|
1 M.Ralimonov. 0 ‘zbek tealri tarixi (XVIII asrdan XX asr awaligacha), «Fan», Т., 1968-yil, 333-
bet.
418
to‘ntarishiga qadar 4 marta nashr etilgan. Avloniy uni yozishda
mavjud darsliklarga, birinchi navbatda Saidrasul Aziziyning
“Ustozi awal”iga suyanadi (dars berish jarayonida orttirgan
tajribalaridan samar ali foydalanadi). Avloniyning “Ikkinchi
muallim” kitobi “Birinchi muallim” kitobining uzviy davomidir.
Biz birinchi kitobini, shartli ravishda, alifbo deb, ikkinchi kitobini
xrestomatiya deb atasak joiz bo‘lar, desak xato bo‘lmas. Kitob
maktabni olqishlovchi she’r bilan boshlanadi:
Maktab sizi inson qilur,
Maktab hayot ehson qilur,
Maktab g‘ami vayron qilur,
G‘ayrat qilib o‘qing, o‘g‘lon!
Maktabdadur ilmu kamol,
Maktabdadur husnu jamol,
Maktabdadur milliy xayol,
G‘ayrat qilib o‘qing, o‘g‘Ion!
Bu she’rda Avloniy maktabni insonning najot yo‘li, hayotning
gulshani, kishilami kamolot sari safarbar qiluvchi lcuch, deb
maqtaydi. Abdulla Avloniyning pedagogikaga oid asarlari ichida
“Turkiy guliston yoxud axloq” asari XX asr boshlaridagi pedagogik
fikrlar taraqqiyotini o‘rganish sohasida katta ahamiyatga molikdir.
“Turkiy guliston yoxud axloq” asari axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy
asardir. Asarda insonlami “yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlardan
qaytaruvchi» bir ilm-axloq haqida fikr yuritiladi. Shu jihatlardan
qaraganda bu asar Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Mosir
Xisravning “Saodatnoma”, Sa’diyning “Guliston” va “Bo'ston”,
Jomiyning “Bahoriston”, Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, Ahmad
Donishning “Farzandlarga vasiyat” asarlari shaklidagi o‘ziga xos
tarbiyaviy asardir. Abdulla Avloniy pedagog sifatida bola
tarbiyasining roli haqida fikr yuritib “Agar bir kishi yoshligida nafsi
buzulib, taibiyasiz, axloqsiz bo‘lib o‘sdimi, allohu akbar. bunday
kishilardan yaxshilik kutmoq yerdan turub yulduzlarga qo‘l
uzatmak kabidur”, - deydi. Uning fikricha, bolalarda axloqiy
xislatlaming tarkib topishida ijtimoiy muhit, oilaviy sharoit va
bolaning atrofidagi kishilar g‘oyat katta ahamiyatga ega. 0 ‘zbek
pedagogikasi tarixida Abdulla Avloniy birinchi marta
419
pedagogikaga “Pedagogiya”, ya’ni “Bola tarbiyasining fanidir”.
deb ta’rif berdi. Tabiiy bunday ta’rif Avloniyning pedagogika
fanini yaxshi bilganligidan dalolat beradi. Abdulla Avloniy bola
tarbiyasini nisbiy ravishda quyidagi to‘ri bo‘limga ajratadi:
1. “Tarbiyaning zamoni”.
2. “Badan tarbiyasi”.
3. “Fikr tarbiyasi”.
4. “Axloq tarbiyasi” haqida hamda uning ahamiyati to‘g‘risida
fikr yuritadi. “Tarbiyaning zamoni” boiimida tarbiyani yoshlikdan
berish zarurligini, bu ishga hammani: ota-ona, muallim, hukumat
va boshqa!aming kirishishi kerakligini ta’kidlaydi. “Al-hosil
tarbiya bizlar uchun yo havot yo mamot, yo najot-yo halokat, yo
saodat yo falokat masalasidur” deb uqtiradi, Avloniy.
