Oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy pedagogika

Boshlang'ich bosqich o‘quvchilar bilan ulaming yoshiga mos,
tushunarli, ijodiy yo‘sindagi tayyorgarlik ishlarini olib borishdir.
Ana shu ishlar orqali o‘yinlar o‘quvchilarda o'z xalqining tarixiga,
an’analariga: xalq ijodiga, shu jumladan, 0‘yinlariga^ o‘zbek
xalqining qahramonona, inqilobiy o‘tmishiga qiziqish hamda
mehnatga hurmat va muhabbat uyg‘otishi lozim. Shuningdek,
ularda respublikamizning mehnatdagi yutuqlari bilan faxrlanish
hissini; xalq yaratgan go'zal narsalarga muhabbat tuyg‘usini,
tabiatdagi boyliklami qo‘riqlash ehtiyojini tarkib toptirish zarur.
Nazorar uchun savol va topshiriqlar
1. Ta’lim usullari haqida umumiy ma’lumot bering .
2. 0 ‘qitishning og'zaki va ko£rgazmali metodlari haqida
fikringiz.
3. Ta’lim usullarining mazmun mohiyatini ochib bering.
4. 0 ‘qitishning amaliy metodlari nimalardan iborat.
5. Milliy o‘yinlar, ulaming turlarini ayting.
169
VII BOB. TA’LIMDA INNOVATSION PEDAGOGIK
TEXNOLOGIYALAR
l.Ta’lim texnologiyasi
Texnologiya - bu berilgan parametrlarga mos keladigan
mahsulot olishga yo‘naltirilgan dastlabki materiallami o‘zgartirish
jarayoni va uslublarining yigindisi.
Pedagogik texnologiya - bu faqat kompyuter va texnologik
vositalami qoilash emas, bu ta’lim samaradorligini oshiradigan
faktorlami talilil qilish yo‘li bilan umumta’lim jarayonini
optimallash usullarini ishlab chiqish va prinsiplarini aniqlash.
“ Texnologiya” - yunoncha so‘z bo‘lib,”tehnos”-mahorat,
san ’at ”logos ’ ’ -ta ’limot, fan та ’nolarini anglatadu
Texnologiya - bu sifat jihatdan yangi masalalarni yechish
uchun ta’lim evolutsiyasi bosqichini tayyorlagan obyektiv jarayon.
“Texnologiya” tushunchasi texnik taraqqiyot natijasida paydo
boiadi va uning lug'aviy ma’nosi (kasb, fan, tushuncha, ta’lim,
san’at) materiallaming ishlash usul va uslublaridan iboratdir.Fan va
texnika taiaqqiyoti inson imkoniyatlarining kengayishiga olib
keldi.
Yangi texnologiyalar katta ta’lim imkoniyatlarini ochdi. Ro‘y
berayotgan sifat o‘zgarishlar shuni ko‘rsatadiki, odat boigan
tushuntirishda “o‘rgatish” jarayonlari o‘qituvchilarning kasbiy
imkoniyatlari chegarasidan tashqari chiqib keta boshladi. Vujudga
kelgan yangi texnik, axborot, bosma, eshitish va ko‘rgazma
vositalari o‘ziga xos tarzda yangi metodikalar bilan taiim
jarayoniga ko‘pgina yangiliklar kiritib, uning ajratilmas qismi
boiib qolmoqda. Biroq, pedagogik texnologik jarayonning o‘ziga
xosligi, uning an’anaviy shakllaridan ustuvorligi va hozirgi zamon
ta’limi muammolari real yechish usullari hali toia o‘rganilmagan.
170
Bu haqda chet ellik va o‘zbek avtorlari ko‘p yozmoqdalar.
Lekin barchalari pedagogik texnologiyalar kelajakda ustuvor
o‘ringa ega bo‘lishiga ishonadilar.
1950 yillarda, o‘quv jarayoniga texnik vositalami joriy etish
boshlanganda, “ta’lim texnologiyasi” termini vujudga keldi,
so‘ngra u TTV qo'ilanish metodikasi bo‘yicha keyingi yillarda
“pedagogik texnologiyalar” ga aylandi.
1960 yillar o‘rtasida bu tushuncha mazmuni xalqaro anjumanlar va chet el pedagogik bosma nashrlarida keng muhokama
qilindi.
