishga sekinlik bilan koʻchadilar;
  
• 
  faolliklari kam;
  
• 
  yangi sharoitda qiyinchilik bilan moslashadilar;
  
• 
  harakatlari va nutqlari sust;
  
• 
  koʻngilsiz hodisa yuz berganda osoyishtaliklarini buzmaydilar;
  
• 
  sabr-toqatli chidamli boʻlib, soʻzlaganda xotirjam, oʻzga shaxslar bilan hayajonlanmay gapiradilar.
  

Flegmatiklar chidamliligi, matonati, oʻzini tuta bilishi bilan ajralib turadi.
Gippokratning fikricha, agar kishi tanasida za’faron safro ustun tursa, bunday kishi tezkor, qa’tiy-harakatchan boʻladi. Bu toifa kishilarni Gippokrat xoleriklar (qoni qiziq kishilar) deb atagan. qadimgi yunonchada safroni “xoley” deyishgan.
Xoleriklar – koʻtarinki ruhda ishlay oladigan, qarshiliklarni enga oladigan kishilar boʻlib, ularning ishlash zavqi kayfiyatining boʻzilishi bilanoq tez oʻzgarishi mumkin. Ular serjahl, oʻzini yaxshi koʻradigan, tez gapiradigan odamlar boʻlib, ular boshqalardan gapining ohangi oʻzgaruvchanligi bilan ajralib turadilar. Xoleriklarning vazminlik darajasi xuddi singviniklarnikidek boʻladi. Rahbar va boshqa kishilarga nisbatan oʻzini toʻgʻri tutadi.
Nihoyat, Gippokrat yana bir tur kishilarni ajratadiki, bundaylarning ahvoli, ruhiyati bir xilda turmaydi. Ular yomon kayfiyatga koʻproq moyil boʻladilar, arzir- arzimas narsalardan qattiq kuyunaveradilar. Bunday kishilarni ulugʻ shifokor melanxoliklar deb atagan. qadimgi yunonchada “melanxolik” soʻzi “qora safro” degan ma’noni bildirgin.
Melanxoliklar:

• 
  oʻta ta’sirlanuvchan xususiyatga ega;
  
• 
  tez toliqadigan va oʻziga ishonmaydigan;
  
• 
  tashvishsiz, lekin joʻda sezuvchan;
  
• 
  nihoyatda arazchan;
  
• 
  juda oz kuladigan;
  
• 
  faolligi sust, tortinchoq, kam gʻayrat;
  
• 
  arzimagan sabablarga koʻzlaridan yosh oqib ketaveradigan;
  
• 
  yangi kishilar bilan qiyinchilik bilan til topishadigan kishilardir.
  

Melanxoliklar qulay sharoitda oldiga qoʻyilgan masalalarni muvafaqqiyatli bajaradi. Agar ishda sharoit, ya’ni vaziyat oʻzgarsa, qiyinchilik tugʻilsa, ular oʻzlarini panaga olib turishadi.
Rahbar bir qator talablarga javob berishi kerak. “Rahbarlik qilish” degan soʻzga izohli lugʻatlarda boshqarish, maslahat berish, kuzatish, yoʻnaltirish, koʻrsatma berish degan turli ma’lumotlar berilgan. Bundan koʻrinib turibdiki, hozirgi davrda menejer (rahbar)lar qondirishi zarur boʻlgan talabalar juda koʻpdir. Ularni qoʻyidagi beshta yirik guruhga boʻlish mumkin.