Оliy vа o‘rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Harakatli  o‘yinlarni  darsni  asosiy  qismiga  mos  holda  o‘tkazish 
metodikasi 
Harakatli  o‘yinlar  jismoniy  tarbiya  metodi  va  vositasi  sifatida  maktabda 
jismoniy tarbiya darsida va sinfdan tashqari mashgʻulotlarda keng qo‘llaniladi.  
Harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya bo‘yicha maktab dasturiga mos ravishda 
1-9 sinflarda gimnastika, yengil atletika, sport o‘yinlari, kurash, suzish bilan birga 
qo‘shib  olib  boriladi.  Jismoniy  tarbiya  darslarida  harakatli  o‘yinlar  dastur 
talablariga  mos  ravishda  ta’limiy,  tarbiyaviy  va  sogʻlomlashtirish  vazifalarini  xal 
etishi uchun foydalaniladi. 
Ta’limiy  vazifalarga  quyidagilar  kiradi:  yugurish,  sakrash,  uloqtirish 
malakalarini  mustaxkamlash  va  takomillashtirish  shuningdek  gimnastika,  yengil 
atletika,  sport  o‘yinlari,  kurash  va  suzish  mashgʻulotlarida  egalagan  malakalarga 
ega bo‘ladi. 
Tarbiyaviy  vazifalarga  quyidagilar  kiradi:  jismoniy  (tezkorlik,  epchillik, 
kuch,  merganlik,  chidamlilik)  va  axloqiy  irodaviy  sifatlar  (jasurlik,  xalolik, 
jamoatchilik  va  x.k).  Sogʻlomlashtirish  vazifasiga  o‘quvchilarning  organizimini 
normal rivojlantirishga, ularni sogʻligʻini mustaxkamlashga yordam beradi.  
Yuqorida  aytib  o‘tilgan  vazifalar  bir-biri  bilan  o‘zaro  chambarchas 
bogʻliqdir.  Ularni  hal  etishda  o‘quv  tarbiyaviy  jarayonni  har  xil  tomonlarini 
hisobga  olish  kerak.  Xuddi  shunday,  “Kim  chaqqon”  o‘yinini  o‘tkazishda  chap 
berib yugurish tezligini takomillashtirish uchun, kichik maktab yoshidagi bolalarda 
bir  vaqtni  o‘zida  dadillikni,  ziyraklikni,  o‘zini  kuchiga  ishonishni  rivojlantirish 
mumkin. 
Jismoniy  tarbiya  darslaridagi  o‘yinlarni  boshqa  mashgʻulot  shakllaridan 
farqi eng muhimi o‘yinni ta’limiy va sogʻlomlashtirish tomoniga diqqatni qaratish 