1967 yillar PFA qoshidagi ochilgan institutni “Maktab jihozlari
va texnik vositalari ITI” deb atashdi. Shunday bo‘lsada institut
olimlari ta’lim texnologiyasi muammolari bilan shug‘ullanishar
edi.
1970 yillar boshida rivojlangan kapitalistik davlatlar: AQSh,
Angliya, Yaponiyada pedagogik texnologiyaga oid jumallar nashr
qilindi, keyinchalik bu muammo bilan maxsus muassasalar shug‘ullana boshladi. Masalan, AQSh, Buyuk Britaniyada bo‘lib o‘tgan pedagogik texnologiya bo‘yicha milliy kengashlar bunga
misoldir.
Budapeshtda 1977 yilda YUNESKO tomonidan tashkil qilingan xalqaro seminarda ta’limdagi texnologik jarayonning asosiy
xususiyatlari ko‘rsatib o‘tildi;
1. Texnikani mukammal bilish va ishlatish.
2. Audiovizual materiallar fondi bilan tanishish.
3. Ulaming samarali ishlatish metodikasini egallash va ijodiy
yondoshish. Hozirgi zamon chet el va vatanimiz tajribasini tahlil
qilish asosida, bugun ta’lim jarayonini shakllantiruvchilar doirasi
kengaytirilmog‘i lozim.
“Ta’lim texnologiyasi” tushunchasiga ta’lim maqsadlarini
tahlil qilish va rejalashtirish, o‘quv-tarbiya jarayonini ilmiy tashkil
qilish, ta’lim samaradorligini ta’minlaydigan vosita, material va
metodlar tanlanadi.
Hozirda ta’lim texnologiyasi yordamchi vosita bo‘lib qolmay
balki, о‘quv jarayonining rivojlanishida katta rol o‘ynab, uning
tashkiliy shakllari, metodlari, mazmunini o‘zgartiradigan yangi
171
sistema deb tushunilmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, o‘qituvchi va
o‘quvchining pedagogik tafakkuriga o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda.
Texnologiyani bunday tavsif qilish ta’lim jarayonidagi barcha
tuzuvchilar orasidagi uzviy bogianishning muhimligini, pedagog
va o‘quvchining o‘zaro hamkorligini ko‘rsatadi. 0 ‘quvchi passiv
ta’lim obyektidan faol shaxs ta’lim va tarbiya subyektiga aylanadi
va aktiv subyekt sifatida o‘qituvchi bilan bu jarayonda qatnashadi,
mustaqil bilim olishga intiladi. Fikrimizcha, yangi pedagogik
te?mologiyanmg boshlang‘ich maktabdagi roli va vazifalarini ko‘rsatish zarur.
Metodika asosiga qurilgan taiimga qaraganda “ta’lim texnologiyasi” ko‘p qirralidir.
Birinchidan, texnologiya asosida tub mahsulotlami aniq tavsifi
turadi. Texnologiyada maqsad markaziy komponent hisoblanib, bu
holat unga erishish darajasini aniq topishga olib keladi.
Ikkinchidan, tub va oraliq maqsadlari aniqlangani uchun
texnologiya maqsadga erishish va nazorat obyektiv usullarini ishlab
chiqishga y o i ochadi.
Uchinchidan, texnologiya o‘qituvchining pedagogik eksperiment qilishga majbur qiiadigan holatlarini kamaytiradi.
To‘rtinchidan, texnologiya o‘qituvchi va uni faoliyat turlariga
yo‘naltirilgan dars ishlanmalari o‘miga, o‘quvchilaming o‘quvo‘rganish faoliyati mazmuni va tuzilishini aniqlaydigan o‘quv
jarayonining loyihasini beradi. Metodik dars ishlanmasi har bir
o‘qituvchi tomonidan turlicha o‘zlashtiriladi, dars va o‘quvchilar
faoliyati ham turlicha tashkil qilinadi. О‘quvchilaming o‘quv
faoliyatini loyihalashtirish esa, programmalashtirilgan ta’lim
tajribasi ko‘rsatganidek o‘quvchilaming o‘zlashtirish darajasini
ko‘taradi. Inson - bu murakkab tizim va unga kuchi va yo‘nalishi
har xil yoki qarama-qarshi boigan ko‘p sonli tashqi kuchlar ta’sir
etadi, shuning uchun u yoki bu ta’siming samarasini oldindan aytib
berish qiyin. Ijtimoiy texnologiya bu borada katta samaraga ega,
chunki u qayta aloqaga kirisha oladi.
