Қистирмалар учун бўшлиқларни шакллантиришнинг асосий тамойиллари Қистирмалар тишнинг анатомик шаклини, унинг йўқотилган функциясини тиклаши, профилактик мақсадларга хизмат қилиши, кариес рецидивининг олдини олиши, ва эстетик талабларга жавоб бериши лозим.
Юқорида кўрсатилган вазифаларни бажариш учун тиш тўқимасининг кариес билан шикастланган барча тиш тўқимасини кесиб олиш лозим. Қистирма бўшлиқда зич жойлашиши ва функция вақтида ишончли фиксация қилиниши лозим. Ва ниҳоят, бўшлиқ қирралари ва қистирма қирралари орасида ишончли герметизм яратилиши лозим. Агар қистирма тишнинг қолган қисми билан бир бутун бўлиб, тишнинг нормал функциясини қайтадан тиклайдиган ҳолатда буларнинг барчасига эришиш мумкин.
Қистирма остида бўшлиқ шаклланганда маълум тиббий ва техник қоидаларга риоя қилиш лозим. Дентин ва эмални кесиб олиш тиш пульпасининг ҳолатида акс этади. Бу операция қанча катта бўлса, пульпанинг реакцияси шунча кўп ифодаланади ва шунча кўп унинг тақдири учун хавотирланишга асос бўлади. Шунинг боис қистирма учун бўшлиқ шакллантирилганда доимо пульпа устида етарлича дентиннинг қалин ва бир текис қатламини қолдириш лозим. Шунингдек хавфсизлик зоналарини билиш зарур, улар чегарасида, бўшлиқнинг очилиб қолишидан хавфсирамай, ишонч билан тишнинг қаттиқ тўқималарини кесиб ташлаш мумкин. Мўлжални олиш мақсадида қистирма учун бўшлиқни шакллантиришда рентген суратини олиш ва пульпа бўшлиғининг топографиясини ўрганиш лозим. Бунда шуни инобатга олиш лозимки, рентген сурати тиш бўшлиғининг тузилишини фақат сурат проекциясида ўрганишга имкон беради. Шунинг учун олд қатордаги тишларни чархлашда қўшимча тарзда Н.Г. Аболмасовнинг (расм 125) турли ёшда тиш деворларининг қалинлиги ҳақидаги маълумотларидан фойдаланиш лозим. Тиш бўшлиғи топографияси ва унинг турли деворларининг қалинлигини ўрганиш шунингдек хавфсизлик зонасини ажратиб олишга имкон берди (Н.Г. Аболмасов ва Е.И. Гаврилов, 1967).
Қуйидагилар қистирмалар учун бўшлиқларни шакллантиришнинг асосий тамойилларига киради:
1. Яшиксимон бўшлиқни яратиш, ундан қистирманинг мумли модели фақат битта йўналишда чиқариб олиниши мумкин.
Бўшлиқни шакллантиришга киришишдан аввал шифокор кариоз емирилишнинг жойлашиши ва ўлчамини синчиклаб ўрганиши лозим, нафақат тишнинг турли юзаларида кариоз жараён борлигини, балки пломбаланган кариоз бўшлиқларни ҳам ҳисобга олади. Бўшлиқни чархлашнинг режасини тузишда авваломбор мумли моделни чиқариб олинадиган, кейинроқ эса тайёр қистирмани киритиладиган йўналишни аниқлаб олиш лозим. Танланган йўналиш бўшлиқни шакллантиришда жўнатиш пункти бўлиб ҳисобланади, уларнинг деворлари ушбу йўналишга параллел бўлиши лозим.
Қистирма мустаҳкам бўлиши учун ён деворлари ва асосидан ҳосил бўлган бурчак шакли муҳим аҳамиятга эга. Агар бу бурчак аниқ ифодаланса ва тўғри бурчакка яқинлашса, унда протез мустаҳкам бўлади, чунки протезнинг чайнаш юзасига таъсир кўрсатувчи кучлар цемент ва тишнинг қаттиқ тўқималарига нисбатан босимга айланиб, тарқалади. Агар бу бурчак юмалоқланган бўлса ва тўмтоқ бурчакка яқин бўлса, протезнинг фиксацияси яхши бўлмайди, чунки чайнаш юзасига тушувчи кучлар, қисман протезни силжитувчи шикастланишга айланади.
Бўшлиқнинг очилиб қолиш хавфи бўлган чуқур кариесда яшиксимон бўшлиқда ясси тубни яратиш тамойилидан чекиниш мумкин. Яхшиси бундай ҳолатларда, пульпа камераси (тиш бўшлиғи) устида мустаҳкам ҳимоя томини сақлаган ҳолда, шарсимон тубида поғонани яратган маъқул. Баъзи ҳолатларда аввалдан бўшлиқ тубини цемент билан текислаб олиш ва қотган цементда ясси, унча чуқур бўлмаган тубни яратиш мумкин. Фақат айрим ҳолларда жуда чуқур бўшлиқларда алоҳида чуқурчаларни қолдириш билан кариоз жараённинг чуқур кириб борган жойида унча ясси бўлмаган тубни шаклланишига йўл қўйилиши мумкин.
