Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2014 йил сонли буйруғига илова

6 ta siklga ajratdi 
 
Amerikalik  iqtisodchi  olim  J.Brayt  ―Innovatsiya  jarayoni  ilm  va 
texnika, 
tadbirkorlik 
va 
boshqaruvni 
o‗zida 
birlashtiruvchi 
innovatsiyalarning tijoratlashuviga qaratilgan iqtisodiy faoliyatdir‖
2
 degan 
g‗oyalarni ilgari surgan. Uning fikricha, ―innovatsiya jarayoni g‗oya paydo 
bo‗lishidan  boshlab,  tijorat  asosida  hayotga  tadbiq  etish  jarayonigacha 
bo‗lgan barcha bosqichni o‗z ichiga oladi‖ deb ta‘kidlaydi. 
Yana  bir  rus  olimi  B.A.Makarenko  ishlarida  innovatsiyalar 
mohiyatini to‗liq va atroflicha yoritib berilgan. U bergan tarifga ko‗ra: 
Innovatsiyani mazmun va mohiyati: 
-texnika  va  texnologiya  avlodi  almashinuvini  ta‘minlash  maqsadida 
iqtisodiyotga mablag‗ yo‗naltirish; 
-fan-texnika  taraqqiyotining  mas‘uli  bo‗lgan  yangi  texnika, 
texnologiyadan samarali foydalanish; 
-yangi  g‗oyalarni  ishlab  chiqish,  sintezlash,  yangi  nazariya  va 
modellarni yaratish va ularni hayotga tatbiq etishdan iboratdir.
3
 
                                                 
2
 Очковская М.С. Инновации как качественный фактор экономического роста. Автореф. диссертации 
из соискание ученой степени кандидата экономических наук. – М.: Дело, 2006 - С.4 
3
Макаренко В.А Современный словарь В 2т.- М-2000 
Kondratiev dunyo iqtisodiyoti evolyutsiyasini 6 ta siklga 
ajratdi: 
1-sikl- 1803 yildan 1841-1843 yilgacha 
 
2-sikl- 1844-1851 yillardan 1890-1896 yilgacha 
 
3-sikl- 1891-1896 yillardan 1945-1947 yilgacha 
 
4-sikl- 1945-1947 yillardan 1981-1983 yilgacha 
 
5-sikl- 1981-1983 yillardan -2018 yilgacha 
 
6-sikl- 2018 yildan -2060 yilgacha (prognoz) 

---

14 
 
 
Korxonalarning  innovatsion  rivojlanishning  ichki  va  tashqi 
bozorlarda  raqobatbardoshlikni  ta‘minlashning  zaruriy  sharti  ekanligi 
barchamizga  ma‘lum.  Bu  borada  P.Drukerning  quyidagi  fikriga  alohida 
to‗xtalib  o‗tish  lozim.  Uning  fikricha  ―biznesning  asosiy  maqsadi 
mijozlarni jalb qilish bo‗lganligi sababli korxonani ikkita asosiy funksiyasi 
mavjud marketing va innovatsiya‖dan iborat deb hisoblaydi.
4
 
Albatta  dunyo  iqtisodchi  olimlarining  innovatsiyaga  bergan  tariflari 
va  yondashuvlari  tulicha  bo‗lib,  ularning  izlanishlarida  o‗ziga  xoslikni 
ko‗rishimiz mumkin bo‗ladi. 
Innovatsion  faoliyat  va  innovatsion  texnologiyalarni  rivojlantirishda 
jahon  olimlari  bilan  bir  qatorda  yurtimiz  iqtisodchi  olimlari  o‗zlarini  bir 
qator  tadqiqotlarini  olib  borishgan.    M.Saidovning  fikricha,  innovatsion 
faoliyat  iqtisodiyotni  rivojlantirishga  qo‗yilmalarning  samaraliligi  bilan 
tavsiflanadi, ishlab chiqarishda mavjud bo‗lgan oldingi avlod texnikasi va 
texnologiyasini ancha samarali, ekologik sof va resurslarni tejashga imkon 
beruvchi  ishlab  chiqarish  vositalari  bilan  almashtirish  jarayonini 
ifodalaydi. Bu jarayon g‗oyaning paydo bo‗lishi, uning maqsadini aniqlash 
va  amalga  oshirishdan  tortib  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish,  mahsulot 
ishlab  chiqarish,  uni  sotish  va  iqtisodiy  samara  olishgacha  bo‗lgan 
faoliyatni o‗z ichiga oladi deb ta‘kidlaydi
5
. 
Innovatsion  faoliyatning  asosiy  kategoriyalarini  aniqlashga  bo‗lgan 
yondashuvlarning  ko‗pligi  tufayli,  innovatsiyaviy  boshqaruv  atamalarini 
izohlashga bo‗lgan yagona yondashuvni shakllantirish lozim. Shudan kelib 
chiqqan holda  innovatsion faoliyat  nazariyasiga  berilgan  turli  xil fikrlarni 
hisobga olgan holda quyidagicha fikr bildirish maqsadga muvofiq bo‗ladi. 
Yangilik  bu  -  samaradorlikni  oshirish  bo‗yicha  faoliyatning  biror 
sohasidagi  fundamental  va  amaliy  tadqiqotlar,  ishlanma  va  tajribalar 
natijasidir. 
Yangiliklar quyidagi ko‗rinishlarda bo‗lishi mumkin: 
-  kashfiyotlar; 
                                                 
