|
Moliyaviy m enejm ent
— zamonaviy
usullar asosida
firm aning m oliyaviy-xo‘ja lik faoliyatini boshqarishga y o ‘naltirilgan
professional (kasbiy) fao liyat turidir. Aylanma aktivlam i boshqarish
m oliyaviy m enejm ent operatsiyalarining ju d a keng qismini tashkil
etadi. Bu ularning k orxonaning to ‘lov qobiliyatini, rentabelligini va
m oliyaviy faoliyatini, b o sh q a maqsadli natijalarini ta ’m inlashdagi
yuqori roli bilan b o g‘liq.
K orxona m oliyaviy faoliyatining xususiyatlari quyidagi
om illarga b og ‘liqdir: korxo n a o ‘z faoliyatini tijorat orqali yoki tijorat
288
asoslangan holda am alga oshirilishiga; x o ‘ja lik shaklining tashk iliy
huquqiy va korxona tasavvuridagi m u lk ch ilik turi qandayliliga;
va nihoyat korxona qanday faoliyat turi bilan shug‘ullanadi, y a ’ni
uning tarm oqqa taalluqligi.
H ar qanday korxonaning m oliyav iy faoliyati uning yil
m obaynida erishgan natijasi, y a ’ni shu d avrda olgan darom adi
bilan baholanadi. Um um iy darom ad korxonaning darom adi v a
ishchilarning d aro m ad ig ab o ‘linadi. Ishchilarning daromadi ish haqi
hisoblanadi. A gar um umiy darom addan ish haqi ayirib tashlansa,
unda asosan um um iy yoki yalpi foyda qoladi. 0 ‘z navbatida yalpi
foyda quyidagilarga boMinadi: m ahsulotni (xizm atlam i) sotishdan
olingan foyda; ishlab chiqarishdan tashqari olingan foyda; sotishdan
tashqari olingan foyda.
K orxonaning m oliyaviy natijasi — bu x o ‘jalik yurituvchi
subyekt ixtiyorida b o ‘lgan va m oliyaviy m ajburiyatlam i bajarish
uchun qayta ishlab chiqarishni kengaytirish uchun h am daxodim larni
iqtisodiy rag ‘batlantirishga m o ‘ljallangan pul darom adlari v a
tushum laridir.
M oliyaviy resurslarni shakllantirish o ‘z m ablag‘lari v a u n g a
tenglashtirilgan mablagMar, m oliyaviy bozordagi resurslarni y ig ‘ish
va m oliya-bank tizimidagi qayta taqsim lashdan tushadigan pul
m ablag‘lari hisobiga amalga oshiriladi. M oliyaviy resurslarning
birlamchi shakllanishi korxona ta ’sis etilgan vaqtda, y a’ni u stav
fondi tashkil etilganda sodir bo ‘ladi. U ning m anbalari: aksion erlik
kapitali, pay badallari, tarm okdagi m oliyaviy resurslar, u z o k
muddatli kreditlar, budjet m ablag‘lari hisoblanadi. Ustav fondi
m iqdorini ishlab chiqarish jara y o n ig a investitsiyalangan pul
m ablag‘lari m iqdori k o ‘rsatadi.
H arakatda bo ‘lgan korxonaning m oliyaviy resurslarining
asosiy m anbai sifatida sotilgan m ahsulot (k o ‘rsatilgan xizm at)ning
narxi qatnashadi va tushumni taqsim lash jarayonida uning tu rli
qism lari pul darom adlari v a ja m g ‘arm alari shaklini oladi. M o liyav iy
resurslar asosan foyda (asosiy va bo sh q a faoliyat turlaridan) v a
am ortizatsiya ajratm alari hisobiga shakllanadi. Shu bilan b irg a
289
m oliyaviy resurslar m anbalariga: eskirgan m ulkni sotishdan tushgan
darom ad, barqaror passivlar, turli m aqsadli tushum lar, kurilishda
ichki resurslarni yigish kabilar xam kiradi.
X ususiylashtirish sharoitida yana bir m anba — bu m ehnat
jam oasi a ’zolarining pay va boshqa badallaridir. Sezilarli darajadagi
m oliyaviy resu rslar m oliyaviy bozor y ig ‘ishi m um kin; aksiya,
obligatsiya sotish, k red it investitsiyalari va h.k.
Bozor
iqtisodiyoti
sharoitida
su g ‘urta
kom paniyalari
tom onidan to ‘lanadigan su g ‘urta qoplam lari katta rol o ‘ynaydi,
budjet va sohadagi m oliyaviy m anbalarning roli esa kam ayib
borm oqda. Q im m atbaxo q o g ‘ozlar b o ‘yicha foiz va dividendlar
ham da m oliyaviy operatsiyalam i o'tkazishdan keladigan foyda kabi
m oliyaviy resurs tu rlari paydo b o ‘lmokda.
Foyda — dav lat budjeti vositalarining asosiy m anbai b o ‘lib
hisoblanadi va uzoq m uddatli strategik h am da jo riy rejalarda
tasdiqlangan k o ‘rsatk ich lar tarkibiga kiradi. Iqtisodiy m ohiyati
jih atidan foyda s o f darom adning bir qism i b o ‘lib hisoblanadi. S of
darom ad q o ‘shim cha m ehnat bilan yaratilgan qiym at boMib, m iqdor
jihatdan m ahsulot q iym atidan uning tannarxi chegirib tashlangandan
keyin qolgan qism idir. S o f daromad m ustaqil kategoriya sifatida
nam oyon b o ‘ladi v a ishlab chiqarish m unosabatlarining m a’lum
tom onlarini ifoda etadi.
Jam iyatning
s o f
daromadi
ikki
k o ‘rinishda
boMadi:
1. D avlatning m arkazlashtirilgan sof darom adi. 2. K orxonaning so f
darom adi.
K orxonalarda yaratiladigan so f darom adning bir qism i
davlat budjetiga soliq sifatida o ‘tkaziladi. D avlatning tashkilotlar,
korxonalar, aholi bilan paydo boMadigan m oliyaviy m unosabatlari
budjet m unosabati deyiladi.
Budjetdan
tashqari
fondlar — bu
davlat m oliyalari
p o g ‘onalaridan biridir. Budjetdan tashqari fondlarga ijro etuvchi
hokim iyat egalik qiladi. U lar qonunchilik organlari tom onidan
bevosita nazoratda boMishadi. Budjet defitsiti budjetdan tashqari
fondlar yaratish zaruriyatini paydo qiladi. B udjetdan tashqari fondlar
290
— bu b a’zi om m aviy ehtiyojlarni m oliyalash uchun va tezkor
m ustaqillik asosida kom pleks xarajatlar uchun davlat jalb etiladigan
m oliyaviy resurslam i qayta taqsim lash v a ishlatish shaklidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
