Oliy nerv faoliyati tiplari

Moslanish (adaptatsiya) asoslari


Tirik organizmlar faqat ular uchun tabiiy bo`lgan muhitda yashash mumkin. Ammo tashqi muhit o`zgarib turadi. Shuning uchun, organizmlar unga moslanishi shart. Aks holda organzm xalok bo`ladi. Adaptatsiya organizmning faoliyati va xatti-harakatlarida moslanishga qaratilgan o`zgarishlar paydo bo`lishi bilan namoyon bo`ladi.
Molekulyar hujayra, a`zolar va sistemalar darajasida yuzaga chiqadigan o`zgarishlar adaptatsiyaning asosini tashkil qiladi. Bu o`zgarishlar natijasida organizning harkat, havo namligi, atmosfera bosimi va boshqa ko`rsatkichlarning qat`iyatsizliklariga bo`lgan chidamliligi ortadi.
Adaptatsiya natijasida odam va hayvon ornganizmi tashqi muhitning sezilarli va keskin o`zgarishlariga o`z faoliyatini hamda xatti-harkatlarini moslashtiradi. Organizmning moslanishi jarayoni yaxshi rivojlangan bo`lsa, undagi o`zgarishlar ba`zan muhit o`zgarishdan oldin yuzaga chiqadi.
Organizmning umumiy moslanishi ichki muhit barqarorligini saqlashga qaritilgan. O`zi moslasha olmagan sharoitga tushgan organizm zudlik bilan gomeostazni saqlovchi mexanizmlarni ishga soladi. Birinchi navbatda yuqori reaktivlikka ega tizimlar (nafas, qon aylanish) faollashadi. Ayni vaqtda buyrak usti bezlaridan glyukortikoid gormonlar tezda ajrala boshlaydi. Ana shu davrda o`zgarishlar organizmning iztrobga (stressga) qarshi javobiga o`xshaydi.
Agar moslashish zarur bo`lgan sharoit o`zgarishlari juda kuchli bo`lmasa, organizm unga asta-sekin moslasha boshlaydi. endi fiziologik faoliyatlarning boshqarilishi yangi darajaga o`tadi. Bu kerak bo`lgan qo`shimcha ta`sirotlarga tartibli, qonuniy ravishda javob berishdir.
Moslagnish rivojlaigan davrda stressga xos o`zgarishlar kuzatilmaydi. Salbiy ta`sirlovchilar kuchli bo`lib, uzoq davom etganda, gomeostaz ko`rsatkichlari me`yoridan chiqib ketadi, natijada xastalik rivojlanishi mumkin. Moslanishda ba`zi hayvon uyqiga ketadi.
Adaptatsiyaning rivojlanishida simpato-adrenal va gipo-talamo -gipofizlar sistemalaridan tashqari, markaziy nerv sistemasining roli katta.
Organizm moslanish zarur bo`lgan sharoit va omillar xilma-xil. Ammo qaysi sabab moslanish mexanizmlarini ishga solmasin, u organizmning energiya manbalarini engiya bilan ta`minlashga safarbar etadi, plastik jamg`armalarni fermet faollikka ega bo`lgan oqsillar va tuzilma oqsillari sinteziga safarlashni tezlashtiradi, organizmni o`z-o`zini himoya qilish imkoniyatlarini oshiradi. Umumli moslanishning juda muhim jihati shuki, u hujayralarning genetik apparatini faollashtirib, davomli moslanishni yuzaga keltiradi.
Markaziy Osiyo xududida yuqori harortga moslanishning ahamiyati katta. yuqori harorat organizmga muntazam ravishda ta`sir qila boshlaganda shoshilinch ravishda ishga solinadigan reaktsiyalar sodir bo`ladi. '
Yurak tomir, nafas va boshqa sistemalar faoliyati o`zgaradi, ular gomeostazni saqlab qolishga qaratiladi. Organizmdagi turli xil mexanizmlar organizmdan issiqlikning chiqib ketishini jaddallashtirishga, issiqlik hosil bo`lishini kamaytiriipa qaratilgan.
Havo harorati teri haroratidan yuqori bo`lsa, fizikaviy haroratni boshqarishning uchta mexanizmi- nurlanish, o`tkazish va konvektsiya yo`li bilan issiqlikni yo`qotish tuxtaydi. Bu sharoitda terlash va terni bug`latish tufayli issiqlikni yo`qotish mumkin. Shu sababli issiq harorat ta`sirida ajraladigan ter mikdori 3-4 marta ko`payadi va soatiga 3-4 l ga yetadi. Ter miqdoridagi elektrolitlar miqdori kamayadi. Odam ko`p suv ichadi.
Yuqori haroratda odamni kam harakatlanishi, skelet muskullarining tonusani pasaytirish, asosiy almashuvni kamaytirishning tavsiya etiladn.