Оliy vа o‘rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Harakatli o‘yinlarni darsni asosiy qismiga mos holda o‘tkazish 
metodikasi 
Harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya metodi va vositasi sifatida maktabda 
jismoniy tarbiya darsida va sinfdan tashqari mashgʻulotlarda keng qo‘llaniladi.
Harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya bo‘yicha maktab dasturiga mos ravishda 
1-9 sinflarda gimnastika, yengil atletika, sport o‘yinlari, kurash, suzish bilan birga 
qo‘shib olib boriladi. Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o‘yinlar dastur 
talablariga mos ravishda ta’limiy, tarbiyaviy va sogʻlomlashtirish vazifalarini xal 
etishi uchun foydalaniladi. 
Ta’limiy vazifalarga quyidagilar kiradi: yugurish, sakrash, uloqtirish 
malakalarini mustaxkamlash va takomillashtirish shuningdek gimnastika, yengil 
atletika, sport o‘yinlari, kurash va suzish mashgʻulotlarida egalagan malakalarga 
ega bo‘ladi. 
Tarbiyaviy vazifalarga quyidagilar kiradi: jismoniy (tezkorlik, epchillik, 
kuch, merganlik, chidamlilik) va axloqiy irodaviy sifatlar (jasurlik, xalolik, 
jamoatchilik va x.k). Sogʻlomlashtirish vazifasiga o‘quvchilarning organizimini 
normal rivojlantirishga, ularni sogʻligʻini mustaxkamlashga yordam beradi.
Yuqorida aytib o‘tilgan vazifalar bir-biri bilan o‘zaro chambarchas 
bogʻliqdir. Ularni hal etishda o‘quv tarbiyaviy jarayonni har xil tomonlarini 
hisobga olish kerak. Xuddi shunday, “Kim chaqqon” o‘yinini o‘tkazishda chap 
berib yugurish tezligini takomillashtirish uchun, kichik maktab yoshidagi bolalarda 
bir vaqtni o‘zida dadillikni, ziyraklikni, o‘zini kuchiga ishonishni rivojlantirish 
mumkin. 
Jismoniy tarbiya darslaridagi o‘yinlarni boshqa mashgʻulot shakllaridan 
farqi eng muhimi o‘yinni ta’limiy va sogʻlomlashtirish tomoniga diqqatni qaratish 

