Олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

дотcом
компанияларнинг акциялари жуда ҳам тушиб 
кетди ва кўпгина компаниялар бунинг оқибатида хонавайрон бўлдилар. 
CоинМаркетCап
сайтининг маълумотларига кўра, хозирги пайтда 
интернетда 900 га яқин рақамли криптовалюталар мавжуд. Бу бозорда янги 
иштирокчилар деярли ҳар куни пайдо бўлаяптилар ва уларнинг барчаси ҳам 
яхши ўйлаб тузилган бизнер-режага эга ёки улар фирибгар эмас деб аниқ 
айтиб бўлмайди. Уларнинг банкрот бўлиши бутун криптография бозорининг 
тушкунликка 
учрашига 
олиб 
келиши 
мумкин. 
Яъни, 
сунъий 
криптовалюталарнинг инқирози ўз ортидан биткоин, лайткоин ва 
эфириумларнинг ҳам инқирозига сабаб бўлиши мумкин. Лекин шуни ҳам 
айтиш керакки, криптовалюталар учун яна катта бир ҳавф давлат томонидан 
ҳам келиши мумкин ва муқаррар. Молиявий аналитик Джеймс Даймоннинг 
айтишича, “
Валюта бу давлат томонидан биринчи навбатда яратиладиган 

---

337 
нарсадир. Давлат эса валюта айланишини марказий банк ёрдамида назорат 
қилади. Ундан ташқари, давлат ким валютага эгалик қилаяпти, у қаерда 
турибди ва нималарга сарф қилинишини билишни истайди
. 
Худди шунинг 
учун ҳам Хитой криптовалюта биржаларини ёпаяпти. Криптовалюталар 
қанчалик кўп бўлса, давлат шунчалик фаолроқ уни назорат қилишни 
хохлайди. Хозирча криптовалюталар янгилик бўлгани учун давлат ундан 
фойдаланишга чидаб турибди, аммо ундан бирор кимса ёки ташкилот зарар 
кўргани аниқланса ёки кимдир ундан ноқонуний амаллар учун фойдаланса, 
давлат шу заҳоти уни ёпиб қўяди
”. Масалан, 2015 йилда Россия молия 
вазирлиги “
пул суррогати
” чиқарганлар ва уни сотишга уринганларни етти 
йилгача қамоқ жазоси билан жазолашни таклиф қилди. Пул суррогати 
термини криптовалюталарга ҳам тегишлидир. 
Қуйида мамлакатлар миқёсида биткоин тизими элементлари (тармоқ 
иштирокчилари) сони келтирилган (2017 йил сентябр холати) 
1. АҚШ 
2567 
(27,58%) 
2. Германия 
1688 
(18,13%) 
3. Франция 
657 (7,06%) 
4. Хитой 
558 (5,99%) 
5. Нидерландия 
445 (4,78%) 
6. Канада 
378 (4,06%) 

---

338 
7. Номаълум мамлакатларда 
332 (3,57%) 
8. Англия 
322 (3,46%) 
9. Россия 
305 (3,28%) 
10. Сингапур 
210 (2,26%) 
Булар битнодеснинг 14 сентябр 2017 йилги 
маълумотлари эди. 
 
Россия давлат банки криптовалюталарни рақамли маҳсулот деб тан 
олган холда уни ҳам солиққа тортиш кераклигини билдирди. Аммо 
криптовалюталар олтин заҳиралари билан таъминланмаганлиги туфайли, 
уларни кўплаб миқёсда чиқариш валюта бозорига парокандалик олиб келиши 
мумкин. Инсонлар пул ўрнига криптовалютяларни оммавий ишлата 
бошлашса, у аста-секин пулнини ўрнини эгаллаб олиши мумкин. Россиядаги 
ва дунёнинг бир қанча мамлакатларидаги ҳуқуқ-тартибот органлари 
кўпчилик криптовалюта биржаларига интернет орқали киришни ёпиб 
қўяяптилар – уларнинг фикрларича, рақамли валюталарнинг анонимлилик 
хусусияти туфайли “
криптовалюталар наркотик моддалар, қурол-яроқ, 
қалбаки хужжатлар савдосида ва бошқа турдаги ноқонуний жиноят 
ишларида қўлланилиши мумкин
”. Яъни, назорат қилиб бўлмайдиган 
траҳсчегаравий криптооперациялар терроризмни молиялаштириш учун 
ҳизмат қилади. Аммо, криптовалюталар тўлиқ анонйм эмаслиги ғарб 
давлатларидаги полиция ҳизматлари ва махсус ҳизматлар амалиётидан 
аллақачон маълум бўлган, чуни улар биткоин-ҳамёнлар эгаларини маҳсус 
дастурий таъминот ёрдамида бемалол аниқлай оладилар. Масалан, 2017 йил 
бошида Дания полицияси интернет орқали наркотик моддалар заказ қилган 
ва унга биткоинлар ёрдамида пул тўлаган шахсни аниқлади. Унинг қанча 

---

339 
пулга наркотик моддалар заказ қилганини аниқлаган холда бу шахсни саккиз 
йилга қамоқ жазосига хукм қилинди (
Берлингске нашриётидан
). Бу 
операцияни амалга ошириш учун 
Чаинаналйсис
деб номланган америка 
компаниясининг шу номдаги аналитик дастуридан фойдаланилди. Ушбу 
дастурни Даниялик Ян Моллер ишлаб чиққанлиги аниқланди. Лекин бу 
ҳуқуқ-тартибот органлари томонидан биткоин-ҳамённинг эгаси аниқланган 
(
деанонимизация
) биринчи ходиса эмас. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, 
биткоин яратувчининг кимлиги халигача маълум эмас, бу эса бундан энг 
аввал ким фойда олган ва унинг (
ёки уларнинг
) мақсадлари нима бўлганини 
аниқлашга имкон бермайди. Худди шунинг учун ҳам