Барча ҳолатларда бўшлиқ чуқурлиги унинг кенглигининг ярмисидан ошмаслиги лозим. Ён тишларнинг окклюзион юзасида бўшлиқ шакли асимметрик бўлиши мақсадга мувофиқ, бу унга қистирмани киритишда мўлжал бўлиб ҳисобланади. Окклюзион юзада икки ёки ундан ортиқ бўшлиқ бўлганида уларни бир бўшлиққа бирлаштириш керак.
Тишларнинг вестибуляр юзасида бўшлиқларни одатда кариоз бўшлиқларнинг ташқи кўриниши ёки понасимон нуқсонларни такрорллаб шакллантирилади.
Бўйинолди бўшлиқларини шакллантиришда иккита асосий вазифани ҳал қилишга тўғри келади: иккиламчи кариесни олдини олиш ва қистирманинг ишончли фиксациясини яратиш. Бунда, биринчидан, бўйинолди соҳасида кариеснинг юза тарқалишига мойиллиги, иккинчидан, бўшлиқнинг тиш экватори – иммун зонага яқин жойлашгани, ва учинчидан, шу жойда унинг юзасига яқин жойлашган тиш бўшлиғининг очилиб қолиш хавфини ҳисобга олиш лозим.
Пульпа камерасининг очилишини олдини олиш учун, айниқса олд қатордаги тишларда, бўшлиқнинг сферик туби шаклланади. Бўшлиқ туби юзаси бўртиб чиққанлиги сабабли, мезиал ва дистал деворлари бир-бирига нисбатан маълум бурчак остида ётади. Милколди ва кесувчи қиррага қараган деворлари ўзаро параллел бўлиши лозим. Деворларнинг бундай ҳолати қистирманинг ишончли фиксациясини таъминлаб беради.
Бир ёки икки апроксимал юзани қамраб олган юза жойлашган кариесда чуқурлиги 1-2 мм бўлган штифтлар учун қўшимча каналчаларни яратиш йўли билан қистирма фиксациясини кучайтириш мумкин.
Милкка қараган девор айниқса яхши шаклланади. Милкка яқин жойлашган бўшлиқ қиррасини, кариеснинг қайталанишини олдини олиш учун, милк остига киритиш лозим. Бу нарса эстетик жиҳатдан ҳам тўғри ҳисобланади: милк билан беркитилган қистирманинг тишнинг қаттиқ тўқималарига туташиб туриши сезилмайди. Агар милк ва бўшлиқ ўртасидаги оралиқ 2 мм дан ошмаса, уни сақлаб қолиш лозим, чунки бўшлиқ қиррасининг милк қирраси билан бир хил даражада жойлашиши иккиламчи кариеснинг ривожланишига олиб келади.
Кесувчи қирра ёки чайнаш юзасига қараган бўшлиқ девори, тиш экваторининг чизиғини такрорлаши лозим, яъни эгик бўлиши лозим. Шу билан бир вақтда бўшлиқни кариесга иммун бўлган экватор соҳасига зарурат бўлмаса чиқариш керак эмас.
Тишнинг икки ва ундан ортиқ юзаларида жойлашган бўшлиқларнинг ўзига хослиги қуйидагидан иборат. Ён тишларнинг апроксимал қўшни юзаларига етиб бориш осон бўлмаганлиги сабабли, асосий бўшлиқдан ташқари, окклюзион юзага чиқарилувчи, қўшимча бўшлиқни шакллантириш лозим.
2. Чайнаш босимига қарши турувчи бўшлиқнинг туби ва деворини яратиш.
Чайнаш босими остида қистирманинг силжишини олдини олувчи бўшлиқ тубининг йўналиши катта аҳамиятга эга. Бўшлиқнинг мустаҳкамроқ девори томонига бир неча қия бўлган тубни яратиш рационал деб ҳисобланади. Бўшлиқ тубида бундай йўналишдаги тубни яратиш анча қийинчиликлар туғдиради ва ҳар доим ҳам уни бажариш осон эмас. Шунинг учун амалда бўшлиқ тубига вертикал чайнаш босимига нисбатан қатъий перпендикуляр ҳолатни бериш билан чегараланади ва бўшлиқ тубининг қиялигини кучсиз девор томонга ёки бўшлиқнинг очиқ қисмига оғишига йўл қўйилмайди. Бўшлиқ туби кучсиз девор томонга оғадиган бўлса, қия яссилик ҳосил бўлади, қистирма сирғаниб чиқиб кетади ва деворнинг синишига олиб келиши мумкин. Агар бўшлиқ тубининг қиялиги мавжуд бўлмаган тиш девори томонга йўналган бўлса, унда бу қистирманинг силжишига олиб келади ва унинг фиксациясини бузади.