---

176 
kerak, shuningdek jismoniy tarbiya sifatiga ham. 
Dars uchun o‘yin tanlashda, darsni vazifasini, o‘quv materialini, o‘yinga 
kiruvchi harakat turlarini, o‘yinni fiziologik yuklamasini, ishlash uchun shart-
sharoitni hisobga olish zarur. 
Har bir o‘yinda o‘yin qatnashchilaridan bilim va malakalarini namayon 
qilishni talab qiladi, uni o‘yin jarayonida takomillashtiradi. Elementar o‘yinlarga 
maxsus tayyorgarlikni talab qilmay. Biroq shunday o‘yinlar borki, murakkab 
harakatlardan tashkil topgan o‘yinlar bor. Masalan, quyidagi o‘yinlarni 
o‘quvchilarga taklif qilish mumkin emas, (“To‘p kapitanga”, “To‘p o‘rtadagiga”) 
agarda ular to‘p oshirishni uni ilib olishni bilmasa va raqib bilan bir-biriga 
tegishida uzatishni, yaxshi reaktsiyaga harakat koordinatsiyasini va boshqa zarur 
bo‘lgan sifat va malakalarini egalab ololmaydi. 
Agarda darsni asosiy qismini hammasi o‘yinga bagʻishlangan bo‘lsa, bunda 
ko‘proq harakatli o‘yinlar bilan kamroq harakatlanadigan o‘yinlar bilan almashlab 
olib boriladi, shu bilan birga harakatni xarakteri bo‘yicha turli-tuman o‘yinlar 
tanlab olinadi.
Harakatli o‘yinlarni darsni hamma qismlariga kiritish mumkin. O‘yin 
mazmuni shugʻullanuvchilarning tarkibiga va vazifasiga bogʻliqdir. Darsni 
tayyorlov qismiga kam harakatli va murakkab bo‘lmagan o‘yinlarni kiritilishini 
tavsiya qilinadi, bu o‘quvchilarni diqqatini tashkil qilishga (“Guruh tik tur!”, 
“Ogʻma tayoq!”) yordam beradi, shuningdek o‘rtacha harakatdagi o‘yinlar bilan 
bajariladigan umumrivojlantiruvchi harakterdagi mashqlar (“Taqiqlangan harakat”) 
dir. Darsni asosiy qisimda tez yugurish, chap berish yoki aldab o‘tish chidamlilik, 
to‘siqni oshib o‘tish har xil sakrashlar qarshilik ko‘rsatish, kurash, qo‘zgʻaluvchan 
va qo‘zgʻalmaydigan nishonga uloqtirish bilan bajariladigan harakatli o‘yinlardan 
foydalaniladi. 
Darsni yakuniy qismida o‘rtacha kam harakatchanlikka oid o‘yinlar 
o‘tkaziladi, u murakkab bo‘lmagan o‘yin qoidalari bilan diqqatni tashkil qilish 
uchun o‘tkaziladigan o‘yinlar, darsni asosiy qisimdagi tezlik bilan beriladigan 
yuklamadan keyin faol dam olishga yordam beradi. (“Kim keldi”, “Guruh tik!”). 
Jismoniy tarbiya darsida harakatli o‘yinlarni o‘tkazish metodikasini o‘ziga 
xosligi darsni zichligiga to‘gʻri keladiganligini saqlab qolish zarurligi va qisqa 
muddatlilik bilan bogʻliqdir. 
Vaqtdan maqsadga muvofiq foydalanishda va o‘yinni o‘tkazish metodikasini 
to‘gʻri tanlash esa darsda zarur bo‘lgan zichlikka erishiladi. Shunga erishish uchun, 
barcha o‘yinda qatnashuvchi o‘yinchilar taxminan bir xil yuklama oladilar. Shu 
bilan bogʻliq bo‘lgan barcha shugʻullanuvchilarni o‘yinda faol qatnashishlari 
uchun teng sharoit yaratib berishga harakat qilishi kerak. 
Odatda harakatli o‘yinlarni yoppasiga
 
oid (frontal) metod bilan o‘tkaziladi. 
O‘yin qatnashchilari barchasi 2-3 guruhlarga bo‘linadilar va har bir guruhda bitta 
va shu o‘yinni o‘zi mustaqil ravishda o‘tkaziladi. 
O‘yinda guruhga oid metod ham qo‘llaniladi. Rahbar o‘yinchilarni ikki 
guruhga bo‘lib, ularga har xil o‘yinlar beradi. Odatda guruhga oid metod turli-
tuman ta’limiy vazifalarni hal etish uchun 6-8 sinflarda foydalaniladi. Masalan, qiz 
bolalarga “O‘yin boshiga to‘p berma” o‘yinini taklif qiladi (basketbol o‘yiniga 