4
 Drucker P.F 2007. Management: tasks, responsibiliries, practices. Transaction Publishes, New Branswick, 
N.J.: London.
 
5
  Drucker  P.F  2007.  Management:  tasks,  responsibiliries,  practices.  Transaction  Publishes,  New 
Branswick, N.J.: London. 

---

15 
 
 
-  tovar belgilari; 
-  ratsionalizatorlik takliflari; 
-  yangi takomillashtirilgan mahsulot yoki texnologiya hujjatlari; 
-  nou-xau; 
-  ilmiy yondashuvlar yoki turli xil tamoyillar; 
- marketing tadqiqotlari natijalari va boshqalar. 
Asosiy maqsad - yangilikni joriy etgan holda uni innovatsiya shakliga 
aylantirish,  ya‘ni  innovatsion  faoliyatni  tugallash  va  ijobiy  natijaga  ega 
bo‗lgan  holda  innovatsiyalar  diffuziyasini  muntazam  davom  ettirish 
jarayonidir. 
Innovatsion faoliyat bu - boshqaruv ob‘ektini o‗zgartirish va iqtisodiy, 
ijtimoiy,  ekologik,  ilmiy-texnik  va  boshqa  yo‗nalishlar  bo‗yicha 
samaradorlikni oshirish maqsadida yangilikni joriy qilish natijasidir. 
―Innovatsion  faoliyat‖  tushunchasini  izohlashga  bo‗lgan  nazariya  va 
amaliyotdagi  ayrim  farqlarni  ta‘kidlab  o‗tish  lozim.  Buning  asosiy  sababi 
shundaki,  zamonaviy  sharoitlarda  innovatsion  faoliyat  innovatsiyalarni 
boshqarish  tizimining  asosiy  elementlaridan  biri  hisoblanadi.  Demak, 
uning  tuzilmasi,  funksiyalari,  boshqarish  uslub  va  vositalariga  hamda 
faoliyat maqsadlariga o‗zining katta ta‘sir ko‗rsatadi. 
Ammo  innovatsion  faoliyat  to‗g‗risida,  innovatsiya  ob‘ekti  sifatida 
to‗laroq  tasavvur  shakllantirish  uchun  berilgan  fikrlarni  atroflicha 
o‗rganish lozim bo‗ladi: 
- birinchidan, bu ob‘ektiv iqtisodiy qonunlar asosidagi fan-texnikaning 
o‗zaro bog‗liq rivojlanishi jarayonidir. U xo‗jalik amaliyotida yangi ilmiy 
bilimlarni  yaratish,  tarqatish  va  amaliy  qo‗llash  yo‗li  bilan,  jamiyat 
ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishi  muammolarini  hal  etishga  yo‗naltirilgan 
jarayon  bo‗lib,  ishlab  chiqarish  bazasini  tubdan  yangilanishini  nazarda 
tutadi; 
- ikkinchidan,    bu    ishlab    chiqarish  innovatsion    salohiyatini  tashkil 
etuvchi  elementlar  majmuasidan  foydalanishdir.  Bu  erda  yuqori  malakali 
ilmiy va ishlab chiqarish kadrlarini ekspluatatsiya qilish sohasidagi jarayon 
va  hodisalar  hamda  xodimlarning  korxona  innovatsiyaviy  faoliyati 
natijalariga  bo‗lgan  qiziqishini  rag‗batlantiruvchi  tashkiliy,  ijtimoiy, 