Masalan, o‘qituvchi doimiy nazoratni tashkil qilib, o‘quv materialini o‘zlashtirishda qiyinchilikka duch kelgan o‘quvchilami
aniqlaydi va ular bilan qo‘shimcha ish olib boradi. Bunday paytda
172
o‘qituvchi yangi materialni tushuntirish va mustahkamlash texnologiyasini qo‘llaydi. Ya’ni, bu narsa materialni yetarli darajada
o‘zlashtira olmaganlar uchun o‘tkaziladi. Endi texnologiyaning
yana bir turi haqida to‘xtalib o‘tamiz. Bu tushuntirish metodi va
mustahkamlashdir.
Masalan, dars boshida o‘qituvchi 4-5 daqiqa savol-javob qilib,
o‘tgan darsdagi qaysi savollami qaysi o‘quvchi qay darajada
o‘zlashtirganini aniqlaydi. So‘ngra, o‘qituvchi mavzuni boshqatdan
tushuntirib o‘tirmay, so‘rash davomida sinf diqqatini aynan фи
savollarga qaratadi. Savolga to‘Iiq javob qaytargan o‘quvchilar
tinglanadi va sinfdagi barcha o‘quvchilar о ‘ zlashtirmaganlarini
bilib oladilar. Bu usul o‘qituvchilarga mashg‘ulotidagi muammolami aniqlab, tezda ularni yechish, ya’ni o‘quvchilarga yordam
berishga imkon yaratadi.
Bunday texnologiya jarayoni vaqtni tejab, o‘tilgan materialni
so‘rash metodi orqali mustahkamlashga ko‘maklashadi. Ijtimoiy
texnologiya muayyan barcha sharoitlarga tezda moslashi$hi bilan
ko‘zga yaqqol tashlanadi.
Ta’limda joriy etilayotgan texnologiyaning asosiy o‘ziga
xosligi, ulaming insonparvarlikka yo‘naltirilganligidadir. Shaxsga
yo‘naltirilgan ta’lim ta’limning insonparvarlikka yo‘naltirilganligi
bilan bog‘liq bo‘lib, bunda bolalaming axborotlar bilan ishlashdagi
kasbiy yondashuvi, har bir o‘quvchi olingan ma'lumotni
tizimlashtira olishi, fikrlashda mantiqiy izchillikka rioya qilishi
bilan xarakterlanadi.
Shaxsga yo'naltirilgan ta’lim jarayonining asosiy komponenti ta’ limiy vaziy at bo ‘ lib, ta’ lim oluvchilaming kasbiy fimksiyalari to‘rt asosiy texnologiya asosida taWil qiladi:
1) “Masala bilan yondashuv texnologiyasi” shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim mazmunini belgilovchi elementlardan tuzilgan turli
darajadagi masalalardan iborat;
2) “0 ‘quv dialogi texnologiyasi” didaktik kommunikativ muhitni yaratish bilan bogiiq, subyektiv fikrlovchi muloqotni ta’minlovchi, refleksiya va shaxsni mustaqil o'z-o'zini tashkil etishi;
3) “Imitatsion ta’limiy о'yin texnologiyasi” musobaqa
shartlarini ta'minlovchi bellashuv;
173
4) “Taiimning moslashuvchanlik texnologiyasi” intellektu
tizimlaming o‘ziga xosligiga asosan vujudga keladi, mazmun, jarayonlami o‘zaro bogiiqligi va o‘zaro ta’ sir bosqichlaridan
iborat.Ta'liin faoliyatining ko‘p qirrali aniqlanishi, har bir bosqich
doirasida ish tarkibining sikl modeli moslashuv algoritmi yordamida, operativ tahlil asosida va ta’lim oluvchining kasbiy rivojlanish darajasi korreksiyasi misolida aniqlanadi. Ta’lim jarayonini
chiziqsiz tashkiliy va boshqaruv texnikasidan foydalanish kam vaqt
ichida maqsadga erishishni ta'minlaydi.