---

177 
tayyorlash uchun), o‘gʻil bolalarga “Aylanadan tashqarida” (futbol o‘yiniga 
tayyorlaydigan). 
Yoki o‘gʻil bolalrga chidamlilikni, kuchni rivojlantirishni tarbiyalash uchun 
qizlarga-koordinatsion qobiliyatni tarbiyalaydigan o‘yin beriladi. O‘yinga ma’lum 
vaqtni belgilash shartdir. Chunki uni o‘ynovchilarni charchashi, o‘yinni yetarli 
darajada o‘zlashtirmaganligi va boshqa sabablar bilan bogʻliq bo‘lishi mumkin. 
Darsda o‘yin o‘quvchilarni sogʻlomlashtirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. 
Shuning uchun hammadan ko‘ra uni maydonchada o‘tkazilgani yaxshi. Agarda 
o‘yin bino ichida o‘tkaziladigan bo‘lsa, unda ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan gigiyenik 
sharoit yaratilishi kerak. 
Tibbiy ko‘rikdan keyin asosiy guruhga kiritilgan, bolalar ularni sinf uchun 
jismoniy tarbiya bo‘yicha dasturda berilgan, barcha harakatli o‘yinlarda 
qatnashishlari mumkin. Maxsus tibbiy guruhga ajratilgan bolalra o‘yinda faol 
qatnashish istaklarini bildirganligini hisobga olmasdan, ularni harakatini 
chegaralash zarur. Ularga harakat qilishni talab qilmaydigan yoki o‘yin vaqtini 
qisqartirish nafsoniyatiga tegmaydigan shunga o‘xshash rollarni berish kerak. 
Shuningdek ularni hakamni yordamchisi, ochkolarni hisoblaydigan sifatida jalb 
qilish mumkin. Shu bilan bir vaqtda zaif bolalarni ularni salomatligini 
mustaxkamlash uchun ularni kuchlari yetadigan o‘yinlarga jalb qilish kerak. 
Jismoniy tarbiya darslarda harakatli o‘yinlar o‘quv yilini har bir choragiga 
o‘qituvchi tomonidan qo‘yilgan mavsum va vazifalarini hisobga olgan xolda butun 
o‘quv yili bo‘yicha rejalashtiradi.
Rejalashtirishda o‘quv yili bo‘yicha dasturda taklif qilingan, o‘yin ro‘yxatiga 
amal qilish kerak. O‘qituvchi maktabda ishlash sharoitida kelib chiqqan xolda bu 
o‘yin ro‘yxatiga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritishi mumkin: bolalarning milliy 
tarkibi, geografik sharoitiga, shugʻullanuvchilarning tayyorgarligiga mashgʻulotni, 
jixozlar va boshqalar uchun binolar bo‘lishi zarur. 
O‘yin uchun soat miqdori dasturda berilgan. Biroq ishni sharoitidan va 
o‘rgatish vazifalaridan kelib chiqqan xolda ayrim o‘zgarishlar kiritish mumkin. 
O‘quv yiliga mo‘ljallangan o‘yinni, barcha o‘quv materialini rejalashtirishni 
hisobga olish bilan ularni choraklar bo‘yicha taqsimlab chiqish kerak. O‘zbekiston 
Respublikasi sharoitida maktablarda 1,2 va 4 chorakda maktab maydonchasida 
o‘tkaziladi, shuning uchun rejaga koptokni uzoqqa uloqtirish, har xil masofalarga 
yugurish, o‘yin-estafetalari kiritilishi mumkin.
3-4 sinfdan boshlab 1 va 4 choraklardan o‘quv materialini asosi yengil 
atletika mashqlaridan tashkil topgan, harakatli o‘yinlar faqat aloxida yengil atletika 
malaklarini mustaxkamlaydi va takomillashtirishga yordam beradi. Ana shu 
maqsadda tez yugurish, to‘siqlardan oshib o‘tish, sakrash va uloqtirish bilan 
estafetalar o‘tkaziladi. 
O‘yin davom etishi va ularni vazifalariga bogʻliq bo‘lgan xolda o‘yinni 
choraklar bo‘yicha taqsimlanadi. Yangi o‘yinlar asosiy 1-2-3 chorak oxirida 
o‘rganib oladilar 1-chorakni boshida o‘tgan o‘quv yilida o‘rganilgan o‘yinlarni 
o‘zgartiradilar va mustaxkamlaydilar 4-chorakda esa ushbu o‘quv yilida o‘tilgan 
o‘yinlarni asosan murakkablashtiriladi va mustaxkamlaydilar. 
Choraklar bo‘yicha rejalashtirilganda, xuddi shunday darslar ham o‘yinni 

---

178 
o‘tishi va takrorlanishi ketma-ketligi ham nazarda tutish kerak. O‘quv yilining 
boshida har bir sinfda ko‘proq yengil o‘yinlar o‘tkaziladi, oxirida esa uni 
murakkablashtiriladi. O‘qituvchi o‘quv yilining oxirida o‘quv materialini 
o‘zlashtirilishini sifatini hisobga oladi va kelgusi o‘quv yilida uni rejalashtirish 
uchun tegishli xulosalar qiladi.