Tarbiya xususiy ish emas. milliy, ijtimoiy ishdir. Har bir
xalqning taraqqiy qilishi, davlatlaming qudratli bo‘lishi avlodlar
tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liq, deb hisoblaydi adib. Tarbiya
zurriyot dunyoga kelgandan boshlanib, umrning oxiriga qadar
davom etadi. U bir qancha bosqichdan - uy, bog'cha, maktab va
jamoatchilik tarbiyasidan tashkil topgan. Avloniy tarbiyaning
doirasini keng ma’noda tushunadi. Uni birgina axloq bilan
chegaralab qo'ymaydi. U birinchi navbatda bolaning sog‘ligi
haqida g‘amxo‘rlik qilishi lozimligini uqtiradi.
Avloniyning fikricha, sog‘lom fikr, yaxshi axloq, ilmma’rifatga ega bo‘lish uchun badanni tarbiya qilish zarur.
“Badanning salomat va quwatli bo‘lmog‘i insonga eng kerakli
narsadur. Chunki o‘qumoq, o‘qutmoq, o‘rganmoq va o‘rgatmoq
uchun insonga kuchli, kasalsiz jasad lozimdir”.
Abdulla Avloniy badan tarbiyasi masalasida bolani sog‘ lorn
qilib o‘stirishda ota-onalarga murojaat qilsa, bolani fikr tomondan
tarbiyalashda o'qituvchilarning faoliyatlariga alohida e’tibor
beradi.
Bolalarda fikrlash qobiliyatini o‘stirish va bu tarbiya bilan
muntazam shug‘ullanishi benihoya zarur va muqaddas bir vazifa.
Binobarin, u muallimlaming “diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga
420
yuklangan muqaddas vazifadur... Negaki fikming quwati, ziynati,
kengligi, muallimning tarbiyasiga bog'liqdur”1.
Ayni zamonda muallif ta’lim va tarbiya uzviy bog‘liq ekanini
ham ta’kidlaydi: “Dars ila tarbiya orasida biroz farq bor bo‘isa ham,
ikkisi bir-biridan ayrilmaydurgan, birining vujudi biriga boylangan
jon ila tan kabidur”2 deydi. Abdulla Avloniyning fikricha, inson
butun borliqning ko‘rki va sharafidir. Inson o‘z go‘zalligi va
murakkabligi bilan Koinotdagi barcha mahluqotlardan afzaldir.
Butun mavjudot insonga xizmat qilishi kerak, chunki inson uning
sohibidir. Chunki insonning aqli bor. U shu aql yordamida ilm
egallaydi, ilm tufayli dunyoni boshqaradi.:
“Aql, — deydi Avloniy, ~ insonlaming piri komili, murshidi
yagonasidur, ruh ishlovchi, aql boshlovchidur. ...jnsonni
hayvonlardan so‘z va aql ila ayirmishdur. Lekin inson aql va idroki
soyasida o'ziga keladirgan zarar va zulmlardan saqlanur. Yer
yuzidagi hayvoniami asir qilib, bo‘ynidan boylab, iplarining uchini
qo‘llariga bergan insonlaming aqlidur”. Avloniy insonga va uning
aqliga ana shunday yuksak baho beradi. “Ilm insonlarning madori,
hayoti, rahbari najotidur. Agar aqlingni qo‘li nafsingni jilovini
ushlasa. sani yomon yo'llarga kirmoqdan saqlar. Har narsa ko‘p
bo‘lsa, bahosi arzon bo Mur, ammo aql esa ilm va tajriba soyasida
qancha ko‘paysa, shuncha qimmatbaho bo‘lur”.
“Turkiy guliston yoxud axloq” kitobi ma’rifatparvarlik
g‘oyalarini targ‘ib qiladi. Abdulla Avloniy kitobda ilm to‘g‘risida
bunday deydi: “Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidur. Ilm
inson uchun g‘oyat oliy, muqaddas bir fazilatdur. Zeroki, ilm bizga
o‘z axvolimizni, harakatimizni oyina kabi ko‘rsatur. Zehnimizni,
fikrimizni qilich kabi 0‘tkur qilmoq,... Ilmsiz inson mevasiz daraxt
kabidur...”. Avloniy ilmni mnuman emas, balki uning amaliy va
hayotiy foydalarini aytib, “Bizlami jaholat, qorong‘ulikdan
qutqarur. Madaniyat insoniyatni ma’rifat dunyosiga chiqarur,
yomon fe’llardan, buzug1 ishlardan qaytarur, yaxshi xulq va odob
sohibi qilur... Alhosil butun hayotimiz, salomatimiz, saodatimiz,
Do'stlaringiz bilan baham: |
