Оliy vа oʻrtа mахsus ta’lim vаzirligi tоshkеnt аrхitеkturа

ISHLAB CHIQARISH BINO VA INSHOOTLARIDA TABIIY VA SUN’IY 
YORITILGANLIK TURLARI 
Yoritilganlik turlari va ularga qoʻyiladigan talablar 
 
Yorugʻlik insonning hayot faoliyatida va mehnat faoliyatida juda muhim rol 
oʻynaydi.  Koʻrish  inson  uchun  asosiy  ma’lumot  manbai  hisoblanadi.  Umumiy 
olinadigan ma’lumotning taxminan 90% koʻz orqali olinadi. 
Shuning  uchun  ham  sanoat  korxonalarini  ratsional  yoritish  sifatli  mahsulot 
ishlab-chiqarishni  ta’minlash  bilan  birga  ishlab-chiqarish  sharoitini  yaxshilaydi, 
ishchilarning  charchashdan  saqlaydi  va  ish  unumdorligini  oshiradi.  Oqilona 
yoritilgan zonalarda ishlayotgan ishchilarning kayfiyati yaxshi boʻladi; shuningdek 
xavfsiz  mehnat  qilish  sharoiti  yaratiladi  va  buning  natijasida  baxtsiz  xodisalar 
keskin  kamayadi.  Bundan  koʻrinib  turibdiki,  sanoat  korxonalarini  yoritishga 
faqatgina  gigiyenik  talab  qoʻyilmasdan,  balki  texnik-iqtisodiy  talablar  ham 
qoʻyiladi. 
Elektromagnit  spektrlarining  toʻlqin  uzunliklari  0,01  mkm  dan  340  mkm 
gacha oraligʻi spektrlarning optik jarayoni deb ataladi, bundan 0,01 dan 0,38 mkm 
i infraqizil nurlar, 0,38 dan 0,77 mkm i koʻrinadigan nurlar va 0,77 dan 340 mkm 
gacha boʻlganlari esa ultra-binafsha nurlar deb aytiladi. 
Amaliyotda  ish  joylarini  yoritishda  uch  xil  koʻrnishdagi  yoritilganlikdan 
foydalaniladi, ya’niy ular tabiiy, sun’iy va aralashgan xolda boʻladi. 

---

158 
 
Tabiiy  yoritilganlik  quyoshdan,  hamda  yeru-samodan  qaytayotgan  quyosh 
nuridan hosil boʻlgan yorugʻlik maxsulidir. 
Tabiiy yorugʻlik issiklik va yorugʻlik doimiylariga ega boʻlib, ular quyoshdan 
kelayotgai issiklik uchun 1317 Vt/m3 ga, yoruglik uchun esa 137000 lk.ga tengdir. 
Tabiiy yoruglikning afzalliklari shundaki, uning tarkibida uta foydali ultrabinafsha 
va infrakizil nurlari bor. Bu nurlar muhitni soglomlashtirishga xizmat kiladi, ya’niy 
mikroblarni  uldirish  xususiyatiga  egadir.  Tabiiy  yorutlikdan  uch  xil  moslamalar 
yordamida, ya’niy tomdan fonar orkali, devordan deraza orkali va aralash xoldagi 
tizimlardan foydalaniladi. 
Tabiiy  yoritilgailik  tizimlariga  kuyiladigan  talablar  quyidagilardan  iborat: 
yoruglik miqdorini binoning vazifasiga karab tanlanishi, yoʻnaltirilgan yoki tarkok 
xollarda  boʻlishligini  ta’minlanishi;  insolyatsiya  va  yoruglik  me’yorlaridan  kam 
bulmasligini ta’minlanishi va boshqalar. 
Umuman  xarqanday  yoritilganlikning  asosiy  vazifasi  ish  joylariga 
kuzatilayotgan buyum va zarrachalarni oʻlchamlarini hisobga olgan xolda, kurish 
a’zolarining  tolikmasdan  ishlashi  uchun  eng  kulay  sharoitini  yaratishda  xizmat 
kilishdir. 
Shu  nuktai  nazardan  sun’iy  yoruglik  tabiiysiga  nisbatan  bir  oz  kimmatga 
tushsa-da, ish  joylarini  yoritish  masalasida  chegaralanmagan imkoniyatlarga  ega. 
Sun’iy  yoruglik  umumiy,  mahallii  va  aralash  koʻrinishda  boʻladi.  Umumiy 
yoruglik  xonada  bir  tekis  yoritilganlikni  ta’minlay  oladi.  Mahalliy  yoruglik  esa 
fakat asosiy ish joyidagi yoritilganlikni me’yor talabi darajasida ta’minlash uchun 
xizmat kiladi. Kuzga salbiy ta’sir etib, baxtsiz xodislarga sabab bulmaslik uchun, 
odatda  mahalliy  yoritilganlik  umumiysi  bilan  birgalikda  qoʻllaniladi.  Bu  xoldagi 
yoritilganlik aralash usul deyiladi va xonalardagi yarkiroklik tafovuti - kontrastni 
yumshatadi  hamda  me’yor  talabini  tula  kondira  oladi.  Yoritilganlikni  vazifasiga 
karab ishchi va nazorat turlaridan tashkari yana favkulolda zarur holatlarda xizmat 
kiladigan  ikki  turi  xam  mavjud.  Ularni  avariya  va  evakuatsiya  yoritilganliklari 
deyiladi. 

---

159 
 
Ishchi  yoritilganlikni  vazifasi  ish  bajarilayotgan  joylarda  ishchilarning  ish 
jarayonida  mehnat  buyumlari  va  kurollarni  kuz  larida  xech  kanday  zurikishsiz, 
yengil kura olish imkonini, yaratishdan iboratdir. Buning uchun yepik muhitdagi 
ish  joyini  sanitariya  talablari  va  xavfsizlik  koidalariga  katiy  rioya  kilgan  xolda 
yaratilgan  SNIP  II.  4-79  dan  tugri  foydalanish  kifoyadir.  GOST  12.046-85  ga 
asosan  qurilish  maydonlarida  umumiy  ishchi  yoritilganlik  2  lyuksdan  kam 
bulmasligi kerak. 
Yoritganlnkni nazorat turi, qiymat jihatidan 2 lyuksdan oshmasligi kerak va u 
asosan  tun  korongusida  biror  muhit  yoki  chegarani  nazorat  qilib  turish  uchun 
xizmat kiladi; 
Yoritilganlikni  uchinchi  -  avariya  turini  zaxira  sifatida  favkulotda  asosiy 
ishchi  yoritilganlik  elyoktr  tarmogi  ishdan  chikib  kolganda  ishni  tuxtab 
kalmasligini  ta’minlash  uchun  yoki  tarmoqdagi  ta’mir  ishlarini  tezda  bajarish 
maqsadi  uchun  loyihalashtiriladi.  Bunda  yoritilganlik  miqdori  asosiy  ishchi 
yoritilganlikni  10  foizini  tashkil  qilishi  yoki  pol  yuzasida  1  lyuksdan  kam 
bulmasligi shartdir. 
Evakuatsiya  yoritilganligi  asosan  odamlar  serkatnov  yulaklarda  va 
evakuatsiya  yullari  buylab  urnatilish  zarur.  Uning  miqdori  bino  ichida  0.5 
lyuksdan, tashkarida esa 0.2 lyuksdan kam bulmasligi kerak.