87
Лекин ҳар бир шахс, инсон асосан бирор бир мамлакат ҳудудида
яшайди ва кўпинча маълум мамлакатнинг фуқароси ҳисобланади. Шунинг
учун алоҳида шахслар, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини
таъминлашда давлат марказий ўринда туради.
Давлат бунинг учун энг аввало инсонларнинг ҳуқиқини таъминловчи
ҳуқуқ тизимини яратади. Яъни ички ҳуқуқларини таъминловчи ҳуқуқ
тизими, миллий ҳуқуқ тизимининг таркибий қисми ҳисобланади.
Мамлакатимизда инсон ҳуқуқларини таъминловчи миллий ҳуқуқ
тизимида Ўзбекистон Конституцияси алоҳида ўрин тутади. Конституцияда
инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликлари мустаҳкамланади,
уларни таъминлаш йўллари белгиланади. Конституция инсонларга
тегишли барча ҳуқуқларни қайд қила олмайди, фақат инсон учун энг зарур
ҳаётий ҳуқуқ ва эркинликларни мустаҳкамлаб қўяди.
Конституциямиз
ишлаб чиқилаётган вақтда инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро аҳамиятга эга
энг асосий ҳужжатлар: “Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси”,
“Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисида Битим”,
“Фуқаролик ҳуқуқлари ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги Битим ва унга
илова қилинган факултатив баённома”ларининг қоидаларидан кенг
фойдаланилди. Бундан ташқари инсон ҳуқуқларига тааллуқли халқаро
ҳужжатлар:
“Хотин-қизлар
ҳуқуқларини
камситилишининг
барча
шаклларига барҳам бериш тўғрисида Конвенция”, “Бола ҳуқуқлари
тўғрисида Конвенция” ва бошқа ҳужжатларга қўшилиш билан
мамлакатимиз шу ҳужжатлар кўрсатмаларини бажариш ва ҳужжат
қоидаларини миллий қонунчилигимизга сингдириш мажбуриятини олди.
Агар халқаро ҳужжатлардаги қоидалар мамлакатларни бажариш учун
кўрсатма бўлса, ҳар бир мамлакат, жумладан Ўзбекистон миллий
қонунчилигида ана шу кўрсатмаларни амалга ошириш чоралари ҳам
белгиланади ва шу билан инсон ҳуқуқларини таъминлаш реал воқейликка
айланади.
Судга шикоят қилиши ҳуқуқи кафолатланади. Кафолатлар “Судлар
тўғрисида”ги, “Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва
эркинликларини бузадиган
хатти-ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида”ги
қонунлар билан кўзда тутилган.
Суд ҳокимияти органларининг асосий вазифаси собиқ тузумдаги
сингари жазолаш бўлмасдан, қонунларга асосан, фуқаролар ҳуқуқ ва
эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳар қандай тажовузлардан
ҳимоя қилиш ҳисобланади.
Судларга шикоят қилиш тартибини белгиловчи қонун эса, ҳар қандай
ҳолларда судга бузилган ҳуқуқларини тиклашни, тегишли орган,
88
мансабдор шахс, жамоат бирлашмаларини ноқонуний ҳужжатларини бекор
қилишни сўраб мурожаат қилиш мумкинлигини белгилаган.
Фуқаролар ўз ҳуқуқ ва эркинликлари ошкора бузилганда (агар фуқаро
шундай хулосага келган тақдирда), ҳуқуқ ва эркинларини амалга ошишига
тўскинлик қилувчи ҳолатлар мавжуд бўлса, фуқаролар
зиммасига
қонунларда кўзда тутилмаган вазифалар юкланса судга мурожаат этишга
ҳақлидир.
Мамлакат қонунларида фуқароларнинг бурчлари ўрнатилиб, улар
фуқароларнинг ҳуқуқларини бузилмаслиги, давлат манфаатларига зиён
етмаслиги нуқтаи назаридан белгиланади.
Бурч асосан қоидалардан келиб чиқади; у доимий ёки муддатли бўлади;
давлат томонидан белгиланади ва бажарилиши талаб этилади. Бурч ихтиёрий
бажаришга хавола қилинади, ихтиёрий бажарилмаганда жиноий, маъмурий
жазолар кўлланилади.
Бурчни
бажариш барча учун мажбурий, айрим бурчлар эса алоҳида
фуқароларга тааллуқлидир. Масалан, ҳарбий хизматни - ўташ бурчи ҳаммага
ҳам тааллуқли эмас. Худди шунингдек қонунда белгиланган солиқлар ва
маҳаллий йиғимларни хеч қандай даромадга эга бўлмаганлар тўламайди.
Фуқароларга яшаш, меҳнат қилиш, билим олиш ва бошқа фаолиятлари
буйича кўплаб бурчлар белгиланган.
Конституцияда эса жамият ва давлат ҳаёти учун умумий ва энг зарур,
қилиниши мажбурий ёки қилиш мумкин бўлмаган хатти-ҳаракатлар бурч
сифатида белгиланган. Шунинг учун улар мазмуни, амал қилиш доираси,
аҳамияти нуқтаи назаридан асосий бурчлар деб аталади. Фуқароларнинг
“Конституциявий бурчи” ёки “асосий бурчи” бир маънода ишлатилади ва
тушунилади. Асосий бурчларни бажарилишидан жамият аъзолари, давлат
бирдек манфаатдордир. Яна бурчлар ихтиёрий ва тўла бажарилиши жамият
ривожланишига ижобий таъсир қилади.
Ўзбекистан Конституциясининг XI-боби “Фуқароларнинг бурчлари” деб
номланган ва олти моддани ўз ичига олади. Бубурчлар сиёсий, иқтисодий,
шахсий масалаларга тааллуқли, бажарилиши мажбурий хатти-ҳаракатлардир.
Конституцияда фақат нималар бурч эканлиги кўрсатилиб, уларни
бажармаслик учун жазолар кўрсатилмаган. Белгиланган бурчларни
бажармаганлик учун жиноят ва маъмурий қонунчиликда жазолар
белгиланган. Бурчларни бажармаганлик учун жазо турлари ва миқдори
қонунларда белгиланган доирада суд томонидан белгиланади.
Конституцияда белгилаб куйилган ҳар қандай бурч фуқаролар учун
бажарилиши шарт бўлган мажбуриятдир.
89
Демак бу биринчидан, ҳар бир фуқаро нафақат
Конституцияга балки
барча қонунларга риоя этишга мажбур. Бу қонунийлик принципини мазмун
ва моҳиятига мос келиб, ана шу принципни амалга ошишини таъминлашни
назарда тутади. Иккинчидан, ҳар бир киши-фуқаро бошқа
кишиларнинг
ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга
мажбурдир. Шахс ва фуқароларнинг ҳуқуқий ҳолатига тааллуқли
Конституция нормаларидҳам, фуқаролар ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга
оширишда бошқа шахсларнинг манфаатлари, ҳуқуқлари ва эркинликларига
путур етказмасликлари шарт дейилган қоида мавжуд (Конституциянинг 20-
моддаси). Ана шу нарса Конституциянинг асосий бурч тўғрисидаги
нормаларида
ҳам
белгиланиб,
унинг
мажбурийлигига
алоҳида
Конституциявий мақом берилган.
Do'stlaringiz bilan baham: 