---

16 
 
 
ekologik, huquqiy tadbirlar ko‗ribchiqiladi. 
Shunday  qilib,  umumiy  ko‗rinishda  innovatsion  faoliyat  asosini 
fundamental  nazariy  tadqiqotlar  tashkil  etadi.  Bunday  tadqiqotlarning 
natijasi  -  oldin  noma‘lum  bo‗lgan  qonunlar,  ob‘ektiv  mavjud  hodisa  va 
jarayonlarning  ilmiy  kashf  etilishidir.  Keyinchalik,  yangi  bilimlarni 
amaliyotda 
qo‗llash  imkoniyatlari  o‗rganilishi  natijasida  ularni 
moddiylashtirish usul va shakllari ishlab chiqiladi.  
Bu  jarayonlarda  yangilikni  tarqatish  to‗g‗risida  qaror  qabul 
qilingandan  so‗ng  u  yangi  sifat  darajasiga  chiqadi  hamda  innovatsiyaga 
aylanadi.  Innovatsion  ishlanmalarni  bozorga  kiritish  jarayonini  bevosita 
tijoratlashtirish  faoliyatidan  iborat  bo‗ladi.  Yangilikni  paydo  bo‗lishi  va 
uni  amaliyotda  innovatsiyaga  aylanishi  o‗rtasidagi  vaqt  oralig‗i 
innovatsiyaviy lag deb ataladi. 
Innovatsion  faoliyat  ilmiy,  ilmiy-texnik  natija  va  intellektual 
salohiyatni,  yangi  yoki  takomillashtirilgan  mahsulot  (xizmat)  olish 
maqsadida  qo‗llashga  yo‗naltirilgan  bo‗ladi.  Bozor  sharoitlarida 
innovatsion faoliyatning asosiy komponentlari bo‗lib, innovatsion faoliyat 
sohasini  tashkil  etuvchi  g‗oya,  yangiliklar,  o‗zlashtirilgan  investitsiyalar 
xizmat qiladi. 
Iqtisodiyot  real  sektoridagi  ko‗pchilik  korxonalarda  innovatsion 
faoliyatini  boshqarish,  bevosita  innovatsiyaviy  jarayon  orqali  kelajakdagi 
natijalarga erishishga qaratilgan bo‗ladi. 
Innovatsion jarayon - juda ham keng tushuncha bo‗lib, uni turli nuqtai 
nazardan turlicha talqin qilish maqsadga muvofiq bo‗ladi. Birinchidan, bu 
ilmiy-tadqiqot,  innovatsion  ishlab  chiqarish  va  marketing  faoliyatini 
belgilangan  talablar  asosida  amalga  oshirilishidir.  Ikkinchidan,  uning 
yangilik  darajasini  hayotiy  siklining  vaqtinchalik  bosqichlari  sifatida 
ko‗rish  mumkin.  Uchinchidan,  mahsulot  yoki  xizmatlarni  yangi  turlarini 
ishlab  chiqish  va  tarqatishni  moliyalashtirish  va  investitsiyalash 
jarayonlaridan iborat bo‗ladi. Bunday holatda u innovatsion loyiha sifatida 
o‗zini namoyon qiladi. 
Innovatsion faoliyatni asosini biz ilmiy bilimni innovatsiyaga aylanish 
jarayonini  tushunamiz,  ya‘ni  hodisalarning  shunday  ketma-ketligiki  unda 

---

17 
 
 
innovatsion  faoliyat  g‗oyadan  tortib  oxirgi  pirovard  mahsulotga  aylanish 
jarayonlarini ham o‗z ichiga oladi.  
Innovatsion  jarayon  faqatgina  innovatsiya  joriy  etilishi  bilan 
tugamaydi  balki  yangilikni  amaliyotga  kirib  borishi  bilan  olinadigan 
mahsulotlar  takomillashtiriladi  va  natijada  uning  samarasini  oshirishga 
olib keladi. 
Innovatsion faoliyat  quyidagi  tuzilmalar  asosida  ta‘riflanishi  mumkin 
bo‗ladi.  Fundamentam  tadqiqotlar,  amaliy  tadqiqotlar,  tajriba, 
konstruktorlik  ishlari,  birlamchi  o‗zlashtirish,  tarqatish,  yangilikdan 
foydalanish, yangilikni takomillashtirish va yangi fundamental natijalarga 
bo‗lgan zaruriyati hisoblanadi (1.2.2-rasm). 
Har bir bosqich, boshqaruvning turli xil shakli va uslublarini qo‗llash 
zaruriyatini  aniqlovchi  o‗ziga  xos  xususiyatlariga  ega  bo‗ladi.  Ammo 
bunda 
ushbu 
bosqichlarning 
integratsiyalashuvigina 
innovatsion 
jarayonlarni  muvaffaqiyatini  ta‘minlashiga  xizmat  qiladi.  Shuni  ham 
hisobga  olish  lozimki,  alohida  bitta  bosqichda  boshqaruv  mexanizmini 
takomillashtirish  butun  innovatsion  faoliyat  natijasini  samardorligini 
oshirishga xizmat qilmasligi ham mumkin.