---

176 
kerak, shuningdek jismoniy tarbiya sifatiga ham. 
Dars  uchun  o‘yin  tanlashda,  darsni  vazifasini,  o‘quv  materialini,  o‘yinga 
kiruvchi  harakat  turlarini,  o‘yinni  fiziologik  yuklamasini,  ishlash  uchun  shart-
sharoitni hisobga olish zarur. 
Har  bir  o‘yinda  o‘yin  qatnashchilaridan  bilim  va  malakalarini  namayon 
qilishni  talab  qiladi,  uni  o‘yin  jarayonida  takomillashtiradi.  Elementar  o‘yinlarga 
maxsus  tayyorgarlikni  talab  qilmay.  Biroq  shunday  o‘yinlar  borki,  murakkab 
harakatlardan  tashkil  topgan  o‘yinlar  bor.  Masalan,  quyidagi  o‘yinlarni 
o‘quvchilarga taklif qilish mumkin emas, (“To‘p kapitanga”, “To‘p o‘rtadagiga”) 
agarda  ular  to‘p  oshirishni  uni  ilib  olishni  bilmasa  va  raqib  bilan  bir-biriga 
tegishida  uzatishni,  yaxshi  reaktsiyaga  harakat  koordinatsiyasini  va  boshqa  zarur 
bo‘lgan sifat va malakalarini egalab ololmaydi. 
Agarda darsni asosiy qismini hammasi o‘yinga bagʻishlangan bo‘lsa, bunda 
ko‘proq harakatli o‘yinlar bilan kamroq harakatlanadigan o‘yinlar bilan almashlab 
olib  boriladi,  shu  bilan  birga  harakatni  xarakteri  bo‘yicha  turli-tuman  o‘yinlar 
tanlab olinadi.  
Harakatli  o‘yinlarni  darsni  hamma  qismlariga  kiritish  mumkin.  O‘yin 
mazmuni  shugʻullanuvchilarning  tarkibiga  va  vazifasiga  bogʻliqdir.  Darsni 
tayyorlov  qismiga  kam  harakatli  va  murakkab  bo‘lmagan  o‘yinlarni  kiritilishini 
tavsiya  qilinadi,  bu  o‘quvchilarni  diqqatini  tashkil  qilishga  (“Guruh  tik  tur!”, 
“Ogʻma  tayoq!”)  yordam  beradi,  shuningdek  o‘rtacha  harakatdagi  o‘yinlar  bilan 
bajariladigan umumrivojlantiruvchi harakterdagi mashqlar (“Taqiqlangan harakat”) 
dir. Darsni asosiy qisimda tez yugurish, chap berish yoki aldab o‘tish chidamlilik, 
to‘siqni oshib o‘tish har xil sakrashlar qarshilik ko‘rsatish, kurash, qo‘zgʻaluvchan 
va qo‘zgʻalmaydigan nishonga uloqtirish bilan bajariladigan harakatli o‘yinlardan 
foydalaniladi. 
Darsni  yakuniy  qismida  o‘rtacha  kam  harakatchanlikka  oid  o‘yinlar 
o‘tkaziladi,  u  murakkab  bo‘lmagan  o‘yin  qoidalari  bilan  diqqatni  tashkil  qilish 
uchun  o‘tkaziladigan  o‘yinlar,  darsni  asosiy  qisimdagi  tezlik  bilan  beriladigan 
yuklamadan keyin faol dam olishga yordam beradi. (“Kim keldi”, “Guruh tik!”). 
Jismoniy  tarbiya  darsida  harakatli  o‘yinlarni  o‘tkazish  metodikasini  o‘ziga 
xosligi  darsni  zichligiga  to‘gʻri  keladiganligini  saqlab  qolish  zarurligi  va  qisqa 
muddatlilik bilan bogʻliqdir. 
Vaqtdan maqsadga muvofiq foydalanishda va o‘yinni o‘tkazish metodikasini 
to‘gʻri tanlash esa darsda zarur bo‘lgan zichlikka erishiladi. Shunga erishish uchun, 
barcha  o‘yinda  qatnashuvchi  o‘yinchilar  taxminan  bir  xil  yuklama  oladilar.  Shu 
bilan  bogʻliq  bo‘lgan  barcha  shugʻullanuvchilarni  o‘yinda  faol  qatnashishlari 
uchun teng sharoit yaratib berishga harakat qilishi kerak. 
Odatda harakatli o‘yinlarni yoppasiga
 
oid (frontal) metod bilan o‘tkaziladi. 
O‘yin qatnashchilari barchasi 2-3 guruhlarga bo‘linadilar va har bir guruhda bitta 
va shu o‘yinni o‘zi mustaqil ravishda o‘tkaziladi. 
O‘yinda  guruhga  oid  metod  ham  qo‘llaniladi.  Rahbar  o‘yinchilarni  ikki 
guruhga  bo‘lib,  ularga  har  xil  o‘yinlar  beradi.  Odatda  guruhga  oid  metod  turli-
tuman ta’limiy vazifalarni hal etish uchun 6-8 sinflarda foydalaniladi. Masalan, qiz 
bolalarga  “O‘yin  boshiga  to‘p  berma”  o‘yinini  taklif  qiladi  (basketbol  o‘yiniga 

