Олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

ХМине, Мулти-Cоин, АроМине, 
БитеМинер
ва 
Бит-Лите
ларни киритиш мумкин. Буларда ҳам 
фойдаланувчи даромади миқдорини кўпайтириш учун ўз шахсий 
пулларига ҳисоблаш қувватлари сотиб олиши ҳам мумкин. Агарда 
фойдаланувчи пулдор бўлса, у криптовалюталар майнинги учун бирор 
бир сифатли дастур сотиб олиши ва соло-майнингни амалга ошириши 
мумкин.
7.2. Криптовалюталар электрон тижоратида тўлов тизимлари 
Хозирги замондаги анъанавий тўлов инструментлари бўлган 
мамлакатлар валюталари билан амалга ошириладиган интернет тармоғи 
орқали мамлакатлараро тўловларда бир қанча ўзига хос муаммолар 
мавжуд. Булар жумласига, масалан, қуйидагиларни киритишимиз 
мумкин: 

Тўловларни амалга оширишда албатта банклар томонидан 
белгиланган юқори комиссион ҳақни тўлаш; 

Томонларнинг тўлиқ реквизитларини (манзили, ҳисоб рақами, исми-
шарифи ва бошқалар) ўзаро олди-сотти қилаётган шахслардан 
ташқари, албатта учинчи томонга (банкка) маълум бўлиши; 

Тўловларни марказлашган ҳолда қайсидир ташкилотлар томонидан 
бошқарилиши; 

---

288 

Айрим ҳолатларда тўловлар амалга оширилгач, уни бекор қилиш ҳам 
мумкинлиги туфайли, сотувчи ҳам ишонч ҳосил қилиши учун кўпроқ 
маълумотлар сўраши керак бўлади. 
Юқорида келтирилган барча камчиликларни ҳал қила оладиган бир 
тизим сифатида илк криптовалюталардан бири бўлган рақамли пул 
бирлиги биткоин пайдо бўлди. Биткоин 2009 йил 3 январда ўзини 
Сатоши Накамото деб атаган шахс томонидан яратилган ва 2008 йил 31 
октябрида «
Биркоин – электрон тўловларга мос рақамли тизим
» 
(«Битcоин: А Пеер-то-Пеер электрониc Cаш Сйстем»
) деб номланган 
мақолада оммавий эълон қилинган. Ушбу биткоин валютаси ишончга 
эмас, балки криптографик кодлаш тизимига асосланган ва ўзаро ҳеч 
қандай воситачиларсиз (
банк ёки бошқа молиявий инструментларсиз
) 
тўловларни бевосита иштирокчилар орасида амалга оширилишини 
таъминловчи тўлов тизими валютасидир. Бунда назорат қилувчи 
органларсиз, 
рақамли 
валюталарнинг 
ҳақиқийлигини 
мураккаб 
математик алгоритмлар асосида тасдиқланадиган тизим амал қилган 
холда иштирокчиларнинг ҳар бири ушбу пул бирликларни эмиссия 
қилиши ҳам мумкин. Биткоиннинг ўзига хос жиҳатлари сифатида 
қуйидагиларни кўрсатишимиз мумкин: 

Марказлашмаган тизим – ҳар бир иштирокчи тенг ҳуқуқ ва 
имкониятларга эга; 

Ҳисоб-китобларнинг тўлиқ шаффофлиги – ҳар бир иштирокчи барча 
транзакцияларни кўриши мумкин; 

Назоратнинг йўқлиги – ҳеч бир давлат ёки ташкилот тизим ичидаги 
операцияларни назорат қила олмайди; 

Сирлилик – тизим иштирокчилар ҳақидаги маълумотларни 
тасдиқланишини сўрамайди; 

Криптотангаларни эмиссия қилиш чекланган –жами 21 миллион БТC 
(биткоин тангаси) чиқарилади; 

---

289 

Баланс икки ёқлама ёзув асосида бўлмайди, балки барча 
транзакциялар хронологик тартибда барча иштирокчиларда 
кўринади; 

Криптовалюталар инфляцияга учрамайди. Қиймати эса бозордаги 
талаб ва таклифга қараб ўзгаради; 

Юридик (ҳуқуқий) жиҳатдан криптовалюталарнинг ишлатилиши 
учун ҳеч қандай асос мавжуд эмас; 

Биткоин ва у билан боғлиқ операцияларнинг амалга оширилиши учун 
фақатгина интернет тармоғига уланган ва тегишли дастурий-
техник таъминотга эга бўлган иштирокчиларнинг мавжуд бўлиши 
кифоя. 
Криптовалюталар билан ишлаш жараёни қайсидир маънода олдиндан 
мавжуд торрент тизимида ишловчи иштирокчиларнинг ўзаро файллар 
алмашинувига ҳам ўхшаб кетади. Фақат бу тизимда файллар ўрнида 
махсус криптографик кодлар хешланган холда блокларга йиғилади. 
Ушбу блокларнинг вақт бўйича тўғри кетма-кетликда тузилиши эса 
блокчейн (
блоклар занжири
) технологиясини юзага келтиради, масалан: 
Ҳар бир иштирокчининг амалга оширадиган транзакциялари оммавий 
калит ва маҳфий калити орқали амалга оширилиши кўзда тутилади. 
Оммавий калит орқали бўладиган ҳаракатлар ва транзакциялар умумий 
тизимда барча иштирокчилар томонидан қайд этилиб борилади. Маҳфий 
(
ёпиқ
) калит орқали келиб тушган пул маблағлари тасдиқланади. Бу 

---

290 
транзакцияларни амалга ошириш ва умуман бошқа ҳар бир транзакцияни 
ишлов берган холда сақлаб олиш учун замонавий юқори кўрсатгичли 
параметрларга эга бўлган (
видеокарта ишлов бериш тезлиги ва 
процессор такт частотаси ўта юқори бўлган
) компъютерлар ва тезкор 
интернет алоқаси бўлиши талаб этилади. Тизим тўлиқ кучланишда 
ишлаши учун эса компъютерлар кўпроқен эргия сарфини талаб этади. 
Ушбу ҳаражатларни сарфлаш орқали иштирокчилар рағбатлантириш 
сифатида янги криптовалюта (
биткоин, эфириум, лайткоин ва 
бошқалар
) ёки оддий пулларда комиссион ҳақ олиш имкониятига эга 
бўладилар. Иштирокчилар сони қанчалик кўпайгани сари криптовалюта 
тангаларини олиш ҳам шунчалик қийинлашиб бораверади. Худди 
шунинг учун ҳам криптовалюта тангаларини қўлга киритишни олтин 
қазиб олиш майнинг қилиш учун катта-катта иншоотлар ва бинолардан 
фойдаланган холда доимий равишда ишлаб турувчи йирик серверлардан 
иборат “