Oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy pedagogika

Tarbiyai fikriya Fikr va aql insonni kamolotga yetkazadi va
o‘qish, o‘rganish qobiliyati uni saodatmand qiladi. Insonning komil
aqli yaxshilik muhokamasidir. Muhokama nima? Muhokama ikki
qismga bo‘linadi: birinchisi Kaziyyatxoi ma’lum (ma’lum bo‘lgan
hukm, voqea va hodisalar), ikkinchisi Kaziyatxoi majhul
(noma’lum voqea va hodisalar)dan xulosa chiqarilishidir.
Masalan, “Vatan xizmati vojibdir” (shartdir). Bu hukm noma’lxun (majhul)dir. Bu hukmga у ana boshqa ikki ma’lum hukm
lozimdir, ya’ni “Vatan bizning valine ’ matimizdir” (sahovatmandimiz, ne’matlar bilan ta’minlovchimizdir). “Har bir valine’mat (oliy himmat inson)ning Vatan uchun xizmati vojibdir”, bas
“Vatan xizmati vojibdir” degan hukm yuqoridagi ikki ma’lum
kazi(y)yatlar bilan ochiladi.
Demak, muhokama uch qismdan tashkil topib, avvalgi hukm
noma’lum bo‘lib, qolgan ikki qismi awalgisini to‘ldiradi va
kazi(y)yati ma’lum deb, ataladi. Demak, inson muhokama orqali
kamolotga yetadi. Muhokamani aniq va ravshan bo‘lishi uchun uch
narsa zarur bo‘lib hisoblanadi.
1. Isobot
2. Istiqomat.
3. Sur’at
Isobot ma’lum kaziyyati hukmning to‘g‘riligiga, bexatoligiga
aytiladi. Istiqomat ma’lum voqea-hodisalaming hukmning
barqarorligi, sur’at esa to‘xtovsiz, tezlik bilan tartib berilishi
demakdir.
426
Awalo, bolalami hisobot soliibi bo‘lishlarida, bir voqea va
hodisa ustidan fikr yuritganlarida ularga to‘g‘ri, bexato ma’lumotlar beraylik, chunki xato fikrlar ulami xatolarga, xatarli yo‘llarga
olib borishi tabiiydir. Asossiz muhokama bolalar tarbiyasiga katta
ziyon yetkazadi. Keyin bolalami istiqomat soliibi qilib fikr yuritishlariga ahamiyat berishimiz kerak, ulami ma’lum kaziyyatlami
noma’lum kaziyyatlardan to‘g‘ri, aniq ajrata oladigan holatda
tarbiyalash lozim, ya’ni har bir masala sohasidagi ma’lumotlami
g‘alati tushunmasliklari uchun bolalami muhokama qilishga
odatlantirish kerak. Yomonning yomonligini, yaxshining yaxshiligini muhokama orqali tushuntiring, doimo shunga diqqat qilingki,
bolalar hech narsani ko‘r-ko‘rona taqlid sifatida qabul qilmasinlar.
Madaniyatli akvomlar (qavmlar, xalqlar) o‘z maktablarida hisob,
tarix, madaniyat, fizika, jo‘g‘rofiya. ashyoviy darsi va boshqa
maxsus fanlami yuqoridagi ikki maqsad (Isobot va Istiqomat
maqsadlari)ga jalb qilish uchun o'qitadilar.
Fitrat bu fikrlari bilan bolaga to‘liq aqliy ta’lim berish uchun
mana shu yuqoridagi ijtimoiy, ilmiy, dunyoviy fanlami maktab
dasturlariga kiritish kerak degan xulosaga keladi. Va jadidlar bilan
ochgan yangi usul maktablarida iloji boricha shu fanlami ham
bolalarga o'rgatadilar.
Fitrat maktablarda bolalarga nisbatan qo‘llaniladigan tan
jazolarini butunlay qoralaydi, unga qarshi chiqadi. Bolani tayoq
zarbi bilan yaxshi inson qilib tarbiyalab bo‘lmasligini tushuntirib
beradi.
Fitrat o‘quvchi shaxsini hurmat qilish zarurligini, unga nisbatan
insoniy munosabatda bo'lish, qilgan gunohlarini o‘ziga to‘g‘ri,
yaxshi so‘z bilan tushuntirish kerakligini, shunda u ham o‘qituvchini hurmat qilishini uqtiradi. Fitrat yana bolaga beriladigan bilim
uning yoshi va bilish darajasiga mos bo‘lishi, bolaga qiyinlik
qilmasligini, agar beriladigan bilim bolaga juda oson yo juda
qiyinlik qilsa u bilim olishdan bezib qolishini uqtiradi.
Fitrat inson kamolotiga erishish uchun doimo intilishi, harakat
qilishi lozimligi, doimo oldiga maqsadlar qo‘yishi va unga
yetishish uchun kurashishi kerakligini, hech bir baxt yoki boylik
ham inson intilmasa o‘z-o‘zidan kelmasligini uqtirib o‘tadi va bu