---

177 
tayyorlash  uchun),  o‘gʻil  bolalarga  “Aylanadan  tashqarida”  (futbol  o‘yiniga 
tayyorlaydigan). 
Yoki o‘gʻil bolalrga chidamlilikni, kuchni rivojlantirishni tarbiyalash uchun 
qizlarga-koordinatsion qobiliyatni tarbiyalaydigan o‘yin beriladi. O‘yinga ma’lum 
vaqtni  belgilash  shartdir.  Chunki  uni  o‘ynovchilarni  charchashi,  o‘yinni  yetarli 
darajada o‘zlashtirmaganligi va boshqa sabablar bilan bogʻliq bo‘lishi mumkin. 
Darsda  o‘yin  o‘quvchilarni  sogʻlomlashtirishga  qaratilgan  bo‘lishi  kerak. 
Shuning  uchun  hammadan  ko‘ra  uni  maydonchada  o‘tkazilgani  yaxshi.  Agarda 
o‘yin bino ichida o‘tkaziladigan bo‘lsa, unda ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan gigiyenik 
sharoit yaratilishi kerak. 
Tibbiy  ko‘rikdan  keyin  asosiy  guruhga  kiritilgan,  bolalar ularni  sinf  uchun 
jismoniy  tarbiya  bo‘yicha  dasturda  berilgan,  barcha  harakatli  o‘yinlarda 
qatnashishlari  mumkin.  Maxsus  tibbiy  guruhga  ajratilgan  bolalra  o‘yinda  faol 
qatnashish  istaklarini  bildirganligini  hisobga  olmasdan,  ularni  harakatini 
chegaralash  zarur.  Ularga  harakat  qilishni  talab  qilmaydigan  yoki  o‘yin  vaqtini 
qisqartirish  nafsoniyatiga  tegmaydigan  shunga  o‘xshash  rollarni  berish  kerak. 
Shuningdek  ularni  hakamni  yordamchisi,  ochkolarni  hisoblaydigan  sifatida  jalb 
qilish  mumkin.  Shu  bilan  bir  vaqtda  zaif  bolalarni  ularni  salomatligini 
mustaxkamlash uchun ularni kuchlari yetadigan o‘yinlarga jalb qilish kerak. 
Jismoniy  tarbiya  darslarda  harakatli  o‘yinlar  o‘quv  yilini  har  bir  choragiga 
o‘qituvchi tomonidan qo‘yilgan mavsum va vazifalarini hisobga olgan xolda butun 
o‘quv yili bo‘yicha rejalashtiradi.  
Rejalashtirishda o‘quv yili bo‘yicha dasturda taklif qilingan, o‘yin ro‘yxatiga 
amal qilish kerak. O‘qituvchi maktabda ishlash sharoitida kelib chiqqan xolda bu 
o‘yin ro‘yxatiga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritishi mumkin: bolalarning milliy 
tarkibi, geografik sharoitiga, shugʻullanuvchilarning tayyorgarligiga mashgʻulotni, 
jixozlar va boshqalar uchun binolar bo‘lishi zarur. 
O‘yin  uchun  soat  miqdori  dasturda  berilgan.  Biroq  ishni  sharoitidan  va 
o‘rgatish vazifalaridan kelib chiqqan xolda ayrim o‘zgarishlar kiritish mumkin. 
O‘quv yiliga mo‘ljallangan o‘yinni, barcha o‘quv materialini rejalashtirishni 
hisobga olish bilan ularni choraklar bo‘yicha taqsimlab chiqish kerak. O‘zbekiston 
Respublikasi  sharoitida  maktablarda  1,2  va  4  chorakda  maktab  maydonchasida 
o‘tkaziladi, shuning uchun rejaga koptokni uzoqqa uloqtirish, har xil masofalarga 
yugurish, o‘yin-estafetalari kiritilishi mumkin.  
3-4  sinfdan  boshlab  1  va  4  choraklardan  o‘quv  materialini  asosi  yengil 
atletika mashqlaridan tashkil topgan, harakatli o‘yinlar faqat aloxida yengil atletika 
malaklarini  mustaxkamlaydi  va  takomillashtirishga  yordam  beradi.  Ana  shu 
maqsadda  tez  yugurish,  to‘siqlardan  oshib  o‘tish,  sakrash  va  uloqtirish  bilan 
estafetalar o‘tkaziladi. 
O‘yin  davom  etishi  va  ularni  vazifalariga  bogʻliq  bo‘lgan  xolda  o‘yinni 
choraklar  bo‘yicha  taqsimlanadi.  Yangi  o‘yinlar  asosiy  1-2-3  chorak  oxirida 
o‘rganib  oladilar  1-chorakni  boshida  o‘tgan  o‘quv  yilida  o‘rganilgan  o‘yinlarni 
o‘zgartiradilar  va  mustaxkamlaydilar  4-chorakda  esa  ushbu  o‘quv  yilida  o‘tilgan 
o‘yinlarni asosan murakkablashtiriladi va mustaxkamlaydilar. 
Choraklar  bo‘yicha  rejalashtirilganda,  xuddi  shunday  darslar  ham  o‘yinni 

---

178 
o‘tishi  va  takrorlanishi  ketma-ketligi  ham  nazarda  tutish  kerak.  O‘quv  yilining 
boshida  har  bir  sinfda  ko‘proq  yengil  o‘yinlar  o‘tkaziladi,  oxirida  esa  uni 
murakkablashtiriladi.  O‘qituvchi  o‘quv  yilining  oxirida  o‘quv  materialini 
o‘zlashtirilishini  sifatini  hisobga  oladi  va  kelgusi  o‘quv  yilida  uni  rejalashtirish 
uchun tegishli xulosalar qiladi.